Материал[ои археологb бо rиёси баъзе мадрак[ои забонb ва [амчунин сарчашма[ои хаттии rадим, ки ба давра[ои баъдтар тааллуr доранд, манзараи [аёти xамъиятии Осиёи Миёнаи охири [азораи II – ибтидои [азораи I пеш аз милодро равшан месозанд.
Дар ибтидои [азораи I пеш аз милод сокинони Осиёи Миёна аз маъдан исте[сол кардани о[анро ёд гирифта буданд. Ф.Энгелс а[амияти о[анро дар таърихи xамъияти инсонb муайян намуда, навиштааст: «О[ан аз тамоми ашёи хоме, ки дар таърих роли револютсионb бозидааст, охирин ва му[имтарин, то худи пайдо шудани картошка навтарин навъи ашёи хом буда, ба одам хизмат мекардагb шуд. О[ан барои дар майдон[ои васеъ ривоx додани зироат ва ба маrсади киштукор тоза кардани беша[ои па[новар имконият фаро[ам овард; вай ба дасти [унарманд чунон асбоби сахт ва тезе дод, ки [еx як санг ва [еx як металли то он замон маълум ба вай муrобил истода наметавонист. {амаи ин[о якбора муяссар нашудаанд; аввалин о[ани [осилкардашуда бисёр ваrт[о аз биринxb [ам мулоимтар буд»[122].
Шиносоb бо усули аз маъдан исте[сол намудани биринxb ба инсон дар бобати бо протсесси металлургb ба даст овардани о[ан ёрb расонд. О[ан дар кeра[ои дошb, ки [арорати он то 1300–1400° мерасид, гудохта мешуд. М.С. Андреев дар сол[ои бистуми асри ХХ [амин гуна кeра[оро, ки [анeз мавриди истифода буданд, дар водии Ванx пайдо карда буд[123].
Барои инсони ибтидоb ба моддаи сахти ёзанда мубаддал гардидани як порча санги бешакл, яъне маъдан мeъxизаосо ва пурасрор менамуд. Ин боиси пайдоиши э[тироми махсус нисбат ба о[ангару фулузсозон ва [ар гуна биму [ароси хурофотпарастона гардид. Дар миёни бисёр халr[о ин навъ муносибат то ваrт[ои охир давом карда омадаааст. Чунончи, аз xумла дар баъзе район[ои Помир о[ангарон одами хеле мe[тарам ва корхонаи он[о xои муrаддас дониста мешуд, мардум ба он[о саxда мекарданд ва пас аз xамъоварии [осил дар о[ангархона маросими rурбонb барпо мегардид. Дар баробари ин аз рeи дигар эътиrод[ои динb о[ангарон фиристода[ои шайтон ва иблис [исоб меёфтанд ва дар истифодаи о[ан мамониат[ои гуногун гузошта мешуданд, ки ин асари [амон тарсу ва[ми хурофии одамон аз фулузот буд[124].
Олоти о[анb хеле о[иста па[н мегардид. Аввал[о о[анро асосан ба маrсади зебу зинат кор мефармуданд. Сонb тадриxан аз он асбобу асли[а месохтагb шуданд. О[анро ба моддаи ёзанда табдил дода, ба ин васила асбобу олот тайёр кардан аз сохтани олоти биринxb дида чандин мартаба душвортар буд. Техникаи нав ба сустb азхуд карда мешуд. Аз ин рe, бартари[ои фулузи нав зуд ва якбора аён нагардид. Дар аввалин мар[ила[ои зу[ури асри о[ан дар Осиёи Миёна бештар асбобу асли[аи о[ану биринxb, чунончи, ханxар[ои теuааш о[аниву дастааш (rисман ё тамоман) биринxb сохта мешуданд.
Дар Осиёи Миёна uалабаи асри о[ан хеле барваrт ба амал омад. Баъзе кишвар[ои дигар, масалан, Хитой дар ин бобат аз Осиёи Миёна чандин садсола[о аrиб монда буданд.