Масъалаи этногенези халrи eзбек фаrат дар илми таърихнигории марксистии советb аввалин бор бар асоси илмb гузошта шуд. Дар асар[ои шарrшиносони тоинrилобии рус ва [амчунин хориxb нуrтаи назаре [укмрон буд, ки мувофиrи ои гeё таърихи халrи eзбек аз аср[ои ХV–ХVI, яъне аз ваrти дар Осиёи Миёна бо номи eзбек пайдо шудани тоифа[ои истилокор оuоз меёфта бошад. Тавзе[и мо[иятан нави ин масъала аз А. Ю. Якубовский сар шуд. E дар xараёни тадrиr ба чунин хулосае омад, ки eзбек[ои истилогар бо а[олии ма[аллии туркнажоди Мовароунна[р як шуда рафтанд: «...eзбек[ои са[ронишин, агар дар тамоми [удуди [озираи Eзбекистон набошад [ам, ба [ар [ол дар rисмати зиёди он а[олии туркзабон, яъне rавми турк ва туркшударо дарёб карданд, ки дар ин xо муддати дуру дарозе [аёти мутамаддина ба сар бурда, дар xараёни омезиш бо дигар халr[ои нисбатан rадимтари аз а[ди бостон дар ин ма[ал сокиншуда ташаккул ёфтаанд. Eзбек[ои са[ронишин ба [айъати а[олии туркзабон [амчун xузъи охирин дохил шуда, ба он номи худро бахшиданд»[1456].
Соли 1949 банда дар китоби «Таърихи халrи тоxик» нуrтаи назари худро доир ба ин масъалаи мураккаб ва му[им баён карда будам. Дар он китоб, аз xумла, навишта шудааст: «….Аз асри VI торафт бештар сар даровардани тоифаву rавм[ои туркзабон ба сарзамини Осиёи Миёна шурeъ мешавад»[1457]. Дар ин миён xараёни rаробат пайдо кардани ин тоифаву rавм[о ба а[олии rадимии Осиёи Миёна давом менамояд. Амалиёти якxояи турк[о ва суuдиён xи[ати хоси муборизаи халr[ои Осиёи Миёна бо истилогарони аxнабb мебошад. Дар зарфи чандин аср, пеш аз [ама, табаrа[ои камбизоати бодиянишинони турк ба тарзи зиндагии муrимb ва зироаткорb мегузаранд. Тадриxан ихтилот ва омезиши rавм[ои турк бо суuдиёну хоразмиён ва тоифа[ои сакоиву массагет[о rувват мегирад, ки зимнан халrияти ба ин тариrа ташаккулёфта аксаран ба забони туркb гуфтугe мекарданд. Мана дар [амин асос халrи eзбек ташаккул ёфта, дар xараёни сурат гирифтани худ, мисли дигар халr[ои Осиёи Миёна, аз мероси мадании сокинони rадимаи он ба[раманд гардид. Дар ибтидои асри ХI xараёни ташаккули халrи eзбек суръати бештаре пайдо намуда, аз rисмат[ои шимоли Осиёи Миёна беш аз пеш ба но[ия[ои xануби он па[н шуд, ки ин, аз xумла, дар таъсиси давлати Rарохониён ва инкишофи маданияти ша[р наrши худро гузоштааст.
Ташаккули босуръати халrи туркман ва дигар халr[ои ба истило[ туркзабони Осиёи Миёна низ ба [амин давра тааллуr дорад. Ма[з дар [амин давра таъбири «турку тоxик» барои тавсифи ду унсури асосии нажодии а[олии Осиёи Миёна вирди забон гардид.
Чунон ки дар боло оварда шуд, [анeз дар замони Сомониён дар но[ия[ои муrимии Осиёи Миёна бисёр rавм[ои туркзабон зиндагb мекарданд. Сарчашма[о дар Фарuона, Хоразм, Чоч ва дигар но[ия[ои муrимии зироатb сукунат доштани миrдори зиёди а[олии туркзабонро rайд кардаанд. Ба [ар [ол дар давраи Сомониён аксарияти а[олии ша[р[о ва но[ия[ои муrимии зироатии Осиёи Миёнаро тоxикон ташкил медоданд. Вале ин [олат дар а[ди [укмронии Rарохониён таuйир ёфта, дар натиxаи беш аз пеш ба [аёти муrимb гузаштани бодиянишинони туркзабон ва турккунонии а[олии ма[аллии тоxик дар Осиёи Миёна аз xи[ати этникb бартарb пайдо кардани халr[ои туркзабон сар мешавад.
Дар байни табаrа[ои [укмрон бо [ам наздикшавии аъёни тоифавии турк ва ашрофи феодалии rадима ба амал омада, он[о якxоя истисмори оммаи ме[наткашро вусъат меди[анд. Дар айни замон, дар зина[ои поин ме[наткашони тоxик ва унсур[ои ме[наткаши халr[ои туркзабон бо [ам унс гирифта, дар муборизаи якxоя ба муrобили зулму истисмори синфи [оким ришта[ои дeстии он[о, хусусан eзбекону тоxикон ма[кам мегардад. «Дар тамоми шeриш[ои халrии аср[ои баъдина, дар муборизаи rа[рамононаи зидди истилогарони аxнабb па[луи [ам истодани ниёгони [амаи халr[ои Осиёи Миёна, аз xумла ду халrи [амсоя –тоxикон ва eзбеконро метавон дид. Мо са[ми махсуси ба ганxинаи маданият гузоштаи [ар яки ин халr[оро омeхта, дар айни замон робитаи мутаrобил ва таъсири байни[амдигарии он[оро хотирнишон менамоем»[1458]. Дар аrидаи мо чунин нуктае, ки eзбек[о дар rатори тоxикон ва дигар халr[ои Осиёи Миёна вориси тамоми таърих ва маданияти Осиёи Миёна мебошанд, таъкид ёфта, [амчунин роли тоифа ва rавм[ои rадимаи эронизабон дар ташаккули халrи eзбек нишон дода шуда, ба замми ин, замони сурат гирифтани ин воrеа – асри ХI муайян гардида буд.
Ин аrида дар муrаддимаи (муаллиф – А.Ю.Якубовский) нашри аввали «Таърихи халr[ои Eзбекистон» (1950) ба назар гирифта шуда[1459], дар нашри охирини «Таърихи РСС Eзбекистон (1967) ифодаи возе[у равшани худро ёфта буд[1460].
Мувофиrи ин аrида, халrи eзбек иштироккунандаи баробар[уrуrи на фаrат воrеа[ои чорсад соли охири Осиёи Миёна, балки давраи бени[оят тeлонии таърихи ин сарзамин мебошад.
Тадrиrоти минбаъда барои мо имкони саре[ ва равшантар намудани баъзе нукта[ои ин аrидаро фаро[ам сохт. Rазияи охирин аз ин иборат аст, ки забонро дар муайян кардани [удуди таърихи этникии халr[о [амчун нишонаи ягона донистан нашояд. Дар мар[илаи [озираи тараrrиёти илми таърих ин rазияро мухтасаран ба тариrи зайл метавон баён кард.
Дар боло роxеъ ба давра[ои аввали таъсири мутаrобили а[олии эронию турк сухан рафта буд. Ба Осиёи Миёна нуфуз кардани каломи туркb бо кeчиши азими rабила[ои са[ронишини Осиёи Марказb ва шимоли шарrb, ки таrрибан дар [удуди а[ди нав шурeъ гардида, муддати чандин аср го[ суст шуда ва го[ дубора бо rуввати тоза давом кардааст, алоrаманд мебошад Як rисми ин rабила[о, аз xумла тоифа[ои туркзабон дар xараёни кeчиш ва тохтутоз[ояшон дар сарзамини Осиёи Миёна маскан гирифта, иrомати доимb ихтиёр намуданд. Алалхусус, аз нимаи дувуми асри VI милодb, ваrте ки даста[ои хоrони турк пас аз шикасти [айтолиён дар Мовароунна[р [окимиятро ба даст гирифтанд, теъдоди а[олии туркзабони Осиёи Миёна афзоиш меёбад. Аз [амин ваrт сар карда тоифа[ои туркзабон дар сайри ташаккул ва тараrrии rавм[ову забон[ои Осиёи Миёна (хусусан, дар вилоят[ои шимолb ва шимоли шарrии он) роли ба назар намоёне мебозанд. А.Н. Бернштам оuози ин протсессро дар мулки Фарuона ба асри VII милодb нисбат меди[ад[1461]. Е.А. Давидович ва Б.А. Литвинский чунин мешуморанд, ки ин протсесс дар ин ма[ал андаке барваrт (аср[ои VI–VII) ба вуreъ пайвастааст[1462]. Дар бораи мавxудияти а[олии туркзабон дар Хатлонзамин Хой Чао маълумот меди[ад, ки он ба сол[ои 726–727 тааллуr дорад.
Дар вилоят[ои шарrии Осиёи Миёна (хусусан дар {афтруд) ва дар Туркистони шарrb, ки аз давра[ои rадим rасаба[ои сершумори суuдиён воrеъ гардида буданд, тадриxан xои каломи суuдиро каломи туркb ишuол менамояд.
Омадани а[олии туркзабон дар аср[ои Х–ХII боз [ам зиёдтар мешавад. Турк[о дар дастго[и идораи давлати Сомониёи, дар rувва[ои [арбb ва u. мавrеъ[ои му[имро ишuол мекунанд. Сулола[ои турк (ба мисли Uазнавиён) ба вуxуд меоянд. Дар охири асри Х– ибтидои асри ХI мавxи пуршумори ба Осиёи Миёна фурe рехтан ва xойгир шудани тоифа[ои мухталифи туркнажод: туркони салxуrb, туркман[о, uуз[о ва эликхони[о мушо[ида мешавад. Rавми охирин, яъне эликхони[о Сомониёнро торумор намуда, давлати бузургеро, ки Мовароунна[р, {афтруд ва Туркистони шарrиро фаро мегирифт, барпо карданд. Ин давлат, ки дар таълифоти муаррихон бо номи «давлати Rарохониён» ёд мешавад, дар таърихи Осиёи Миёна роли му[им бозид. Ба [айъати давлати Rарохониён rабила[ои уйuур, rарлуr, чигил, яuмо, арuу, туркеш ва u. дохил мешуданд, ки дар байни он[о rарлуr[о ва уйuур[о мавrеи асосb доштанд.
Бесабаб нест, ки забони а[олии турки давлати Rарохониёнро забоншиносон ба rарлуrиву уйuурb нисбат меди[анд. Ин забон як rатор хусусият[ои фонетикb, морфологb ва лексикию грамматикиро дорост, ки дар «Rутадuу билик»-и Юсуфи Баласоuунb, дар баъзе rисмат[ои «Девони луuат ат-турк»-и Ма[муди Кошuарb ва u. ба назар мерасад[1463]. Тоифа[ои туркзабони а[ди rарохонb чи бо суuдиёни ма[аллb (ва дигар rавм[ое, ки [амоно ба забон[ои шарrиэронb гуфтугe мекарданд) ва чи бо а[олии тоxикзабон мутаrобилан муносибати хеле наздик доштанд. Масалан, дар замони зиндагии Ма[муди Кошuарb (асри ХI) сокинони ша[р[ои {афтруд, аз xумла Баласоuун, «тарзи либоспeшb ва урфу одати турконро rабул карданд», он[о [ам ба суuдb ва [ам ба туркb [арф мезаданд ва [еx касе набуд, ки фаrат ба суuдb гап занад (а[олии Тароз ва Исфиxоб низ чунинанд)[1464]. Аз ин маълум мешавад, ки дар нимаи дувуми асри ХI суuдиёни {афтруд дузабона будаанд ва тадриxан бо rавм[ои турк омезиш ёфта рафтаанд. Намунаи чунин [олатро дар рeз[ои мо низ метавон мушо[ида кард. Дар xануби Eзбекистон бо номи «[ардурb» гурe[и хурди этникие [аст, ки аслан тоxик буда, то [ол ба забони тоxикb гуфтугe мекунад. Албатта, дар шеваи он калима[ои eзбекb хеле зиёд аст. Тарзи зиндагb, хоxагидорb ва бисёр одат[ои ин гурe[ бо тоифа[ои [амсояи eзбек шабо[ат дорад[1465].
Мисоли дигар бо Хоразм алоrаманд аст. Дар асри ХII дар он xо ду rавми асосb: тоxикон (дар он ваrт забони тоxикb ба андозаи зиёд забони хоразмиро танг карда бароварда буд) ва туркон мезистанд. Дар васиrа[ои Текеши Хоразмшо[ (1172–1200) [окимони ша[р[ои сар[адии Сирдарё фаrат [амин ду rавмро ном бурдаанд[1466].
Мувофиrи ша[одати олими бузурги Осиёи Миёна - Берунb, ки аслан аз Хоразм аст, барояш забони «зотb» хоразмb буд. Чунон ки маълум аст, дар таълифоти аср[ои ХII–ХIII низ калимаву ибора[о, [атто муколама[ои тамом хоразмb дучор меоянд. Дар айни замон ин таълифот калимаву иrтибос[ои туркb [ам доранд, ки аз ин дар Хоразми асри ХIII ба миrдори муайян (э[тимол хеле зиёд) мавxуд будани а[олии туркзабон аён мегардад. Мадрак[ои осори муаллифони он замон низ ин иддаоро тасдиr мекунанд. Чунончи, Плано Карпини, ки сол[ои 40-уми асри ХIII дар Хоразм будаасг, дар бораи «бо кумонb» (яъне, бо яке аз ла[xа[ои забони туркb) гуфтугe кардани одамони ин xо иттилоъ меди[ад. Яrинан метавон тасаввур кард, ки дар ин ваrт аксарияти а[олии Хоразм дузабона буда, [ам ба хоразмb ва [ам ба туркb муошират доштанд ва зимнан сухани туркb нисбат бя хоразмb бештар дар истеъмол буд.
Пас аз аср[ои ХIII–ХIV мо дигар аз мавxудияти забони хоразмb [еx як мадраке дар даст надорем. Мумкин аст, аз он ваrт дере нагузашта, ин забон бо таъсири ла[xа[ои туркb тамоман аз байн рафта, а[олии дар собиr эронизабони Хоразм комилан туркзабон гардида бошад. Шева[ои туркb (eзбекb ва туркманb), ки дар заминаи забони хоразмb инкишоф меёфтанд, як миrдор калима[ои rадимаи хоразмиро низ дар бар гирифта буданд (чунончи, агна – канали калон, уав – канали хурд ва амсоли ин[о дар шеваи eзбекии Хоразми [озира то [ол ма[фузанд). Калима ва истило[оти rадимаи эронb дар номи ма[ал[ои ин но[ия хеле фаровон ба назар мерасанд (аз rабили {азорасп).
Тадrиrи манбаъ[ои хаттb нишон меди[анд, ки дар аср[ои ХI– ХII нуфузи туркнажоди Осиёи Миёна хеле афзуда, хусусан дар вилоят[ои шимоли ин сарзамин rисмати зиёди а[олиро ташкил менамуд. Дар [аёти мадании Осиёи Миёна, [атто дар маданияти ша[рнишинон са[м ва нуфузи турк[о беш аз пеш наrши равшан пайдо мекунад (ниг., масалан, ба тасвири рeи олоти сафолb). Забони туркии онваrта, ки дар боло роxеъ ба он сухан рафт, яъне rарлуrию уйuурb асосзабоне буд, ки баъди ба rисм[о xудошавb дар заминаи он дар Осиёи Миёнаи пас аз давраи муuул забони eзбекии rадим рe ба тараrrb ни[од. Ин забон аз бисёр xи[ат[о ба пешгузаштаи худ – асосзабон алоrаи хеле наздик дошт[1467].
Дар илми таърихнигории советb аrидае [аст, ки дар «Таърихи РСС Eзбекистон» мухтасаран баён ёфтааст: «Дар аср[ои ХI–ХII ташаккули халrияти eзбек асосан ба анxом расида, минбаъд ба худ номи «eзбек[о»-ро мегирад[1468]. Дар ин xо калимаи «асосан» дуруст оварда шудааст, зеро ташаккули халrи eзбек (мисли халrи тоxик) муддати дуру дарозеро дар бар мегирад. Тафриrа[ои тоифавb [амоно ба таври равшан зо[ир мегардид, туркони навомада аз а[олии муrимии туркзабоншуда ва [ам аз он кeчнишинони туркзабон, ки [анeз дар замони пеш аз араб[о ба Осиёи Миёна омада буданд, тафовути xиддb доштанд. Ин давраи ташаккули забони eзбекии rадим буд[1469].
Футу[оти муuул[о ба харитаи этникии Осиёи Миёна боз дигаргуни[ои калон дохил намуд. Кeчида омадани миrдори зиёди бодиянишинони муuул дар ин амр омили хеле му[им гардид. Тоифа[ои муuулии манuит, xалоир, барлос ва u. пас аз сукунат ёфтан дар Осиёи Миёна, дере нагузашта, [ама аз xи[ати забон турк шуданд[1470]. Сабаби асосии тоxик нашуда, ма[з турк шудани тоифа[ои ба ин сарзамин омадаи муuул дар он аст, ки тарзи зиндагии [ам муuул[о ва [ам турк[о бодиянишинb буд, ва аз ин рe, табиист, ки муuул[о ва турк[о бо [ам робитаи наздик доштанд. Вале аз он, ки ин xараён хеле зуд ва босуръат ба вуreъ пайваст, ба чунин хулоса расидан мумкин, аст, ки ин тоифа[ои муuул ба му[ити ни[оят пурнуфузи турк[о афтода будаанд.
Дар аср[ои ХIV–ХVI забони eзбекии rадим, аз xумла шакли адабии он низ мавxудияти худро ниго[ дошта, ба дараxаи олии такомул мерасад. «Дар ин давра як rатор ла[xа[ои арзb ба вуxуд меоянд, аммо тафовут[ои забонии тоифа[о [анeз роли му[им мебозиданд. Дар хиттаи Фарuона, дар Мовароунна[р ва Хоразм намояндагони се гурe[и шева[ои асосb: rарлуrиву уйuурb, уйuуриву оuузb ва кипчоrb дар таносуб[ои гуногун бо [ам дар муошират буданд»[1471]. Забони туркии а[олии Мовароунна[р, ки дар баробари иrтибоси фаровони калима[ои эронb бисёр унсур[ои туркии шарrиву uарбиро дар худ фаро[ам оварда буд, [амчун асоси забони адабb хизмат намуд[1472]. Дар забони адабb калимоти эронb ва арабb хеле зиёд истеъмол мешуд (аксар ваrт 40–50% таркиби луuавиро ташкил мекард), [амчунин таркиб[ои ба забони туркb хоснабуда мавриди истифода rарор мегирифт. Бисёр шоирон ба туркb ва форсb шеър мегуфтанд (чунончи, Лутфb ва дигар шоирони гузашта ва муосири Навоb, инчунин худи асосгузори адабиёти eзбек, ки eро [амасронаш «зуллисонайн» номидаанд)[1473].
Дар аср[ои ХIV–ХV ба таври оммавb турккунонии а[олии муrимии ша[ру де[от хусусан Хоразм, {афтруд, во[аи Тошканд ва Фарuона ба амал омад. Дар сарчашма[о ин а[олии муrимb аксаран бо номи «сарт[о» вомехeранд [1474] ва зимнан, чунон ки аз «Бобурнома» маълум мешавад, ин ном ба сокинони [ам туркзабон вз [ам тоxикзабони ин ма[ал[о нисбат дошт ва ин худ аз худ ишораест бар он, ки он ваrт дар миёни туркзабонону тоxикзабонон тафриrаи назаррасе набудааст.
Он чb оид ба истило[и «eзбек» бошад, [ама гуна кeшиш[ои бо [укмрони Олтинeрда-Eзбекхон (1312–1340) вобаста намудани ин ном асосе надорад.[1475] Метавон фарз кард, ки дар сол[ои 50 ё 60-уми асри ХIV та[ти ин ном а[олии турку муuули Дашти Rипчоr дар назар дошта мешуд ва пас аз он ки итти[одияи rабила[ои бодиянишин бо ро[барии Шайбонихон дар [удуди аср[ои ХV ва ХVI ба Мовароунна[р ва Хуросон сар дароварданд, ин ном ба «а[олии туркзабони ин вилоят[о нисбат ёфт[1476], яъне халrи eзбек аз [амон ваrт номи худро пайдо намуд.
Албатта, кeчида омадани оммаи нави сершумори тоифа[ои туркзабон, ки барои халr ном [ам овард, [одисаи му[им буд, вале вай ла[заи асосb ва принсипиалии таърихи халrи eзбек ба шумор намеравад. Гап дар сари он аст, ки eзбек[ои бодиянишини ба Мовароунна[р омада аксаран аз худи [амон rабила[ое буданд, ки [анeз дар замон[ои пешин дар Осиёи Миёна зиндагонb мекарданд.
Донишмандони забони туркb муrаррар кардаанд, ки «аллакай дар аср[ои ХIV–ХV сохти грамматикb ва захираи асосии луuавии забони rавми eзбек таrрибан дар [амон шакле, ки дар рeз[ои мо арз андом мекунад, муrаррар гардида буд», [атто дар Мовароунна[р сукунат ёфтани тоифа[ои бодиянишини eзбек на хусусият[ои забонb ва на типи этникии халrи вуxуддоштаи eзбекро таuйир надод[1477].
Инкишофи минбаъдаи этникии халrи eзбек бо чанд ро[ xараён ёфт. Бо ташаккули ва[дат ва робитаи арзb тадриxан аз байн рафтани хусусияти парокандагии xойгиршавb ва сохтмони иxтимоb ба амал омад. Бояд гуфт, ки ин протсесс [атто дар замони нав [ам ба анxом нарасида, дар баъзе но[ия[о xудоии rабилавb ва rавмию тоифавb [амоно давом мекард. Аммо дар он xой[ое, ки гузариш аз [аёти бодиянишинb ба [аёти нимбодиянишинb ва хусусан ба тарзи зиндагb ва хоxагидории муrимb ба вуreъ меомад, ин xараён суръати бештаре дошт. Баробари ин дар миrёси васеъ бо турккунонии а[олии ма[аллии тоxикзабон бо шакл[ои мухталифи дузабонb (аз xузъb то куллb) ва дар айни замон тоxиккунонии гурe[[ои xудогонаи eзбекон давом мекард. {амаи ин тамоюлоти мураккаб, мухталиф ва зидди якдигар xамъан ба бартараф шудани тафовути xузъ[ои таркибb ва аз xи[ати этникb мутамарказ гардидани халrи eзбек оварда расонданд.
Дар боло бор[о хотирнншон гардид, ки халrи eзбек бар асоси а[олии муrимии эронизабон, ки чандин мартаба ба он тоифа[ои туркзабон пайваст шуда ва гурe[[ои туркшуда бо xузъ[ои таркибии нави туркb омезиш ёфтаанд, ба вуxуд омад. Мутаассифона, дар илм [оло чунон усул[ое, ки бо кeмаки он[о муrаррар кардани таносуби миrдории ин ва ё он xузъи таркибb имконпазир гардад, вуxуд надоранд. Ин муамморо ба василаи та[лили мадрак[ои антропологb низ [ал кардан амри ма[ол аст. Инро [ам бояд дар назар дошт, ки тоифа ва rавм[ои туркзабони ба Осиёи Миёна омада метавонистанд то ба ин сарзамин кeчиданашон омезиши нажодb пайдо кунанд. Воrеан [ам, мадрак[ои антропологb ба [ар [ол дар ин хусус барои муло[изаи тахминb баъзе имконот фаро[ам меоваранд. Дар [аrиrат, аз байни се халrи туркзабони нисбатан сернуфузи шимоли Осиёи Миёна – eзбек[о, rазоr[о ва rирuиз[о ду халrи охирb аз ли[ози шаклу шамоил муuулнажод (rирuиз[о назар ба rазоr[о бештар муuулнажод) ва eзбек[о европоинажоданд. Eзбек[о аз xи[ати антропологb ба [амон нажоде, ки тоxикон тааллуr доранд, мансуб мебошанд. Тафовути зо[ирb дар миёни тоxикону eзбекон аз ин иборат аст, ки eзбекон бештар омезиши муuулb доранд.
Бо вуxуди ин чунон ки антрополог[о хотирнишон мекунанд, «типи антропологии eзбекон бар асоси типи нажодии rадими европоисурати ма[аллb rарор гирифта, аломат[ои муuулb ба он фаrат изофа шудаасту бас» (В.В. Гинзбург). Чунин аст нуrтаи назари Л.В. Ошанин, А.И. Ярхо, В.В. Гинзбург[1478]. Типи нажодии тоифа[ои кeчнишини eзбек го[о назар ба eзбекони муrимb бештар муuулист. Чунончи, барои исботи ин иддао метавон лаrай[оро мисол овард. Дар айни замон, eзбекони rарлуr, шамоили муuулии худро тамоман гум карда, бо а[олии ма[аллb «аралаш» шуда рафтанд ва аз тоxикон ягон тафовуте надоранд [1479]. {амин тариrа, аз омезаи сохти rиёфаи муuулb то шабо[ати нисбатан камтар, ки дар ин сурат миёни eзбек ва тоxик фарrе намемонад, та[аввули симои нажодии eзбекони имрeза ба назар мерасад. Барои rиёс [аминро бояд rайд кард, ки ба истиснои тоxикони помирb, ки ягон омезаи муuулb надоранд, дар [амаи гурe[[ои боrимондаи тоxикон кам ё беш ин омеза мушо[ида мешавад: бештар дар тоxикони Фарuона, но[ия[ои xанубb ва xануби шарrии Тоxикистон ва ба дараxаи камтар дар тоxикони Бухоро, Самарrанд ва сарга[и Зарафшон[1480].
Ба ин тариrа, чунон ки мадрак[ои антропологb нишон меди[анд, rисми асосии халrи eзбек аз а[олии ма[аллии европоисурати Осиёи Миёна, ки дар натиxаи омезиш ёфтан бо rавм[ои типи нажодии xанубисибирb як андоза rиёфаи муuулb пайдо карда буд, фаро[ам омадааст. Инро аз нуrтаи назари таърихи нажод[о тавзе[ дода, бояд хотирнишон кард, ки xузъи асосии таркиби халrи eзбек, агар онро ба таври куллb гирем, а[олии аслии Осиёи Миёна мебошад. Турконии rисмати он хеле барваrт, дар давра[ои аввали асри миёна шурeъ гардида, баъд[о бо суръати беш аз пеш идома ёфт. Зимнан, xараёни аз xи[ати забон турконb назар ба xараёни биологии муuулонb тезтар ва васеътар сурат мегирифт. Ба ин xараёнот гурe[[о ва табаrа[ои нав ба нави а[олb кашида мешуданд. Дар байни rавму тоифа[ои ба дараxаи гуногун муuулb ва туркишуда дар бобати [амзистb ва амали мутаrобили хеле наздик бо rавм[ои европоисурати эрону тоxикзабон таuйироти мураккабе рух медод. Амали мутаrобила аз ли[ози нажодb боиси бо [ам даромехтани xараён[ои гуногунравия мегардид; [одиса[ои аз мансубияти туркb баргаштан низ ба вуreъ омада, манзараи умумиро боз [ам мураккабтар месохтанд.
Чунин аст мухтасаран муло[иза[ои мо доир ба таърихи ташаккули нажод[о. Таърихи хуб бо санад[о тасдиrшудаи маданияти Осиёи Миёна, аз xумла адабиёти он, ин муло[иза[оро комилан собит менамояд ва бо тамоми xузъиёташ шар[ меди[ад. Мо дар сари ин масъала батафсил таваrrуф нахо[ем кард, хусусан ки равобити адабии тоxику eзбек аз тарафи адабиётшиносон ба таври амиr тадrиr шудааст[1481]. Тимсоли барxастаи rаробати адабиёти ду халrи бародар [аёт ва эxодиёти ду фарзанди барозандаи халr[ои тоxику eзбек - Абдурра[мони Xомb ва Алишер Навоb мебошад[1482]. Материал[ои этнографb низ баuоят му[имманд, зеро он[о барои возе[ ва воrеb тасаввур кардани xараёни муносибат[ои байни тоxикону eзбекон кeмак мерасонанд (дар ии бобат асар[ои этнограф Б.X. Кармишева хеле xолибанд) ва му[имтар аз [ама ин, ки то чb андоза наздик будани маданият ва тарзи зиндагии [озираи халr[ои тоxик ва eзбекро нишон меди[анд ва ин наздикb ба дараxаест, ки баъзан [удуди байни он[оро [атто шартан бошад [ам, муайян кардан мумкин намешавад. {амсоягии чандинасра ва иртиботи хеле наздик, [амчунин мавxудияти бунёди умумb боиси ба забони eзбекb нуфуз ёфтани калимоти тоxикb ва ба забони тоxикb дохил шудани калимоти eзбекb гардидааст. Забоншиносон таъсири мутаrобили чашмрасеро дар сохти грамматикии ин забон[о низ rайд кардаанд. Дузабонии тоxикию eзбекb як [одисаи хеле маъмулист.
Ба ин тартиб, агарчанде ки халr[ои тоxик ва eзбек дар замон[ои гуногун ташаккул ёфта ва забони ин халr[о ба гурe[[ои мухталифи забон[о тааллуr дошта бошад [ам, бунёди аслии нажодию антропологии он[о як аст. Таrдири таърихии ин халr[о ва маданияти онон пайванд[ои ногусастанb дорад. Дар аср[ои миёна маданияти eзбек ва маданияти тоxик фаrат дар баъзе со[а[о, он [ам асосан аз xи[ати забон, тафовут пайдо намуда, [ар яке дорои хусусият ва анъана[ои худ гардидааст, вале таъсир ва робитаи мутаrобила дар ин со[а[о низ хеле зиёд ба назар мерасад. Тоифа ва rавм[ои туркb ва шарrиэронb, тоxикон, eзбекон ва дигар халr[ои Осиёи Миёна дар хоки як давлати таъсисёфта, дар як ша[р ва де[када па[лу ба па[лу зиндагb мекарданд. Он[о дeш ба дeш истода, ба муrобили истилогарони аxнабb xангидаанд, дар мубориза[ои синфии зидди истисморгарони «худb» якxоя иштирок намудаанд. Албатта, баъзе [одиса[ои нифоrу бадхо[b [ам рух медод, вале заминаи муносибат[ои байни[амдигарии он[о аз дeстии самимb, [амзистии бо сул[у сафо ва [амкории а[лона фаро[ам омада буд.
Баъзе тафовут[ои нажодие, ки мо дар ин xо сухан рондем, [еx го[ асоси муrобилгузории як халr бо халrи дигар нахо[ад шуд. Дар тараrrиёти тамаддуни умумиинсонb [амаи мардумони Осиёи Миёна са[ми бузург гузоштаанд. {ам халr[ои эронизабон ва [ам халr[ои туркзабонро арбобони барxастаи илму маданият [астанд, ки он[о мояи ифтихори тамоми халr[ои Осиёи Миёна мебошанд.