Дар асри ХVI замин аз рeи [уrуrи моликият, мисли пештара, ба 5 категория таrсим мешуд. Истилокори[ои Шайбониён дар ин xи[ат ягон дигаргунии xиддие ба миён наовард. Бо вуxуди ин, баъзе [одисот ва тамоюлоти наверо бояд rайд намуд. Замини давлатb [амоно аз калонтарин категория[о ма[суб меёфт ва он захираи асосb, вале на ягонаи мулки инъомb, яъне заминдории шартии феодалиро ташкил мекард. Навигарb ин буд, ки акнун замин[ои давлатb ба таври табиb аз нав таrсим карда мешуданд. Дар асри ХVI со[ибони асосии замин[ои инъомии давлатb гурe[и нави синфи феодалон: аъзои сершумори хонадони салтанатb ва табаrаи болои бо Шайбониён омадаи тоифа[ои са[ронишини eзбек гардиданд.
Чунон ки хотирнишон гардид, давлати Шайбониён аз маxмeи мулк[ои хоса фаро[ам омада буд. Асоси иrтисодии ин «мулкият» иборат аз он буд, ки мулкдор метавонист хироxу андоз[ои замини давлатии ба тариrи инъом со[ибшудаашро тамоман ё rисман ([ар ду навъ [ам маъмул буд) ба нафъи худ xамъоварb намояд. Мулк[ои калони инъомшударо дар асри ХVI низ «суюрuол» меномиданд.[1431] Со[ибони чунин мулк[о як rатор масуният[о доштанд, аз xумла метавонистанд нисбат ба молиёти замини инъомгирифтаашон комилан мувофиrи савобдиди худ ихтиёрдорb кунанд. Тадриxан кор ба дараxае расид, ки он[о низ дар навбати худ як rисми замини давлатии мулкашонро ба зумра[ои нисбатан хурди аъёну ашроф, рe[ониён ва намояндагони табаrаи [арбb таrсим карда медоданд. Ба ин тариrа, силсилаи дараxа[ои инъоми замин ба вуxуд омад, ки ин амри воrеb дар санад[ои расмии асри ХVI возе[у равшан rайд гардидааст.[1432]
Ин rабил инъом[ои дараxаи поинтарро, ки аз тарафи [укумати марказb ва ё со[ибони мулк[ои хоса дода мешуданд, низ бо истило[и «суюрuол» ифода мекарданд. Дар айни замон, истило[оти дигаре [ам вуxуд доштанд. Чунончи, инъомеро, ки барои хидмат[ои [арбb дода мешуд, дар ин аср аксаран «тан[о ва иrтоъ» (иrтаъ) меномиданд.[1433]
Дигар категорияи замин аз рeи [уrуrи моликият – милки феодалb (яъне замине, ки rисми оидоти он ба фоидаи давлат ва rисми дигараш ба нафъи шахси xудогона – феодал истифода мешуд) ни[оят калон буд. Дар ин xо се тамоюл ба назар мерасад. Аввал он ки аъзоёни хонадони Шайбониён ва табаrаи болои тоифа[ои са[ронишини eзбек тамоми саъю кeшиши худро барои со[иб шудан ба замин[ои милк сарф мекунанд. Rисми зиёди замин[ои милк бо ро[и мусодараи Темуриён, ашрофи темурb ва амалдорони фурсати ба тарафи Шайбониён гузаштанро наёфта ва [атто дар маврид[ои xудогона тавассути мусодараи рe[ониён ба дасти истилогарон медаромад. Баъдтар, чунон ки аз санад[ои расмии асри ХVI бармеояд, аъзоёни хонадони салтанатb ва табаrаи болонишини тоифа[ои eзбек [ам дар де[от ва [ам дар ша[р ба харидани милк[о хеле вусъат доданд[1434].
Тамоюли дувум, ки дар ин бобат [ам санад[ои расмb ша[одат меди[анд, «таxзия»-и замин[ои милк, аз рeи даромади солиёна байни давлат ва феодал мутаносибан таrсим шудани он мебошад. Масалан, агар [иссаи давлат аз се ду rисми даромади замини милк ва [иссаи феодал аз се як [иссаи онро ташкил намояд, он го[ пас аз таrсимот аз се ду rисми замини милк ба замини давлатb ва аз се як rисми он ба замини [урри холис (яъне мулки хусусb) табдил ёфт[1435]. Дар натиxаи чунин таrсимот захираи замин[ои милк кам мешуд. Боз як манбаи ко[иши замин[ои милк дар он давра ба андозаи хеле зиёд барои ваrф бахшидани он[ост (аз ин хусус дар поин сухан хо[ад рафт).
Ва, ни[оят, чунон ки аз санад[ои асри ХVI ва давра[ои минбаъда маълум мешавад, давлат замин[ои милкро беш аз пеш [амчун захирае барои подоши феодалb истифода менамуд. Дар ин маврид давлат [иссаи даромади худро аз замин[ои милк инъом мекард[1436]. Ин навъ подошро аз «сафедкунb»-и замини милк, ки давлат милкдорро аз хироxи даромади солиёна озод мекард ва он со[иби тамоми даромади замин мегардид, бояд фарr намуд. Давлат замин[ои милкро (мисли замин[ои давлатb) барои подош истифода намуда, [иссаи даромади худро аз ин замин[о метавонист на ин ки ба милкдор, балки ба шахси тамоман дигар инъом кунад. Дар ин [олат як rисми даромади солиёнаи заминро (дар асоси подош) шахси дигар со[иб мешуд.
Вазни rиёсии замин[ои категорияи милки [урри холис дар асри ХVI он rадар калон набуд, вале торафт меафзуд. Санад[ои расмb дар ин давра ду ро[и афзудани миrдори ин rабил замин[ои комилан моликияти хусусb гардидаро нишон меди[анд: яке, чунон ки дар боло rайд карда шуд, таrсимшавии замин[ои милк дар байни давлат ва феодал, дигаре аз тарафи феодалон харида шудани замин[ои давлатb. Rобили таваxxe[ аст, ки хариди замин[ои давлатb [амчун табдил додани он[о ба замин[ои милк ба таrсими минбаъдаи дар боло баёнёфтаи ин замин[о ба расмият дароварда мешуд.
Захираи замин[ои ваrф дар асри ХVI [ам аз [исоби замин[ои милк ва [ам як андоза аз [исоби замин[ои милки [урри холис uанитар гардид. Миrдори зиёди масxиду мадрасаву хонаrо[[ои дар давоми асри ХVI сохташуда, ки [амаи он[о [атман бо молу мулки ваrф, беш аз [ама, замин таъмин мегардиданд, ба ин иддао гуво[b меди[анд. Uайр аз ин, аз асри ХVI ваrфнома[ои зиёде боrb мондаанд, ки ба xуз таъминоти аслb, барои сохтмон[ои хайрия аз тарафи шахсони xудогона нисор шудани иона[оро собит менамоянд.
Давлат аз даромади замин[ои ваrф го[о [иссаи худро мегирифт ва го[о не. Вале хоrон[о аксар ваrт замин[ои ваrфро «сафед мекарданд». Аз ин xи[ат асри ХVI аз давра[ои пеш кам тафовут дошт. Аммо аxобат дигар аст. Чунон ки маълум аст, аслан замини ваrф таrсимнопазир ва, умуман, дастнорас дониста мешуд. Бо вуxуди ин, дар баъзе ваrфнома[о падида[ои ташвишу изтироб аз он ки феодалони калон ба даромад ва молу мулки ваrф даст дароз карданb мешаванд, ба назар мерасад. Ба ин маънb хусусан ваrфномае, ки ба нафъи мадрасаи Шайбонихони Самарrанд навишта шудааст, равшан ша[одат меди[ад. Масалан, дар байни шарт[ои ваrфгузор чунин таъкид ёфтааст «...(ин молу мулки ваrфро) ба касе ба орият додан нашояд, ки аз он хавфи uасби ин (молу мулки) ориятb ба миён меояд, минxумла: ба ситамкорон, касони хусуматпарвар ва тарсангез, султон[о...»; «...ин молу мулки ваrф ба [еx ваx[ ба иxораи амалдорон ва одамоне, ки аз он[о рeёнидани [аrrи орият душвор ва ё номумкин аст, дода нашавад»[1437].
Замин ва молу мулки ваrф одатан дар ихтиёри мутаваллb буда, [адянома дар дасти яке аз авлодони шахси ваrфгузор ниго[ дошта мешуд. Ваrф барои рe[ониён яке аз восита[ои истисмори бера[монаи табаrа[ои ме[наткаши а[олии мамлакат ва му[имтарин василаи сарватмандшавии он[о ма[суб меёфт.
Шайху эшон[ои ду тариrати сeфияи хеле бонуфузи Осиёи Миёна– «кубравия» ва «наrшбандия» аз бузургтарин ихтиёрдорони замин[ои ваrф ва нига[дорандагони ваrфнома[о ба шумор мерафтанд. Шайхони дарвеш сарвати бисёреро ба даст оварда буданд. Масалан, дороии хоxагони Xeйборb [адду [исоб надошт[1438].
Муосири Абдуллохони II - Хоxа Исломи Xeйборb дорои галаву рама[ои бешумори асп, гeсфанд, уштур ва замин[ои кишти беканоре буд. Хоxа Ислом ба сайёдb шуuл варзида, саг[ои зиёди шикорb ниго[ медошт ва чандин мири шикор ба e хидмат мекарданд. Зиёраткунандагон аксаран гилагузорb мекарданд, ки «пири муrаддас» аз одамон дида, бо мурuону сагони шикорb бештар сe[бат мекунад. 300 uулом хидмати борго[и eро ба xо меовард ва барои [исобу китоби иrтисодиёташ идораи махсусе вуxуд дошт. Хоxа Ислом ба тиxорат [ам машuул мешуд. Корвон[ои e то ба Москва расида буданд. {амаи ин [укмронони тоxдору бетоx – ашрофу рe[онb, [ама гуна шайхону муридонашон мардумро бера[мона uорат мекарданд.
Дар санад[ои расмb го[о боз як категорияи замин – rитъаи хурди замини милк ёдоварb шудааст, ки со[иби он худи корандаи замин будааст[1439]. Мо дар бораи миrдори чунин милк[ои де[rонон маълумоти бевосита дар даст надорем. Вале мушо[ида[ои uайримустаrим нишон меди[анд, ки захираи ин rабил замин[о дар асри ХVI ва давра[ои баъдина торафт кам мешуд. Де[rонон замини худро ба феодалони давлатманд мефурeхтанд. Албатта, ин бо майлу ихтиёри онон набуда, балки та[ти фишори феодалон ва ё дар натиxаи ночории иrтисодb сурат мегирифт. Дар ин бобат, хусусан, роли судхeрb ва гаравмонb калон буд.
Де[rонони милкдор назар ба rисмати боrимондаи корандагони замин як дараxа вазъияти имтиёзнок доштанд, зеро хироxи аз даромади солиёна ба давлат мепардохтагии он[о нисбат ба он чb, ки дигар де[rонон ба давлат ва феодалон медоданд, камтар буд. Аммо ночизии rитъаи замин, зиёд шудани аъзои хонавода ва пеш омадани тангии маишат боис мегардид, ки де[rонони милкдор [ам аз rарздорb ба асорати феодалон ва судхeрон гирифтор шаванд.
А[воли де[rонони безамин – иxоранишин ни[оят дараxа бад буд. Дар асри ХVI, мисли давра[ои гузашта, во[иди асосии хоxагон [амоно хоxагии де[rонb ба шумор мерафт. Замин[ои [ама гуна категория[о ба тариrи иxора ба де[rонон дода мешуд. Вазъияти де[rонони иxоранишин яксон набуд. Аз санад[ои расмии асри ХVI маълум мегардад, ки аксар ваrт иxорадори замин[ои ваrфb ва давлатb феодалон буданд. Дар ин маврид де[rонон дар замин[ои иxорагирифтаи феодалон кироянишинb мекарданд. Шарт[ои кироянишинb хеле гарон буд, зеро феодали иxорадор аз де[rони кироянишин ба андозаи дилхо[и худ [аr меситонид[1440]. А[воли де[rонони иxоранишин ва кироянишин боз аз он сабаб [ам бад мегардид, ки мe[лати иxора кeто[ буд. Масалан, дар ваrфнома[о бисёр ваrт таъкид шудааст, ки замин набояд зиёда аз се сол ба иxора гузошта шавад.
Дар Осиёи Миёнаи асри ХVI заминдории xамоавb (обшинагb) ва боrимонда[ои ма[ками xамоа [анeз давом мекард[1441]. А[воли де[rони xамоа аз де[rони иxоранишин хеле кам тафовут дошт. Вале eро чунин як имтиёзе буд: e метавонист аз [уrуrи як навъ «иxораи доимb» истифода намояд ва «бемe[лат» ба кишти замин машuул шавад. Гумон набояд кард, ки де[rонони xамоа фаrат дар замин[ои давлатb буданд. Замини xамоавb аз як молик ба молики дигар мегузашт, метавонист дохили милк ё тобеи ваrф бошад, аммо дар [ар сурат де[rони xамоа [уrуrи нисбат ба «иxораи доимb» доштаашро аз даст намедод. Ва аз [ама му[имтар он аст, ки дар ваrти харидуфурeш замини xамоа таrсим намешуд. Дар амал ин на харидуфурeши худи замин, балки ба даст овардани [уrуrи аз корандаи он ситонидани даромади солиёна буд. Чунин [одиса[о [ам сабт шудаанд, ки замини xамоавb ба чанд молик тааллуr пайдо намуда, вале байни он[о таrсим нагардидааст, он[о фаrат даромадро ба [ам дидаанд.[1442]
Мо дар даст далеле надорем, ки дар бораи таuйир ёфтан ё наёфтани шакли истисмори асри гузашта дар а[ди Шайбониён rазоват кунем. Ба хубb исбот шудааст, ки [аxми rонунb ва муайяни rисми асосии даромади солиёнаи замин дар асри ХVI, маъмулан, 30 фоизи [осили киштро ташкил мекард (го[о то 40 фоиз [ам мерасид) ва ба шакли мол пардохта мешуд[1443]. Uайр аз ин, бисёр молиёту андоз[ои дигаре [ам вуxуд доштанд, ки го[ ба шакли пул ва го[ бо шакли мол ситонда мешуд. {аxми ин молиёту андоз[о яrинан маълум нест. Вай аксаран ба худсарии [окимияти марказb ва маъмурони ма[аллb алоrаманд буд. Даромад ва [аrrи иxора аз боuоту токзор[о, таомулан, ба шакли пул гирифта мешуд. Мисли пештара ба тариrи кор карда додан адо намудани андози замин низ вуxуд дошт.
Гуво[и бешуб[а ва бегумони а[воли табо[и де[rонон, чунон ки дар манбаъ[ои мухталиф зикр ёфтааст, замин ва xой[ои муrимии худро гузошта фирор кардани он[ост[1444]. Зо[иран, чунин [одиса ба андозае зиёд рух додааст, ки [укумат маxбур шудааст дар ин бобат тадбир[ои муассир, аз rабили ба замин банд кардани де[rононро пешбинb намояд. Аз ин ли[оз хусусан [уxxат[ои марбут ба Фарuона xолиби таваxxe[анд: дар он[о аз хусуси ба xой[ои худ баргардонидани де[rонони фирорb сухан меравад.
Дар ша[р[ои Осиёи Миёна низ [амон категория[ои моликияти замин, ки дар де[от вуxуд дошт, амал мекард. Чунон ки аз санад[ои расмии онваrта бармеояд, як [одисаи [ам ба ша[р ва [ам ба де[от хос беш аз пеш ба дасти аъзои хонадони салтанатb, аъёну ашроф ва рe[ониёни олирутбаи феодалb xамъ шудани моликияти замин мебошад. {ам дар ша[р ва [ам дар де[от ин [олат аз [исоби хонахароб шудани мулкдорони хурд ва [атто миёна ба вуreъ меомад. Баробари ин, дар ша[р[о [одисаи дигар – ба дасти феодалон даромадани дeкон[ои косибb, корго[[ои [унармандb ва манзил[ои иrоматb ба амал меомад. Пешаварон на фаrат заминро, балки акнун xои кор ва [атто иrоматго[и худро [ам ба иxора мегирифтанд. Ин боиси афзудани нормаи истисмори rувва[ои кории ша[р мегардид. Uайр аз ин, дар ша[р хироx[ои маъмулb [ам вуxуд доштанд. Дар ин бобат Xенкинсон навиштааст: «Хони Бухоро да[яки арзиши [ама гуна мол[ои фурeшии [унармандон ва тоxиронро меситонад, ки ин тамоми мардумро бенаво хо[ад кард»[1445]. Бори хироx[ои ша[р боз аз ан сабаб [ам чандин мартаба вазнинтар мешуд, ки [окимон uайр аз молиёту андоз[ои расмb худсарона ша[риёнро ба пардохтани андоз[ои иловагb водор мекарданд, [амчунин аз андоз[ои uайримустаrим низ истифода менамуданд[1446].