Дар а[ди Xониён ду маркази адабb вуxуд дошт, ки яке Бухоро ва дигаре Балх буд. Дар ин давра адабиёти тоxик назар ба асри ХVI бештар ба тараrrb рe ни[од. Лекин дар замони Суб[онrулихон шароит ба дараxае сахт гардид, ки [атто як идда шоирони дарбор ватани худро тарк намуда, ба {индустон [иxрат карданд.
Дар сурате ки адабиёти дарборb ва расмии тасаввуфb [олати таназзулро аз сар мегузаронид, дар доира[ои uайрирасмb, махсусан дар байни пешаварони ша[р назми рe[ан ба му[ити халr наздик тараrrb карда, мисли Фитрати Зардeзи Самарrандb, Муллообиди Мумтоз ва, хусусан, Миробид Сайидои Насафb шоирони забардаст ба камол расиданд, ки ма[сули адабии онон бештар ба [аёти табаrа[ои исте[солкунандаи мамлакат алоrаманд буд.
Фитрати Зардeзи Самарrандb соли 1657 дар ма[аллаи Зардeзони Самарrанд таваллуд ёфтааст. {амаи хешу аrрабои e дар касби зардeзb ма[орати комил доштанд ва худи e [ам ин пешаро ба хубb азхуд карда буд. Фитрат дар соли 1685 ба Бухоро рафта, дар мадрасаи он xо та[сил мекунад. Рeзгори e ба сахтb ва машаrrат мегузашт. Мe[тоxb ва тангдастb eро маxбур намуд, ки [авлиашро фурeшад. Харидор, ки шахси давлатманде буд, eро фиреб дода, [авлиро бо нархи хеле арзон со[иб гардид. Шоир ба ин ваx[ дар бораи вай як шеъри [аxвb навишта, бо [амин васила rасос гирифт. Фитрат дар аввал[ои асри ХVIII вафот кардааст.
Со[ибони тазкира eро устоди [ам назм ва [ам наср донистаанд. Аз мероси адабии e маснавии «Толиб ва Матлуб», як [аxвия ва чанд uазал дар дастраси мост. Девони e то [ол пайдо нашудааст.
Сайидои Насафb (ваф. байни сол[ои 1707–1711) бузургтарин шоири ин давра аст. Дар замони [укмронии Абдулазизхон, Суб[онrулихон ва Убайдуллохон [аёт ба сар бурда, рeз[ои тира ва муд[ишеро, ки истибдоди феодалb ба сари оммаи за[маткаш оварда буд, бо чашми худ дидааст.
Сайидо дар давраи аввали эxодиёти худ зо[иран бо маrсади пайдо кардани сарпараст ва мураббие бо баъзе намояндагони табаrаи [оким ва бо му[ити одамони дарбор наздик шуд ва таъсири [амин му[ит буд, ки чанд rасидаи худро ба Абдулазиз ва Суб[онrулихон бахшид. Аммо, ваrте ки вай аз тамоми фисrу фуxури дарбор ва разолати а[ли он воrиф шуд, [ар чb зудтар худро аз муоширати ин тоифа дур кашид:
Rадам аз кeчаи арбоби давлат кeта[ авлотар,
Ки аз [ар наrши пои ман барояд чашмаи хуне.
Сайидо халrи худро бисёр дeст медошт. E на фаrат бо ма[сули адабии худ, балки шахсан [ам афтодагон ва мазлумони бечораи ватанашро то метавонист [имоят мекард:
{ар куxо афтодае бинам ба сар xо меди[ам,
Хори ин са[ро гули рeи сабад бошад маро.
Сайидо rасида[ои худро на ин ки ба подшо[он ва аъёну ашроф, балки ба камбаuалон, пешаварон ва де[rонон бахшида, [аёти ин гурe[и а[олиро хеле хуб тасвир кардааст. Rасида[ое, ки e дар тавсифи нонвой, наrrош ва u. навиштааст, аз [амин rабиланд. Дар байни асар[ои e мавrеи му[имро «Ба[ориёт» («{айвонотнома») ишuол мекунад. Шоир дар ин асари худ дар тимсоли [айвонот симои намояндагони табаrа[ои мухталифи xамъияти феодалиро тасвир намуда, чунин аrидаеро пеш меронад, ки одамони ме[натb агарчи дар назар чун мeрчагон ба зери по афтодаанд, дар амал аз [ама болотаранд ва агар он[о иттифоr кунанд, rавитарин душманро [ам маuлуб карда метавонанд.
Сайидо дар як силсила шеър[ои худ харобии ша[ру де[от, ма[румият ва азоби бекарони а[олиро дар а[ди Суб[онrулихон – даврае, ки, аз як тараф, муфлисb ва бенавоb зиёд шуда, аз тарафи дигар, сарвати синфи [укмрон беш аз пеш меафзуд, нишон додааст, чунон ки e менависад:
Фалак ба rомати пири хамида мемонад,
Xа[он ба де[аи тороxдида мемонад...
Зи баски а[ли xа[он хуни якдигар хeрданд,
Сари сипе[р ба нори макида мемонад.
Даруни xомаи рангини хеш дунёдор
Ба кирм[ои бирешимтанида мемонад.[1533]
Умуман, Сайидои Насафb дар давлати хонии Бухоро нахустин шоирест, ки ошкоро ба [имояти а[ли ме[нат бархоста, сохти феодалиро сахт танrид кардааст. E [амчун шоири со[ибистеъдод, ифодакунандаи орзуву омоли табаrа[ои ме[натии а[олb, хусусан [унармандон баромад кардааст. А[ли ме[нат ва баёни кайфияти он дар эxодиёти e маrоми марказb дорад. Сайидо дар ифодаи аrида[ои пешrадами иxтимоb ва таблиuи uоя[ои инсониятпарварона аз муосирони худ хеле пеш гузаштааст. Дар шеър[ояш халrи ме[наткашро ситоиш карда, бартарии онро аз дигар табаrа[ои xамъият таъкид менамуд, бо xасорати тамом из[ор мекард, ки иrтидори а[ли ме[нат дар итти[од аст, синфи [окимро ба xа[олат ва бера[мb гуна[гор карда, ба зери тозиёнаи сахт мегирифт.
Сайидо дар мавзeъ ва шакли шеър баробари давом додани бе[тарин анъа-на[ои гузаштагони худ, бисёр нави[о овард. Дар uазал[ояш [окимони золимро сарзаниш ва вайрони[ои мулкро бо дарду алам тасвир намуда, доираи мавзeоти ин жанри анъанавиро хеле васеъ гардонид. Мавзeъ[ои rасидаро низ таuйир дод ва дар васфи [унармандон rасида[о офарид. «Ба[ориёт»-и eро метавон шакли нави назми дидактикb [исоб кард. Дар адабиёти пас аз асри ХVI ба тавассути эxодиёти Сайидо жанри «ша[рошeб» равнаrи тоза ёфт. Шоир дар эxоди худ ташбе[у истиора[ои нав, образ[ои фолклорb ва таъбир[ои пуробуранги халrиро ба кор бурда, ганxинаи восита[ои тасвири бадеии назми тоxикро uанитар сохт.
Uоя[ои тасаввуфb ба эxодиёти Сайидо як дараxа таъсири манфb расонидаанд. Дар шеър[ои e асари сабки мураккаби [индиро [ам метавон э[сос намуд, лекин истифодаи шоир аз ин сабк бештар характери эxодb дошт.
Аксари шоирони гузашта ба нига[ доштани меъёри дахлнопазири забони адабиёти классикb саъй менамуданд. Пас аз воrеа[ои сиёсии ибтидои асри ХVI, пайдоиши xудоb ва дурb дар байни Эрону Мовароунна[р [ифзи ягонагии забон мо[ияти пешинаи худро аз даст дод. Сайидо инро дарк карда, бо xуръати тамом анъанаи rадимаро шикаст ва ба назм калима[ои оммафа[ми забони гуфтугeии модариашро дохил намуд. Забони офарида[ои e ба забони адабии [озираи тоxик бисёр наздик аст.[1534]
Асри ХVII дар баробари расонидани ин rабил намояндагони бузурги адабиёт аз таърихнависон низ холb набуд. Ма[муд ибни Валb яке аз таърихнависони барxастаи ин давра мебошад. Асари e «Ба[р-ул-асрор фb маноrиб-ул-ахбор» як навъ энсиклопедияест, ки аз чор xилд фаро[ам омада, rисмати таърихии он воrеа[ои давраи аз Чингизхон то Xониёнро дар бар мегирад.
Дигар асари му[имме, ки дар ин давра таълиф ёфтааст, «Таърихи Сайид Роrим» мебошад. Ин асар агарчанде воrеа[ои таърихиро бо як тартиби муайян тасвир намекунад, лекин дар бораи одамони маш[ур, дар хусуси бинокорb ва осори адабии замони Темур ва давра[ои баъдина то асри ХVIII маълумоти хеле пурrимат меди[ад.
{амчунин асари Му[аммадамини Яроrчb «Му[ит-ут-таворих»-ро низ метавон дар rатори сарчашма[ои му[имми таърихии ин давра номбар кард. Муаллифи ин китоб шар[и воrеа[ои таърихиро аз давра[ои rадим сар карда то нима[ои асри ХVII оварда мерасонад ва дар а[ди салтанати Xониён (Аштархониён) ба таври муфассал таваrrуф мекунад.
Аз таълифоти дигаре, ки дар ин давра ба вуxуд омадааст, асари Му[аммадюсуфи Муншb «Таърихи Муrимхонb» мебошад. Дар ин асар, асосан, таърихи давраи Xониён то соли 1704 тасвир ёфтааст. Ни[оят, му[имтарин асари таърихии ин давра «Убайдуллонома»-и Мирму[аммадамини Бухорист, ки комилан ба давраи [укмронии Убайдуллохон бахшида шуда, воrеоти сол[ои 1702– 1711-ро фаро гирифтааст.
Боби севум
{АЁТИ ТОXИКОН ДАР АМОРАТИ БУХОРО
ВА ДАВЛАТИ ХОНИИ ХERАНД
(АЗ МИЁНА{ОИ АСРИ ХVIII
ТО МИЁНА{ОИ АСРИ ХIХ)