Чи навъе ки дар боло rайд карда шуд, адабиёт ва фан, ки дар замони [укмронии Улуuбек хеле пеш рафта буд, ба зудb пас аз марги e дар натиxаи таъсири иртиxопарастонаи рe[ониёни ислом ва дарвешон ба [аёти xамъиятb, рe ба таназзул ни[од. Ин аrибравb, махсусан, дар а[ди султон Абeсаид хеле таrвият пайдо намуд. Он вазъияти сиёсb, ки аз аввал[ои асри ХVI дар ин мамлакат фаро[ам омад, ба [аёти адабb ва фаннb зарбаи боз [ам сахттаре расонид. Роли рe[ониёни иртиxоии ислом ни[оятдараxа пурrувват гардида, беш аз пеш ба тараrrиёти афкори илмb монеъ мешуд. Дар натиxаи ин {ирот аз аввал[ои асри ХVI [амчун як маркази мадании халr[ои Осиёи Миёна а[амияти худро аз даст дод. Намояндагони илму фан, адабиёт ва санъат ба [ар тарафи мамлакат пароканда гардиданд.
Агарчанде дар нимаи дувуми асри ХVI ша[ри Бухоро [амчун маркази маданb сар бардошта, сол аз сол шумораи мадраса[о зиёд гардид, лекин дар ин мадраса[о асосан илм[ои динb омeхта мешуданд. Бо вуxуди ин адабиёт ва илму фанни дунявb низ дар ин давра то як дараxа ривоx ёфт. Хоxа {асани Нисорb ном муаллифи тазкираи назми Бухоро, ки дар нимаи дувуми асри ХVI тартиб ёфтааст, 250 нафар ходимони илму адаби давраи [укмронии Убайдуллохон ва писари eро ном мебарад. Аксари ходимони зикркардаи Нисорb дар адабиёт ва санъат осори намоёне аз худ боrb нагузошта бошанд [ам, ин раrам аз хеле равнаr ёфтани афкори адабиву илмии он замон ша[одат меди[ад. Барои тараrrиёти минбаъдаи илму фан ва адабиёт зxодиёти фаrат иддаи каме аз онон а[амият пайдо кардааст. Аз байни адибони он давра, махсусан, фаъолияти Восифиро баяд хотирнишон намуд.
Зайниддини Восифb дар соли 1485 таваллуд ёфтааст. E то соли 1512 дар {ирот зиста, пас аз суrути салтанати Темуриён ба хидмати Шайбониён мегузарад ва то сол[ои 30-юми асри ХVI дар Бухоро, Самарrанд, Тошканд ва дигар ша[р[ои Осиёи Миёна умр ба сар мебарад. Восифb ба uайр аз ашъор асари хеле xолиби таваxxe[и саргузаштие бо унвони «Бадоеъ-ул-ваrоеъ» дорад. E дар ёддошт[ои худ симои ша[р[ои онзамонаро ба таври барxаста тасвир намуда, русуми адабии {иротро дар давраи Навоb ва [аёти шоирони дарбори а[ди Шайбониёнро нишон меди[ад. Восифb [амчун нависандаи зарофатписанд ва мушо[идакор дар шакли нафиси [аxв бисёр нуrсон[ои усули идораи давлати хониро ифшо менамояд.[1489]
Шоир ва муаррихи номb Камолиддини Биноb (соли таваллуд 1453, соли rатл 1512) [амзамони Восифист.[1490] E дар {ирот аз оилаи устои [унарманди бинокор ба дунё омада, дар овони xавонb чанд солро дар Шероз, пас дар - Табрез дар дарбори султон Яъrуб ба сар бурдааст. Соли 1491 ба зодго[аш ша[ри {ирот баргашта, аммо ба сабаби фитнаву дасиса[ои а[ли дарбор, ки аз бухлу [асад нисбат ба e – шоири боистеъдоди аз табаrаи «паст» баромада сар мезад, дере нагузашта дар соли 1495 ба Самарrанд [иxрат намуд. E дар он xо шо[иди xангу низоъ[ои байни ворисони салтанатталаби Темуриён ва Шайбониён гардид. Баъди Самарrандро забт кардани Му[аммад Шайбонихон ба хидмати дарбори e дохил шуд ва [амро[и лашкари шайбонb дар соли 1507 ба {ирот бозгашт намуд. Пас аз фавти Шайбонихон (с. 1510) ва {иротро тасарруф кардани Сафавиён e ба Rаршb рафт ва баъди ду сол дар он xо [ангоми rатли оми мардуми бегуно[, ки лашкари сафавb ба ро[ андохта буд, кушта шуд.
Биноb шоири забардаст ва мутриби мо[ире буд. Ба rалами e чанд рисола ва намуна[ои насри бадеb низ тааллуr доранд. Яке аз офарида[ои барxастаи e маснавии «Бе[рeзу Ба[ром» аст, ки дар он фикр[ои тарбиявию ахлоrb ва аrида[ои иxтимоию xамъиятии шоир баён ёфтаанд. Муаллиф заъфу сусти[ои инсонро мавриди мазаммат rарор дода, нуrсон[о ва носозгори[ои му[ити феодалb, ахлоrи вайрони а[ли xо[у сарват ва рe[ониёни мутаассибро ба зери тозиёна мегирад ва хулrу атвори писандидаи одамиро сутуда, зарурати касби илму донишро боисрор таъкид менамояд. Бо вуxуди он ки шеъри ахлоrb дар назми форсу тоxик собиrаи хеле uанb дошт, Биноb дар маснавии худ бисёр фикру uоя[ои навро ифода карда, тавонист ба ин жанри анъанавb хусусият[ои тоза бахшад.
Uазалиёти Биноb асосан ба равияи uазалсароии асри ХV офарида шудаанд, вале дар ин маврид [ам e ба шеър ла[за[ои тарxумаи[олb ва унсур[ои танrиди [укмдоронро дохил намуда, дар пеши назар [амчун шоири навпардоз намоён мегардад.
Аз асар[ои таърихии Биноb, rабл, аз [ама «Шайбонинома» ва нусхаи такмилёфтаи он «Футу[оти хонb»-ро, ки дар байни сол[ои 1504–1510 таълиф ёфтааст, бояд зикр кард. Ин асар[о, ки асосан ба наср навишта шуда, фиrра[ои шеърb [ам доранд, тасвири воrеа[ои зиндагb ва саргузашти Шайбонихонро дар бар мегиранд. Фарrи ин ду асар аз дигар асар[ои таърихии он замон ин аст, ки дар он[о руxeъ[ои пандуахлоrb мавxуданд. Зо[иран, чунин ба назар мерасад, ки муаллиф соддадилона хостааст бо ин восита ба табаrаи [укмрони замони худ таъсир намуда, то [адди имкон пеши зулму тааддb ва худсари[ои ононро бигирад.
Биноb намояндаи типии табаrаи миёнаи ша[риён буд ва аз [амин мавrеъ нуrсон[ои ма[офили [укмрони замонашро танrид мекард. E давомди[андаи боистеъдоди бе[тарин анъана ва суннат[ои адабиёти классикии форсу тоxик дониста мешавад, ки дар асар[ояш вазъи таърихии Осиёи Миёнаи асри ХV ва ибтидои асри ХVI ба таври возе[у равшан инъикос ёфтааст.
Як ваrт[о дар баъзе асар[о аз рeи ишораи муаррихон роxеъ ба кудурати го[-го[ нисбат ба Навоb доштаи Биноb иштибо[ан чунин аrидае дучор меомад, ки гeё Биноb муrобили тараrrиёти адабиёт ва забони eзбекb бошад. Аммо, дар [аrиrати [ол, Биноb ба шеър[ои eзбекb ва тоxикии Навоb ба[ои баланд медод, пас аз фавти Навоb дар таълифоташ eро ба некb ёд мекард ва [атто худаш [ам ба eзбекb шеър мегуфт. Дар он замон аслан «ягон [аракати зидди забони eзбекb» вуxуд надошт. {аёт ва эxодиёти Биноb, баръакс, шо[иди муносибат[ои хеле наздики дeстона дар байни арбобони маданияти ду халrи бародар мебошад.
Дигар аз шоирони со[ибrаре[аи он давр Бадриддини {илолист.[1491] E низ монанди Биноb ба доираи мадании {ирот мансубият дорад. {илолb тахминан соли 1470 дар Астаробод таваллуд ёфта, соли 1491 ба маrсади давом додани та[сил ба {ирот меравад ва то охири умр дар он xо зиндагb ба сар мебарад. Соли 1529 e дар натиxаи [аxвияи ба Убайдуллохон навиштааш ба шиагароb айбдор гардида, бо фармони [укмрони ваrт ба rатл мерасад. Дар эxодиёти {илолb мавrеи асосиро uазал ишuол менамояд. Uазалиёти дилрабо ва шeрангези ин шоири ширинкалом то имрeз дар саросари Тоxикистон вирди забони мардуманд. Забони фасе[, санъати нафис ва о[анги дилнишин ба uазал[ои e [усни махсусе бахшидаанд. Uайр аз девони uазалиёт ба rалами вай боз се достон – «Лайлb ва Маxнун», «Сифот-ул-ошиrин» ва «Шо[у дарвеш» тааллуr дорад.
Эxодиёти шоирони нимаи аввали асри ХVI то [ол ба дараxаи кофb омeхта нашудааст. Шуб[ае нест, ки дар назми ин давра, назар ба асри ХV, xи[ат[ои шаклпарастb, суханорои[ои каммазмун ва рангомези[ои аз [ад афзун rувват гирифта, таназзули ма[орат мушо[ида мешавад, ки ин [олат самараи таъсири шароити таърихист.
Дар нимаи дувуми асри ХVI, пас аз он ки Абдуллохони II [окимияти мутамаркази худро ба вуxуд овард, [аёти адабb дубора э[ё гардид. Дар ин давра аз доираи [унармандон як зумра шоирони барxаста дар арсаи адабиёт зу[ур намуданд, ки аз байни он[о, пеш аз [ама, Абдурра[мони Мушфиrиро (1538–1588) бояд ном бурд. Ба ривояте, Мушфиrb дар Бухоро аз хонаводаи [унарманде ба дунё омада, замоне дар Самарrанд низ иrомат кардааст. Вай дар шоирb шe[рат ёфта, барои маrоми дуруст пайдо кардан дар дарбори султон Саид кeшиш[о намуд, вале ба ин комёб нашуд. Сипас ро[и Де[лиро пеш гирифта, ба хидмати дарбори шо[ Акбар дохил гардид, ки ду rасидаи e ба васфи ин [укмрони {инд бахшида шудаанд. Мушфиrb соли 1567 ба Бухоро баргашта, ба дарбори Абдуллохон кашида шуд ва ба дараxаи «маликушшуаро» расид.
Мушфиrb бо вуxуди манзилати дар дарбор доштааш ва ма[орати баландаш дар rасидасароb (eро охирин шоири бузурги маде[асарои Осиёи Миёна мешуморанд) [амчун суханвари аз байни мардум баромада аз рeи завrу тамоюли худ, пеш аз [ама, шоири лирик ва [аxвгe буд, хусусан, uазал[ои ошиrона ва рубоиёти хуби e шe[рати зиёде пайдо кардаанд. Аммо rасида[ои дабдабанокаш rариб фаромeш шудаанд. Дуруст аст, ки дар яке аз rасида[ои худ ба ого[ кардани подшо[ аз а[воли бади де[rонон xуръат намудааст.
Девони [аxвиёти Мушфиrb, ки дар он[о одамони мухталиф, беш аз [ама шоирон, мавриди исте[зо rарор гирифтаанд, дар байни мардум хеле маш[ур аст. Мушфиrb дар фолклори тоxик тимсоли ширинкореро ба худ гирифта, rа[рамони дилписанди латифа[о гардидааст. Ин латифа[о аввал дар байни [унармандон па[н шуда, сипас тадриxан шe[рати умумb пайдо мекарданд. Мушфиrb дар [аxвия ва латифа[ои халrb чун марди шаккок ва «халалдоркунандаи ороми[о» тасвир мешавад.
Ин аст намунае аз шеъри [аxвии e, ки дар таrсими мерос навишта ва дар ин нобаробар[уrуrии занон ифшо гардидааст:
{амшира, харxи мотами бобо аз они ту,
Сабр аз ману тараддуди uавuо аз они ту.
Анбори пур зи uаллаи бобо аз они ман,
Он ко[[ои монда ба са[ро аз они ту.
Танбeри пур зи хотами бобо аз они ман,
В-он наuма[ои тарна-таранно аз они ту.
В-он xои хоби мондаи бобо аз они ман,
Тасбе[и пора-пораи бобо аз они ту.
Дастор, xома, фeтаи бобо аз они ман,
Бетоrативу нолаи шаб[о аз они ту.
Кафгиру дегу дегчаи бобо аз они ман,
Дастгиру дегхонаи бобо аз они ту.
{амёни пур зи тангаи бобо аз они ман,
Занги фулуси мондаи бобо аз они ту.
Xумла гилему rолини бобо аз они ман,
В-он наrш[ои мондаи бeрё аз они ту.
Аз рeи [авлb то ба лаби бом аз они ман,
Аз пушти бом то ба Сурайё аз они ту.[1492]
Дар асри ХVI таърихнигорb [ам ба тараrrиёти худ давом намуд. Чунин асар[ои барxастаи таърихb, аз rабили «{абиб-ус-сияр фb ахбори афрод-ил-башар»-и Хондамир, ки воrеа[ои таърихи умумb ва тарxумаи [оли одамони маш[урро баён карда, шар[и [одиса[оро то охирин муборизаи Шайбонихон ва шо[ Исмоил (с. 1510) расонидааст; «Ме[монномаи Бухоро»-и Фазлулло[и Рeзбе[он, «Абдуллонома»-и {офизи Таниш ба вуxуд омаданд, ки барои омeхтани таърихи Осиёи Миёнаи асри ХVI аз му[имтарин сарчашма[о [исоб мешаванд. {офизи Таниш шоири со[ибдевон [ам буд, вале девони e мутаассифона, то замони мо нарасидааст.
Боби дувум
ХАЛRИ ТОXИК ДАР {АЙЪАТИ ДАВЛАТИ
XОНИЁН (АСРИ ХУП – НИМАИ АВВАЛИ
АСРИ ХVIII)