Дере нагузашта Шайбониён [амаи вилоят[ои Осиёи Миёна: Тошканд, Фарuона, {исор ва u.-ро аз сари нав ба зери тасарруфи худ гирифтанд. Вале сарзамини Осиёи Миёна тамоман ба харобb рe ни[ода буд. {уxуми rизилбош[о, истибдод ва uорати муuул[о, rатли ом[о ба зиндагонии мардум ва [аёти хоxагии мамлакат таъсири [алокатбор расониданд. Зимистони rа[ратуни соли 1512/13 ин а[волро боз [ам вазнинтар гардонид. Нарху наво баланд рафта, дар як rатор ма[ал[о rа[тию гуруснагb рeй дод. Дар сарчашма[о, махсусан, а[воли табо[и мардуми вилоят[ои {исор ва Самарrанд батафсил баён ёфтааст.
Муuул[о вилояти {исорро ба куллb хароб намуда, тамоми uалла ва чорвои а[олиро тороx карданд, ки дар натиxа гуруснагии да[шатангезе рeй дода, бисёр мардум аз гуруснагb [алок гардиданд[1416]. А[воли халr дар Самарrанд ва атрофи он бе[тар аз ин набуд. Шоир ва нависандаи маш[ур - Зайниддини Восифb, ки он ваrт[о дар Самарrанд зиндагb ба сар мебурд, аз зимистони сард ва rа[тии соли 1512/13 чунин наrл менамояд: «Дар ин сол дар Самарrанд rа[тb ва гаронb ба дараxае расид, ки халоиr ба xуз rурси мо[у офтоб, ки дар дастархони фалак буд, дар дигар xой сурати нонро намедиданд ва гуруснагони фаrир шаб[о ба xои хeшаи гандум, дар хаёли худ аз хирмани Парвин хeша мечиданд». Восифb дар яке аз шеър[ояш ин rа[тb ва гуруснагиро тасвир намуда, нисбат ба мардуми азияткашида хайрхо[ию [амдардb ва нисбат ба давлатмандони [арису бера[м нафрат ва каро[ат иброз доштааст. Чунончи, e дар бораи давлатмандон мегeяд:
Гандум зи [ар кb кас талабад, орд мекунанд
Аз зарби мушт рустаи дандони вай тамом[1417].
Дар тимсоли зоuи [арису фориuбол худи Шайбонb тасвир ёфтааст:
Эй бод, агар ба xониби са[ро гузар кунb,
Аз ман калоuро бубарb тe[фаву салом.
В-он га[ бигe, ки rоr чаро мекунb зи [ирс,
Нон[ои хешро, ки шавад сабз бар давом.
Эй тойири хуxиста, зи нон[ои хештан
Якчанд нон биде[ ба фаrирон ба расми вом [1418].
А[воли дигар вилоят[ои Осиёи Миёна аз ин бе[тар набуд. Он[о низ ба майдони xангу xидол[ои хунин табдил ёфта, шо[иди зуд-зуд иваз шудани [окимон мегардиданд. Ша[р[ояшон бор[о ба му[осира афтода, [ар бор аз тарафи [окимони тарсу ба душман таслим мешуданд.
Вазъи хоxагии пулb низ боиси афзудани гаронb мегардид. {анeз Бобур бо маrсади ба даст овардани нафъи бештаре дар кори пул дасиса[ои зиёде намуд. Шайбониён ба xои он ки оrибат[ои суиистифодаи Бобурро бар[ам ди[анд, карда[ои eро намунаи ибрат rарор доданд. Дар натиxа, танга[ои нуrра аз са[наи тиxорат берун рафта, ба ивази он[о дар бозор rариб тамоман танга[ои мис [укмфармо гардиданд. Вале дере нагузашта rурби ин танга[о низ шикаста, бозори он[о торафт касод мешуд.
{ангоми тавсифи вазъияти [аёти хоxагии онваrта инро [ам бояд ба назар гирифт, ки тоифа[ои бодиянишини ба сарзамини Осиёи Миёна омадаи eзбек бе[тарин яйлоr[оро ишuол намуда, на фаrат бодиянишин[ои ма[аллb, балки а[олии муrимиро [ам танг карда бароварданд. Аrидае мавxуд аст, ки, умуман, дар асри ХVI масо[ати замин[ои кишт хеле кам гардидааст.[1419]
Мувофиrи одати Шайбониён, шахси аз [ама калонсоли хонадон бояд сардори давлат мешуд. Ба [амин сабаб, пас аз он ки дар соли 1512 [амаи муддаиёни салтанат аз Осиёи Миёна ронда шуданд, ба сари [окимият на ин ки Убайдуллохон – обрeмандтарин намояндаи хонадони шайбонb, балки Кeчкунчихон омад, ки обрeву эътибори казоb надошт, дар [укуматдорb шахси бе[унаре буд ва аксар ваrти худро дар тоату ибодат мегузаронид. Баъди e писараш - Абeсаидхон [укмрон гардид ва фаrат пас аз ин Убайдуллохон (1533–1539) имкони ба тахт нишастанро пайдо намуд.
{анeз дар а[ди Шайбонихон давлат ба амлок, яъне мулк[ои хоса таrсим шуда буд. Акнун ин таrсимот боз [ам расмитар гардида, мулк[о тамоман ба ихтиёри намояндагони хонадони салтанатb гузаштанд. Со[ибони амлок дар умури дохилии rаламрави худ истиrлолияти комил доштанд, он[о акнун метавонистанд мулкро ба фарзандонашон мерос гузоранд. Амлок фаrат дар натиxаи нифоrи байнихудb го[о аз даст ба даст мегузашт. Бухоро, Самарrанд, Тошканд, Балх, {исор ва амсоли ин[о амлоки калонтарин ма[суб меёфтанд. Со[ибони ин мулк[о дар ваrт[ои гуногун [укмрони мамлакат [ам гардидаанд, аз [ама бештар ин маснад (дар нимаи аввали асри ХVI) ба [окимони Самарrанд насиб шудааст. Аз соли 1560 Бухоро мустаrиман пойтахти давлати Шайбониён гардид.
Се чоряки аввали аср давлати Шайбониён як давлати хоси амлокb буд, ки онро яке аз со[ибони мулк, сарфи назар аз иrтидор ва эътибори худ, бо номи хон ва хоrон идора менамуд. E фаrат имтиёз[ои зо[ирb дошт: ба вай унвон[ои олb медоданд, хутбаро ба номи вай мехонданд ва дар сикка[о номашро сабт мекарданд.[1420] Ин rоида то сол[ои чилуми асри ХVI давом намуд, баъдтар баъзе амлокдорон го[о сикка[оро [атто аз номи худ мебаровардагb шуданд, ки ин маънии на фаrат исман, балки амалан [ам со[ибихтиёр гардидани он[оро дошт.
Дар а[ди се [укмрони аввал (Кeчкунчихон, Абeсаидхон ва Убайдуллохон) вазъи дохили давлат нисбатан собит ва барои барrарор намудану ба [адди эътидол даровардани хоxагb шароити муайяне мавxуд буд. {укмрон[о ва со[ибони мулк[о [атто дар пешбурди кори [амон xанба[ои [аёти хоxагb, ки бо манфиати синфи феодал[о ва, албатта, худашон алоrае дошт, баъзе тадбир[ои му[им пешбинb мекарданд. Дар ин бобат, хусусан, исло[оти пулие, ки дар замони [укмронии Кeчкунчихон гузаронида шуда буд, xолиби диrrат мебошад. Чи навъе ки rайд карда шуд, муомилоти пулb дар натиxаи xанг[ои харобкунандаи хоxагии мамлакат ва найранг[ои Бобуру Шайбониён дар сикказанb ба вазъи бe[ронb афтода буд. Ин [олат, умуман, ба кори тиxорат таъсири бад расонида, манфиат[ои синфи феодалонро халалдор месохт ва ни[оят даромад[ои худи Шайбониёнро аз тиxорат ва муомилоти пулb кам мекард. Инак, зарурати исло[оти пулb ба миён омад, аммо дар шароити сохти амлокии давлат ва со[ибихтиёрии комили со[ибони мулк ба амал овардани исло[от амри ма[ол буд. Охир кор ба xое расид, ки Кeчкунчихон дар Самарrанд ва Убайдуллохон дар Бухоро, [ар яке дар мулки худ, сиёсати мустаrилонаи пулb xорb намуданд. Бештар аз да[ сол лозим омад, ки муомилоти пулb дар миrёси тамоми давлат ба тартиб дароварда шавад.[1421]
Боз як xи[ати му[имми ин давра юриш[ои Шайбониён ба Хуросон буд[1422]. Ин юриш[о бештар дар а[ди Убайдуллохон ба вуreъ пайваст, зеро вай [амеша дар замири худ нияти барrарор кардани [удуди аввалаи давлати Шайбониёнро мепарварид. Uайр аз ин, Шайбониён ма[з худро вориси rонунии Темуриён ме[исобиданд.[1423]
Он[о дар ваrти лашкаркаши[ои худ ба забт намудани ша[р[ои калон саъй мекарданд, дар навбати аввал диrrати он[оро {ирот ба худ мекашид. Дар воrеъ, он[о се дафъа {иротро ишuол карданд, вале [ар бор ба ниго[ доштани он муваффаr шуда наметавонистанд. Соли 1532 Шайбониён {иротро му[осира карданд, вале барояшон ишuоли он муяссар нашуд. Бо вуxуди ин, тамоми ша[р[ои калон то Астаробод ба та[ти тасарруфи он[о даромад. Охирин юриши Убайдуллохон дар сол[ои 1535–1537 сурат гирифт. Пас аз му[осираи панxмо[а {иротро забт карда, зиёда аз як сол дар дасти худ ниго[ дошт. E ба маrсади муста[кам кардани ин uалабаи худ хост, ки ба [укмрони давлати сафавb зарбаи сахт ворид оварад. Лекин султон[ои шайбонb, мисли [арваrта, eро дастгирb накарда, ба сeи мулк[ои худ аrиб нишастанро авло донистанд. Барои мустаrилона тасмим гирифтан [атто rудрати чунин [укмрони со[ибэътибор, мисли Убайдуллохон, ки он ваrт дар сари салтанат rарор дошт, намерасид.
Юриш[ои хуросонии Шайбониён аслан rасди uоратро надошт, [арчанд ки иштирокчиёни ин юриш[о барои афзудани сарвати худ аз он[о истифода мебурданд. Илова бар ин, чунон ки дуруст rайд шудааст,[1424] он[о ба таври объективона шиддати xангу низоъ[ои байнихудии Шайбониёнро бозмедоштанд. Ин буд, ки давлати Шайбониён дар ин давра бо он [ама худсарb ва худкоми[ои со[ибони мулк ба арсаи xангу xидол[ои доимии байнихудb мубаддал нагардид. Албатта, лашкаркаши[ои чандинкарата ба сeи Хуросон, тадорукот ва таx[изоти юриш[о, бар иловаи хироxу молиёт, [амчун бори гароне ба дeши а[олии Осиёи Миёна меафтод. Бо вуxуди ин, авзои ин давра нисбатан оромтар ва шароити хоxагидорb мусоидтар буд.
Низоъ[ои феодалон. Абдуллохони II
ва «xамъ кардани мулк[ои хоса»
Аз сол[ои чилуми асри ХVI xангу низоъ[ои феодалb як [одисаи муrаррарb гардид. Оташи нифоr аввал дар байни амлокдорони калон фурeзон шуда, баъд амлокдорони хурдро низ фаро гирифт: яке uами му[офизати мулки худро мехeрд, дигаре дар садади тасарруфи мулки нав буд.
Ба тасвир ва тавсифи ин [ама xанг[ои сершумори феодалон, гурe[созb ва гурe[бози[ои султон[о [оxате нест.[1425] Фаrат [аминро хотирнишон мекунем: султон[ои шайбонb аксар ваrт [атто дар масъалаи вориси тахт [ам мувофиrат [осил карда наметавонистанд ва сардори давлат [амчун амлокдори муrаррарb дар xанг[ои байни феодалон иштирок менамуд. Го[о чунин воrеъ мегардид, ки баъзе султон[о на фаrат сардори давлатро эътироф намекарданд, на фаrат бо e ва тарафдоронаш меxангиданд, балки [атто ба худ рутбаву унвон[ои олиро нисбат дода, хутбаро ба номи худ мехононданд ва дар сикка[о номи худро сабт мекунонданд. Го[о чунин [одисае [ам рeй медод, ки [ар як тарафи муrобил подшо[и худро эълон мекард ва ба ин тариrа дар мамлакат як навъ ду[окимиятb ба вуxуд меомад. Яке аз [амин rабил рeйдод[о бо номи [окими {исор - Темур А[мад алоrаманд аст. Чунон ки тазаккур ёфт, {исор аз калонтарин мулк[ои хосаи давлати Шайбониён буд. Дар ваrте ки [окими Тошканд - Наврeз А[мадхон ба тахти салтанат нишаст, xанг[ои байнихудb хеле авx гирифт. Дар ин маврид сардори давлат на ин ки роли оштиди[андаро бозид, балки худаш ташаббускори сар задани низову нифоr гардид. Оrибат ду гурe[и асосии мухолифи якдигар ба вуxуд омад: хонадони амлокдорони тошкандb бо сардории хоrон - Наврeз А[мадхон ва гурe[е, ки дар сари он Абдулло султони xавон меистод. Дар чандин му[осира ва му[ориба[о Наврeз А[мадхон бар Абдулло uолиб омада, eро ба аrибнишинb маxбур кард ва [атто мулки падараш – вилояти Миёнколро, ки дар байни Бухоро ва Самарrанд воrеъ буд, бо маркази он ша[ри Кармина забт намуд.[1426]
Пас аз фавти Наврeз А[мадхон, мувофиrи маълумоти сарчашма[ои хаттb, волии Балх ва амаки Абдулло - султон Пирму[аммадхон тахти салтанатро со[иб шуд. Аммо мадрак[ои сиккашиносb ба тавсифи [аводиси сиёсии он замон таuйироти xолибе медароваранд.[1427] Маълум мешавад, ки ду гурe[и мухолифи собиrа ба таври худ ду хоrонро ба маснади [укумати олb менишонанд: хонадони амлокдорони тошкандb [окими {исор - Темур А[мадро сардори давлат хонда, сиккаро бо номи e мезананд, гурe[и Абдулло султон бошад, узви хонадони e амакаш - Пирму[аммадро сардори давлат эълон мекунанд ва охири охирон пирeзb насиби ин гурe[ мегардад.
Дар воrеъ, ин аввалин uалабаи калони сиёсии Абдулло султон буд. Пас аз ин e боз як rатор муваффаrияти [арбb ва сиёсb ба даст овард. Дар навбати аввал амлоки хонадони худи - Миёнколро бозгардонид, сипас писарони Наврeз А[мадхонро аз Самарrанд ронда, дар соли 1557 Бухороро тасарруф намуд. Дере нагузашта, Абдулло аз нифоrи Балх (писари Пирму[аммадхон дар ваrти набудани падараш ин ша[рро uасб кард) истифода бурда, падарашро аз Кармина ба Бухоро хонд ва дар соли 1560 eро сардори давлат эълон намуд,[1428] [арчанд ки амакаш Пирму[аммадхон зинда буд ва Балхро дубора ба даст даровард ва мебоист то охири умр дар маснади хоrонb мемонд. Аммо e дигар пир шуда, мубталои ташвиш[ои хонавода гардида буд ва, аз ин рe, барои дубора баргардонидани тахти салтанат [атто кeшише [ам зо[ир накард. Падари Абдулло - Искандар фаrат исман [укмрон буд, амалан зимоми [окимиятро Абдулло дар дасти худ ниго[ медошт. Ягона душмани ашадии сиёсии вай хонадони амлокдорони Тошканд ма[суб меёфт.
Абдулло, ки акнун [еx кас ва [еx чиз истиrлолияташро ма[дуд намекард, собитrадамона ва бо xидду xа[ди тамом ба кори минбаъдаи «xамъ кардани мулк[ои хоса» иrдом намуд. Соли 1573 Балх, соли 1574 {исор, соли 1578 Самарrанд ва ни[оят соли 1582 Тошкандро ба та[ти тасарруфи худ даровард. Соли 1583, пас аз фавти падар, Абдулло (ки бо номи «Абдуллохони II» маъруф гардидааст) бар хилофи русуми мавxуда, ки мебоист фарзанди калонии хонадон ба тахт менишаст, [укмрони мамлакат эълон карда шуд. Акнун e амалан ва расман ба тамоми [уrуrи [укмрони мутлаrи салтанат со[иб гардид. E дар байни хоrон[ои шайбонb ягона касе буд, ки дар муборизаи зидди худсарии со[ибони мулк муваффаr шуда, давлати то як андоза мутамарказ ба вуxуд оварда тавонист.
Вале Абдуллохони II бо ин [ама rаноат накарда, орзуи ба rаламрави худ баргардонидани [амаи он мулк[оеро, ки замоне сарсилсилаи ин хонадон - Му[аммад Шайбонихон фат[ карда буд, дар дил мепарварид. Дар [аrиrат [ам, бар хилофи пешгузаштагони бетолеаш, e дар ин ро[ пирeзи[ои намоён ба даст овард. Яке аз сабаб[ои ин муваффаrият, албатта, [окимияти нома[дуди e буд, ягон иrдоми вай ба нозу нуз ва rарори дигар аъзои хонадони салтанатb вобастагb надошт.
Дар соли 1584 Абдуллохони II Бадахшонро забт кард. Соли 1588 {ирот ва пас бисёр ша[р[ои дигари Хуросон ба тасарруфи e даромаданд. Фат[и Хоразм rувват ва ваrти зиёдеро талаб намуд: eро лозим омад се мартаба ба он xониб лашкар кашад, то ки ни[оят соли 1595 каму беш дар он xо [окимияти худро барrарор созад.
Ба анxом расидани xанг[ои байнихудb ва ба дараxаи муайян марказият ёфтани давлат барои ба [олати муrаррарb даровардани [аёти хоxагb баъзе замина[ои мусоид фаро[ам намуд. Абдуллохони II, зо[иран, ходими барxастаи давлат буд. Дар наrлу ривоят[ои халrb таъмиру бинокори[ои зиёде, аз rабили сохтмони иншоот[о, ро[[о, сардоба[о, пул[о, корвонсарой[о, тим[ои тиxорат ва амсоли ин[о ба номи e марбут гардидаанд. Ин наrлу ривоят[о асоси воrеb доранд.
Дар сарчашма[о баъзе кор[ои обёрb ёдоварb мешаванд, ки бо амри e анxом ёфтаанд. Чунончи, дарuоти Нурато барои пешгирии сел, таъмири канал[ои но[ияи Саврон, обанбори канори дарёи Кушка, пули дар наздикии Uиждувон будаи Зарафшон, ки, аз афташ, ба маrсади бардоштани об ва ба xeйбор[о таrсим намудани он низ хизмат мекард, аз [амин rабиланд[1429].
Абдуллохони II ба масъалаи тиxорати дохилb ва хориxb диrrати махсус медод. Инро ободонии ро[[ои корвонгард ва, умуман, бе[тар намудани шароити тиxорат, ки дар а[ди e ба вуreъ пайвастаанд, собит менамоянд. Дар ин бобат исло[оти пулии e, вазифа ва натиxа[ои объективии он хеле xолиби таваxxe[ мебошанд.[1430]
Xангу низоъ[ои муттасили феодалие, ки таrрибан муддати панxо[ сол дар сарзамини Осиёи Миёна давом карданд, барои тиxорат ва гардиши пул вазъияти хеле номусоид ба миён оварданд. {окимони мустабид ва худсари мулк[ои хоса дар масъалаи пул [ам сиёсати мустаrилонаи худро xорb кардан мехостанд, то ки аз ин моддаи даромад низ [ар чb зиёдтар фоида ба даст оранд. Он[о [амаи муrаррароти муомила[ои давлатиро вайрон карданд. Инро [ам бояд ба назар гирифт, ки дар натиxаи ба дараxаи лозима набудани истихроxи маъдан ва аз хориxа ворид нашудани он э[тиёx ба маводи нуrра дар мамлакат торафт бештар ба миён меомад. Дар чунин шароит аз тарафи [окимони мулк[ои хоса густохона сикка задан ва ба гардиш андохтани пул[ои нуrра боиси он гардид, ки захираи он[о дар муомилоти тиxоратb тадриxан кам шудан гирифт. Пул[ои нуrра бо ду ро[ нопадид мегардид: як rисми он[о «барои рeзи нек» пин[он карда мешуд, rисми дигари он[о аз пайи фоидае ба хориxа мерафт. Ин тариrа ко[иш ёфтани нуrра дар [олати э[тиёxи зиёда ба он таносуби байни мису нуrраро дар хариду фурeш таuйир дода, сабабгори аз [ам ба дараxаи зиёд тафовут кардани арзиши бозорb ва расмии давлатии сикка[ои нуrра гардид.
Бe[рони муомилоти пулb ба андозае тунду тез гардида буд, ки мудохилаи xиддиро талаб мекард. Ин вазъиятро ма[з исло[оти пулии Абдуллохони II бартараф намуд. Дар манбаъ[ои хаттb аз ин хусус маълумоти бевосита мавxуд нест. Фаrат дар «Абдуллонома»-и {офизи Таниш ба таври муб[ам гуфта шудааст, ки Абдуллохони II бо диrrат назорат мекард, то дар зарробхона сикка[ои тиллоро бо омезиши филизи паст вайрон насозанд. Дар [аrиrат [ам, Абдуллохони II зарби сикка[ои тиллои асилро ба ро[ гузошт. Вале rисмати му[имми исло[оти e ба зарб ва гардиши сикка[ои нуrра алоrаманд аст. Барои амалb шудани ин тадбироти e марказият ёфтани давлат, ки дар натиxаи он бисёр зарробхона[ои амлоки хоса баста шуданд, мусоидат намуд. Акнун пул[ое, ки асосан дар Бухоро бароварда мешуданд, аз «садди мулкb» берун омада, дар саросари давлат баробар ба гардиш даромаданд. Нархи бозорb ва расмии пули нуrра бо [ам мувофиrат пайдо намуд. Ба ин васила ко[иши нуrра дафъатан боздошта шуд. Исло[оти пулb [ам ба манфиати тиxорат ва [ам ба манфиати давлат гардид. Пас аз ин даромади зарби сикка асосан ба хазинаи Абдуллохони II рехтан гирифт.