Масо[ати аморати Бухоро 180 [азор километри мураббаъро ташкил мекард.[1570] Ма[ал[ои ин сарзамин аз xи[ати xойгиршавии а[олb яксон набуданд: води[ои Зарафшон ва Rашrадарё сернуфуз ва Бухорои Шарrb нисбатан камнуфус ба шумор мерафтанд. Албатта, дар ин rисмати аморат води[ое [ам буданд, ки нуфуси хеле зиёд доштанд.
Ба сабаби набудани маълумот[ои статистикb муrаррар кардани миrдори са[е[и а[олb имконпазир намегардад. Мувофиrи тахмини Е.Ф.Мейендорф (с. 1820) дар аморати Бухоро дувуним миллион кас мезистааст. Ба тахмини Н.В.Хаников (с. 1841) теъдоди а[олии ин мамлакат ду-дувуним миллион нафар аст.[1571] Мо барои охири асри ХIХ маълумоте ([амчунин тахминb) дар даст дорем, ки тибrи он нуфузи аморат якуним – ду миллион кас будааст.[1572] Шояд миrдори а[олии аморати Бухороро 2 миллион кас тахмин кардан дуруст бошад. Rисмати асосии а[олb аз eзбекон ва тоxикон (маxмeан 80%) иборат буда, аз паси он[о туркман[о (10% а[олb), араб[о, rазоr[о, rирuиз[о ва дигарон ба шумор мерафтанд. Агарчи [удуди нисбатан бештар ва ё асосан иrомат доштани тоxикон дар ша[ру де[оти аморати Бухоро ва хонии Хerанд мавчуд буд, дар бисёр но[ия[о он[о якxоя бо eзбекон мезистанд, чунон ки дар миёни сокинони бисёр де[аву ша[р[ои eзбекнишин тоxикон [ам буданд, дар аксари ма[ал[ои тоxикнишин eзбекон низ зиндагонb мекарданд.[1573]
Ин ду халrи бо [ам алоrаи хеле наздикдоштаро робита[ои хешовандb, маданb ва иrтисодb мутта[ид месохтанд.
Таносуби а[олии муrимиву бодиянишин ва ша[ру де[отро фаrат ба тахмин метавон муrаррар кард. Зо[иран, дар ибтидои асри ХIХ 40% а[олиро одамони кeчb ва нимкeчнишин ташкил медоданд,[1574] аммо дар охири аср миrдори он[о 35% гардид ва худи кeчи[о аз 15% бештар набуданд. Аз ин бармеояд, ки на фаrат камшавии вазни нисбии ин rисмати а[олb, балки таrсими нави дохилии он бо афзудани фоизи одамони нимкeчнишин ба амал меомад. Аз э[тимол дур нест, ки дар ша[р[о фаrат да[яки а[олb, [атто аз ин [ам камтар зиндагонb мекарданд, яъне нуфузи де[от назар ба ша[р бартарии мутлаrро со[иб буд.[1575]
Дар нимаи дувуми асри ХVIII ва хусусан дар нимаи аввали асри ХIХ дар аморати Бухоро ва хонии Хerанд кор[ои бузурги обёрb анxом дода шуданд. Му[имтарин шабака[ои обёрии водии Фарuона дар [амин ваrт ба вуxуд омаданд. Бо номи r e ш п у л b андози махсус xорb гардид, ки маблаu[ои ба ин восита xамъовардаро аввал[о барои кандани канал[ои нав истифода мебурданд ва баъдтар барои э[тиёxоти дигар низ сарф мекардагb шуданд. Каналу xeйбор[оро на фаrат [укумат, балки феодалони калон [ам месохтанд, ки сонитар аз [исоби истисмори де[rонони дар замин[ои обb зироаткунанда сарвати худро меафзуданд. {ангоми кандан ва тоза кардани канал[ои давлатb мардуми гирду атрофро маxбуран ба [ашар xалб менамуданд. Таъмири иншооти гидротехникb низ ба [амин минвол анxом меёфт, фаrат барои ниго[ доштани дарuоти Чeпонато ба[ору тирамо[ панx[азоркасb ба кори маxбурb бурда мешуд.[1576]
Дар rатори замин[ои обb киштзор[ои лалмb [ам, ки одатан дар баланди[о, нишеби[о ва доманаи кe[[о воrеъ мегардиданд, бисёр буданд. Дар замин[ои обb усули киштгардони се-панxrитъавb (майдони ришrа ба киштгардон намедаромад) татбиr карда мешуд. Олоти ме[нат хеле содда буд. Бо омоч шудгор мекарданд. Ду навъи омоч ба кор бурда мешуд: омочи калон барои шудгори мазраа[ои са[ро, ки онро барзагов мекашид ва омочи хурд барои шудгори полиз, ки онро ба хар мебастанд. Ба воситаи омоч замин чунон шудгор карда мешуд, ки барои хокгардон э[тиёxе намемонд.[1577] Сипас, бо мола ва сихмола хоки замини шудгоршударо майда ва [амвор мекарданд. К а л а н д аз му[имтарин ва rулайтарин олат[ои зироат ма[суб меёфт ва бесабаб нест, ки то имрeз дар Осиёи Миёна хеле васеъ ба кор бурда мешавад. Якчанд навъи бел вуxуд дошт, вале доираи истифодаи он назар ба каланд ма[дудтар буд. Бо дос дарав мекарданд ва ин олати ме[нат [ам чанд хел мешуд. Де[rонони камбаuалтар [осили даравкардаи худро дастb бо кeба ё тeхмоrи вазнин мекeфтанд. Барои бод кардани хирман бел ё панxшохаи чeбиро ба кор мебурданд. Дар боuдорb аз каxкорд истифода мекарданд. Дар кe[истон чигина ва дар водb хел[ои гуногуни аробаи дучарха вазифаи наrлиётро адо менамуд.
Барои пурзeр кардани замин ба киштзор пору ва хоки теппа[оро мепошиданд, ки дар таркиби худ бисёртар селитра дошт. Албатта, ин корро [ам фаrат заминдорони бою бадавлат карда метавонистанд. Он[о ба [ар гектар замини кишт аз се то шаш [азор пуд пору, то дувозда[ [азор пуд хок мерехтанд. Го[о ба xои пору ахлоти кe[наи пeсидаро низ истифода мекарданд.
Роxеъ ба сохт ва таркиби майдон[ои кишти замин[ои обb дар давраи ба Россия [амро[шавb мадрак[ои сершуморе мавxуданд. Чунончи, дар но[ияи Хуxанд 60% заминро киштзори uалла (аз он нисфаш гандум, баъд xуворb ва шолb, камтар xав ва арзан) ташкил менамуд. Таrрибан 14% майдон аз боuу токзор иборат буд. Пахтаи xойдорb 11,5%, ришrа 6,4%, обчакорb 4,6% майдонро ишuол менамуд. Умуман чунин таrсими зироат аксаран хоси води[ост, аммо бояд таъкид кард, ки дар ин бобат байни но[ия[ои xудогона тафриrа[ои калон вуxуд доштанд. Дар ма[ал[ои ба ша[р наздик бештар боuдорb ва обчакорb равнаr меёфт. Дар боu[о ангур, себ, нок, анор, зардолу, бодом, анxир, тут ва uайра парварида мешуданд, ки бо навъ[ои олии худ шe[рат пайдо карда буданд.[1578] Дар баъзе но[ия[о мавrеи асосиро зироат[ои саноатb ишuол менамуданд, ки му[имтарини он[о пахта, тамоку, заuирпоя ва растани[ои рангb буданд.
Дар асар[ои тадrиrии таърихшиносb аксар ваrт таъкид мешавад, ки техникаи хоxагии rишлоr хеле содда ва ибтидоb буд. Бешак, ин дуруст аст. Аммо дар ин маврид набояд ба кeто[назарb ро[ дод ва ин ба[оро умуман ба хоxагии кишлоr раво донист. Мутолиаи даrиrи мадрак[о нишон меди[ад, ки таxриба ва малакаи дар зарфи [азорон сол [осилшуда бар абас нарафтааст. Дар Осиёи Миёна тарз[ои ни[оят оrилонаи исте[солоти хоxагии rишлоr дар [амон дараxаи тараrrиёти техникаи хоxагии rишлоr ва муносибати обу замин ба вуxуд омада, дар амал xорb гардида буданд. Усули зироати обии ба шароити хоку иrлими но[ия[ои гуногун мувофиr, ки дар он бисёр омил[о аз пешбинии халrии обу [авои сол сар карда, то савияи боздошти оби зеризаминb ба назар гирифта мешуданд, та[ия гардида буд. Де[rон ме[нати хеле зиёде сарф намуда, заминро барои зироат омода месохт. Барои равшантар гардидани ин матлаб ба тариrи мисол дар парвариши пахта таваrrуф мекунем: Пахта дар замине кишт карда мешуд, ки пештар дар он xо uалла, хусусан xойxуворb ва [амчунин зироати лeбиёb парвариш ёфта бошад. Пас аз xамъоварии зироати пешина заминро шудгор карда, то охир[ои тирамо[ дам медоданд, ё худ чунон ки мегeянд «офтоб мехeронданд». Сонb, яхоб медоданд, ки ин усул то [ол маъмул аст. Маrсад аз ин дар ваrти фаровонии об пешакb заминро бо об сер кардан буд. Дар аввали ба[ор пору пошида, дафъаи якум шудгор мекарданд, аз паси он об мемонданд. Баъди да[ рeз дувумбора аз rаду бар такроран шудгор карда, бо каланд хокро нарм менамуданд. Сонb, мола мекарданд. Пунбадонаро 4–5 рeз дар дег[ои калон тар карда монда, баъд ба замин мепошиданд ва бо мола ба рeяш хок мекашиданд, ё худ аксар ваrт xeяк[о сохта пунбадонаро ба пушта[ои он мешинонданд. Дар [авои гарм пас аз 10 рeз он аз зери хок неш зада мебаромад. Баъди 10 рeзи дигар киштзорро каланд мекарданд. Пас аз чанд ваrт де[rони пахтакор заминро дафъаи дувум каланд мекард, вале ин бор андаке чуrуртар. Баъд чеканка мекарданд.
Киштзори пахтаро хишова карда, аз алаф[ои бегона тоза менамуданд ва сафолак[ои дар натиxаи обёрb ба вуxудомадаро бо каланд нарм мегардонданд. Аз рeи [исоби як мутахассиси пуртаxриба таrрибан чил амали за[матталабро анxом додан лозим меомад, то ба чидани пахта шурeъ намоянд.
А.Ф.Миддендорф дар бораи де[rонони Фарuона навишта буд: «Rобилияти корb ва [унари бузурги бо ме[нати сахт ба худ мутеъ сохтани табиат ва ба во[а[ои би[иштосо табдил намудани биёбон[ои [омун дар ин мардум бурдбории махсусеро парваридааст...».[1579]
Дар овони бачагb ва xавонb ман бо рафиrони [амсолам дар ин кор[о иштирок доштам. На фаrат парвариши пахта, балки дарави дастии uалла ва бисёр кор[ои дигари зироат хеле душвор ва пурмашаrrат буд. Xавонони рустоии имрeзаи тоxик ва eзбек ягон rадар тасаввуре надоранд, ки бобоёнашон як луrма нони худро бо чb миrдор араrи xабин ба даст меоварданд. Дар айни замон, дар миёни [амrишлоrиёни ман устодони мо[ири хоxагии rишлоr, агроном[ои модарзоди таxрибаи сад[о насл[оро азхудкарда низ буданд. Он[о аз хурдтарин нишона ва аломате метавонистанд обу [авои соли ояндаро пешгeb кунанд ва медонистанд, ки барои кишт, обмонb ва дигар кор[ои зироат кадом ваrт бе[тар ва мувофиrтар аст. Дар байни он[о боuбонони гулдаст [ам буданд, ки усул[ои гуногуни пайванд ва парвариши олитарин навъ[ои дарахтони меваро медонистанд. Бояд гуфт, ки боuдорb [ам шуuли осон набуд. Масалан, ба анор дар як сол аз 6 то 10 бор об додан лозим меомад. Дар но[ия[ои кe[истон канал сохтан душвор буд, муддати кeто[и расиши растанb ва замини санглох корро боз [ам мураккабтар менамуд. Яке аз сайё[они рус дар [айрат афтода буд, ки мардуми кe[истон аз майдон[ои худ бему[обот миллион[о адад санг xамъ мекарданд.
Дар баробари мавxуд будани анъанаи uании зироаткории Осиёи Миёна набояд аз он чашм пeшид, ки дониши илмии [озиразамон, аз xумла, илми агрохимия ба ин сарзамин ро[ намеёфт, техникаи хоxагии rишлоr ба дараxаи ибтидоb буд ва истифодаи обу замин бо усул[ои аз да[ан мондаи феодалb сурат мегирифт. Бинобар ин, ба ме[нати хеле зиёд ва ма[орати де[rонон ниго[ накарда, самараи хоxагии rишлоr ночиз буд.
Чорводорb таrрибан дар тамоми вилоят[ои аморати Бухоро тараrrb мекард. Вай хусусияти возе[и экстенсивb дошт. Мардуми водинишин аз чорводорb дида бештар ба зироаткорb машuул буданд. Ба истиснои одамони давлатманд, [ар як хоxагb 1–2 сар чорво дошт, он [ам аксаран аз гову барзагов ва хеле кам аз бузу гeсфанд иборат буд. Дар хоxагии тоxикони кe[истон ва Помир чорводорb мавrеи дараxаи аввалро ишuол менамуд ва аз xи[ати а[амияти худ бо зироаткорb, ки бо он робитаи узвb дошт, комилан [амвазн буд: бе пору [осил хеле кам мерeид, бе чорво кор[ои хоxагии кишлоr анxом намеёфт, вай ба мардум хeрок ва пeшок му[айё мекард. Аз ин xи[ат [ам гов дар xои аввал меистод ва гeсфанду буз мутобиrан xой[ои дуввум ва севумро ишuол менамуд. Чун дар фасли зимистони дуру дарози кe[истон омода сохтани хeроки чорво ба сари [ар охур бо душвори[ои зиёде муяссар мегардид, миrдори рама[о ма[дуд буд.
Чорводории тоифа[ои нимкeчнишин ва алалхусус кeчb хусусияти дигар дошт. Рама[о ва [амро[и он[о а[олb, ё худ як rисми он, го[о фаrат чeпон[о аз як чарого[ ба чарого[и дигар мегузаштанд. Давраи дар чарого[ ниго[ доштани чорво хеле мураккаб ва тeлонb буд. Чаронидани рама ма[орати калон, донистани чорво ва чарого[ xасорат ва мардонагиро талаб мекард. Бе сабаб нест, ки дар бораи турк[ои rарлуr [амчун гeсфандпарварони мо[ири шe[ратёфта дар байни халr мегуфтанд: «Rарлуr забони гeсфандро медонад» ё ки «Rарлуr модари гeсфанд аст». Rунuрод[о дар шутурпарварb ва лаrай[о дар асппарварb маш[ур буданд. Rирuиз[оро басазо чорводорони мумтоз медонистанд. Аммо миrдори чорвои он[о бисёр набуд. {ар як хонадони rирuиз[ои xанубb ба [исоби миёна 1,8 сарb гов, 3,1 сарb асп ва 12,8 сарb гeсфанд дошт. Чорвои rисми асосии а[олb амалан аз ин [ам камтар буд, зеро давлатмандон чандин [азорсарb чорворо со[ибb мекарданд (масалан, дар байни rарлуr[о касоне буданд, ки [ар яке 20–25 [азор сар гeсфанд дошт). Миrдори гову гeсфанди чорводорони камбаuал ба дараxае кам буд, ки барои то охири сол таъмин кардани хeроки хонаводаашон намерасид. Xут, яъне дар натиxаи ях бастани чарого[ ва аз [ад зиёд боридани барф саросар талаф шудани чорво, боз як балои да[шатангезе буд.[1580]
А[олии ша[р дар баробари касбу [унар ва тиxорат ба заминкорb [ам машuул мешуд. В.В.Радлов дар бораи Самарrанд аз рeи таассуроти соли 1868 [атто навишта буд: «Самарrанди[о ба саноат кам шуuл доранд, дар ин xо [амагb чанд фабрикаи бофандагb [асту халос, машuулияти асосии а[олb боuдорb, исте[соли абрешим ва пахта аст»[1581]. Дар навбати худ дар де[от исте[солоти [унармандb тараrrb карда буд. Чунончи, Т.С.Бурнашев соли 1795 хабар дода буд, ки а[олии де[оти Бухоро «мисли ша[риён» ба касби бофандагb машuуланд ва он[о низ на дар бинои махсус, балки дар хонаи худ кор мекунанд. Андаке пештар соли 1781 М.Бекчурин навишта буд, ки дар Бухоро «...фабрика[ои номb вуxуд надоранд, фаrат фабрика[ои хурди матоъ[ои абрешим ва пахтагии одамони со[ибихтиёр мавxуданд, аксаран дар хона[ои худ читу хомсуф мебофтаанд...»[1582].
Мувофиrи ахбори сайё[он, касбу [унари де[от ба дараxаи кофb ривоx ёфта буд.[1583] Аммо дараxаи тараrrиёт ва такомулоти техникии касбу [унари ша[р баландтар буд.
Сайё[они асри ХIХ аксар ваrт савияи пасти инкишофи исте[солоти [унармандиро таъкид кардаанд. Ин [олат аз он ваx[ рeй додааст, ки мушо[идони онваrта ба воrеияти Осиёи Миёна ба воситаи маншури саноати фабрикию заводии рус (ва ё Европаи Uарбb) назар афкандаанд. Лекин дарвоrеъ, исте[солоти [унармандb, чунон ки аз ахбори он[о, санад[о ва мадрак[ои этнографb маълум мешавад, ба дараxаи баланди тараrrиёт расида буд. Пеш аз [ама, Бухоро, Тошканд, Rаршb, Самарrанд, Ша[рисабз, Хerанд, Хуxанд ва Eротеппа барин ша[р[ои калон маркази касбу [унар ба шумор мерафтанд.
Аз рeи [исоби О.А.Сухарева дар Бухоро 75-90 [азор кас, яъне бештар аз сеяки тамоми а[олии ша[рнишини аморат зиндагонb мекард. Бар тибrи мушо[идаи Н.В.Хаников дар соли 1841 тоxикон «нуфуси асосии ша[ри Бухороро ташкил медоданд».[1584] Мувофиrи [исоби тахминии Е. Мейендорф дар соли 1820 он[о ба миrдори аз чор се [иссаи теъдоди умумии а[олии пойтахти аморат буданд.[1585] Ин сайё[ асосан ба касбу [унар машuул шудани тоxиконро хотирнишон карда, ба сифати корбарb ва [амчунин ба тараrrиёти умумb, пеш аз [ама тараrrиёти мадании он[о ба[ои баланде додааст. Чунон ки мегeяд: «Тоxикон коргар ва ме[натдeстанд ва ба пеша[ои гуногун rобилияти зиёде доранд: он[о [ам тоxир, [ам [унарманд ва [ам де[rонанд [аёти бодиянишинb барояшон ягон фара[мандb намебахшад. Аксари он[о хонда ва навишта метавонанд ва ба истиснои рe[ониён, rисмати маданитари а[олии Бухороро ташкил мекунанд.[1586]
Исте[солоти [унармандb дар [аёти иrтисодии аморат роли му[им мебозид. Аксари а[олии ша[р аз косибону [унармандон иборат буд. Дар Бухоро таrрибан 10-15 [азор пешаварон мезистанд, ки бо хонаводаи худ rариб чоряки а[олии ша[рро ташкил медоданд.
Касбу [унар ихтисос[ои зиёдеро фаро мегирифт. О.А.Сухарева, ки касбу [унари Бухорои асри Х1Х-ибтидои асри ХХ-ро тадrиr карда буд, мадрак[ои хеле xолиб xамъ намудааст. Xузъиёти масъаларо ба рисолаи e [авола карда,[1587] фаrат таrсиму гурe[банди[ои зеринро хотирнишон менамоем. Rариб сад пешаи xудогона вуxуд дошт, ки дар со[а[ои зерин гирд омада будааст: 1) сохту пардохти фулузот; 2) коркарди лиф; 3) бинокорb; 4) даббоub; 5) либосдузb; 6) таббохb; 7) дигар касбу кор ва машuулият[ои тайёр кардани ашёи рeзгор. {ар як со[а дар навбати худ ба бисёр гурe[у навъ[ои касб xудо мешуд. Чунончи, сохту пардохти фулузот ба панx гурe[ таrсим гардида буд: 1) о[ангарb; 2) дегрезb; 3) мисгарb; 4) рехтагарb; 5) заргарb.
Дар айни замон, худи як гурe[и о[ангарb чунин пешаваронро дар бар мегирифт: а) челонгар; б) наългар; в) rуфлсоз; г) кордгар; u) сeзангар; д) мехчагар.
Ин rабил таrсиму гурe[банди[ои зиёде дар дигар со[а[ои касбу [унар низ вуxуд дошт.
Мадрак[ои архивb ва этнографии роxеъ ба касбу [унар[ои мардуми Хуxанд ва Eротеппаи асри ХIХ – ибтидои асри ХХ мавриди мутолиа ва баррасии мутахассисон rарор гирифтаанд.[1588] Аз [амро[ шудан ба Россия дере нагузашта а[олии ша[ри Хуxанд ба 20 [азор нафар наздик расид. Пешаварон бо хонавода[ои худ rисми му[имми а[олии ша[р, зо[иран, чунон ки дар ша[ри Бухоро мушо[ида мешуд, тахминан чоряки а[олии ша[рро ташкил мекарданд. Зиёда аз 100 навъи исте[солоти [унармандb вуxуд дошт. Аз он байн касби бофандагb равнаrи бештаре пайдо карда буд. Хуxанд дар rатори Бухоро ва Хerанд яке аз му[имтарин марказ[ои исте[солоти бофандагии Осиёи Миёна [исоб меёфт.[1589] Ин хусусияти иrтисодиёти Хуxанд хеле барваrт ба зу[ур омада буд. Ба [ар [ол дар маrолаи беимзои «Роxеъ ба вазъияти кунунии баъзе вилоят ва ша[р[ои Осиёи Миёна» (с. 1826) гуфта мешавад, ки «а[олии Хerанд ва Хуxанд» ба Россия (ба Петропавловск) бисёр пахта, абрешим, ма[сулот ва матоъ[ои абрешимb ва пахтагb, аз xумла, xома меоранд.[1590] Кулолb дар исте[солоти [унармандии Хуxанд назар ба Бухоро мавrеи му[имтаре дошт.
Дар ша[ри Eротеппа аз 1041 дeкони косибон 187-тоаш дар де[а[ои калон воrеъ гардида, [амаи боrимондааш дар ша[р xой гирифта буд. Ин ша[р бо исте[соли лавозимоти пашмb, корд ва устура (поку) шe[рат пайдо карда, маснуоти он на фаrат э[тиёxоти дохилиро rонеъ мегардонид, балки ба берун [ам содир карда мешуд.[1591].
Дар Тошканд, ки аз xи[ати нуфус ба Бухоро наздик мешуд, машuулияти асосии а[олb аз зироат ва тиxорат иборат буд. Вазни нисбии касбу [унар назар ба Бухоро камтар буд, вале ба [ар [ол ма[сулоти гуногун та[ия мегардид. Беш аз [ама касби бофандагb ва исте[солоти чeянрезb ривоx дошт.[1592]
Таx[изоти техникии исте[солоти [унармандb нисбатан паст ва ни[оятдараxа кe[наву анъанавb буд. Касодии техника xи[ат[ои хоси тарзи исте[солоти феодалист. Чунон ки В.И.Ленин ишора карда буд: «Rонуни усул[ои исте[солоти пеш аз капитализм ба андозаи пештара, дар асоси пештара такрор кардани протсесси исте[солот аст...» хоxагии натуралии де[rонон, исте[солоти касбии саноатчиён аз [амин rабил аст.[1593]
Исте[солоти бофандагb бештар тараrrb карда буд ва дар он xо як дараxа механиконии ме[нат (чархи поякb, дастго[и бофандагb) ба кор бурда мешуд.[1594] Бе сабаб нест, ки ма[з исте[соли матоъ со[аи асосии саноати феодалb гардид, ки бо бозоргирии ма[сулот ва баъдтар бо вусъати [аxми корго[[ои худ тафовут мекард.[1595] {унармандони Осиёи Миёна дар тайёр кардани маснуоти заргарb, кулолb, [аккокb ва uайра ма[орати комил пайдо карда буданд.
Маводи хомро барои исте[солоти [унармандb аз хоxагии rишлоr ва [ам аз истихроxи маъдан ба даст меоварданд. Мушо[идони рус аксар ваrт ба вазъи истихроxи маъдан тамоман ба[ои манфb медоданд (Е.Ф.Мейендорф, Хорунжий Н.И.Потанин, П.И.Неболсин ва диг.). Бисёр фулузот, аз xумла, о[ан, тилло, нуrра ва u. дар [аrиrат аз Россия кашонда мешуд. Бо вуxуди ин, дар Осиёи Миёна истихроxи маъдан кам набуд, вале ба сабаби [анeз дар [олати ибтидоb воrеъ гардидани тариrи истихроx ва хеле афзун будани талабот э[тиёxи кишварро тамоман рафъ карда наметавонист. Миrдори зиёди тилло дар Бухорои Шарrb бо усули заршeb [осил карда мешуд.[1596] Дар кe[[ои {исор, Помир (дар Ванx) ва дигар ма[ал[о маъдани о[ан, дар Кe[и Танг, кe[сори Фарuона ва Варзоб сурб (reрuошим) истихроx мекарданд. Дар Фарuона [амчунин кони нуrра мавxуд буд. Дар [ама xо намак [осил карда мешуд, онро [ам ба шакли дурда (масалан, дар но[ияи Rамишreрuон, райони [озираи Ашт, дар xануби Тоxикистон) ва [ам ба шакли намаксанг (кон[ои маш[ури намаки рангини кe[[ои Uузор, намаки кe[и Хоxамeъмини наздики Кeлоб ва u.) ба даст меоварданд. Барои тайёр кардани борут аз шeра (селитра) ва гeгирд, ки дар ма[ал[ои гуногун кон[ои худро доштанд, истифода бурда мешуд. Дар кe[истони Бадахшон ва Фарuона [ар гуна xаво[ирот ва санг[ои rиматба[о, аз rабили лаълу ёrут, фирeза, санги лоxувард ва амсоли ин[о ба даст оварда мешуданд.
Xамъбасти [амаи мадрак[ои мавxудаи роxеъ ба саноати маъдан [1597] пешрафти муайянеро дар истихроxи сарвати зеризаминии асри ХIХ мавриди тадrиr нишон меди[ад.
Дар ин пешрафт, uайр аз сабаб[ои умумb, дар xустуxeи кон[о иштирок намудани инженер[ои маъданшиноси рус, ки бо даъвати [укмронони давлат[ои хонb ба Осиёи Миёна омада буданд,[1598] [амчунин [амон рус[ое, ки хо[у нохо[ дар ин сарзамин иrомат доштанд, низ роли муайяне бозид.
Тадrиrи сарчашма[о нишон меди[ад, ки но[ия[ои xудогонаи кори пурма[сули саноати маъдан ба ташаккул шурeъ намуданд. Фарuона бо кe[[ои атрофи худ, ки кон[ои тилло, нуrра, сурб, о[ан, мис, нафт, [амчунин намак ва санг[ои rиматба[о доштанд, яке аз [амин rабил но[ия[о ба шумор мерафт.[1599] Дигар аз чунин но[ия[о дар самти муrобил, инти[ои uарбии Осиёи Миёна xазираи Чилкон буд.[1600]
Xамъият[ои пешаварон (сех[о) – корго[[ои пешаварон ба вуxуд омада буданд. К.Маркс ва Ф.Энгелс дар «Идеологияи немис» ба xамъият[ои пешаварони асри миёнаи Европаи uарбb, аз xумла, чунин тавсифот додаанд: «Таrсими ме[нат дар ша[р[о байни xамъият[ои пешаварони xудогона [оло (комилан) ибтидоb буд, вай дар дохили худи xамъият[о [ам байни коргарони xудогона тамоман гузаронида намешуд. {ар як коргар мебоист чанд корро бидонад, аз e[даи [ар коре, ки бо асбобу абзораш кардан лозим бошад, баромада тавонад; ма[дудияти тиxорат ва робитаи сусти байни [амдигарии ша[р[ои xудогона, бенавоии а[олb ва камии талабот ба таrсими минбаъдаи ме[нат мамониат мекарданд, бинобар ин [ар касе, ки усто шудан мехост, мебоист касби худро ба [адди аъло аз худ мекард»[1601].
Ин тавсифотро комилан ба Осиёи Миёна [ам нисбат додан мумкин аст. Ин имкон меди[ад, ки мо[ияти xамъият[ои пешаварони осиёимиёнагb, бо вуxуди тафовуташон аз xамъият[ои Европаи uарбb, [амчунин хусусияти ма[дудии тахассус[ои косибону [унармандон амиrтар дарк карда шавад. Дар доираи xамъияти пешаварон чанд навъи ячейкаи ибтидоb вуxуд дошт. Оддитарини он [авзаи лифбофон буд, ки дар он мавrеи асосиро шакли xамоатb-хонаводагии ташкили исте[солот ишuол менамуд, аммо xамъият набуд. Дар дигар со[а[о усули дуузва (усто–шогирд) ё худ сеузваи ташкили кор (усто-халифа, усто шогирд) мавxуд буд. Шогирд аввал[о фаrат хeрок мегирифт, баъдтар андак музд [ам мегирифтагb шуд. Аслан усули шогирдb яке аз тарз[ои истисмор ба шумор мерафт. Пайдоиши усули сеузва (аксаран дар исте[солоти бештар ривоxёфта – бофандагb, кафшдeзb, чeянрезb) аз вусъати зиёди исте[солоти молb ша[одат медод. Дараxаи боз [ам баландтари тараrrиёти он аз мавxудияти нахустин падида[ои корго[и парокандаи саноатb ва афзоиши миrдори мардикорон низ аён мегардад. Дар давлати хонии Хerанд, дар арафаи [амро[ шудан ба Россия, reрхонаи давлатb бо милтиrхона ва тeпхонааш вуxуд дошт. Усто[ои яроrсоз музд ва хeрокворb (нон, гeшт, чой ва uайра) мегирифтанд, баъзан аз андози замин [ам озод мешуданд[1602], шояд ин яке аз шакл[ои (иловагии) музди ме[нати он[о буд.
Дар бораи корго[и парокандаи саноатb як силсила маълумот дар даст дорем. Чунончи, П.И.Пашино (с. 1866) навишта буд, ки дар исте[солоти бофандагb, масалан, як хexаин «...ба хонавода[ои шиносаш– ба яке тоза кардани пахта, ба дигаре нахресb, ба севумb бофандагb, ба чорумb рангрезb ва амсоли инро таrсим карда меди[ад, ки дар ин сурат ба вай на сохтани бинои корго[, на харидани дастго[ ва на додани музди ваrти бекорнишинии коргар лозим намеояд». Ва боз: «...дар ин xо [ам, мисли Россияи мо, rисмати зиёди за[мат ба зиммаи занон ва наврасон меафтад, ки он[о бо тоза кардани пахта, ресидани нах, ба найча печонидани ресмон ва uайра машuуланд.»[1603] Ба rавли П.И.Неболсин «агар дар Бухоро ягон чизи фабрикамонанд вуxуд дошта бошад, пас ин муассиса[оест, ки ба матоъ гул[ои rолабb мепартоянд, [ам ба бофандагон калоба ва [ам ба хайёта[о барои дeхтан xома[ои буридаро таrсим карда меди[анд».[1604]
Миrдори муассиса[ои калон аз миёна[ои асри ХVIII хеле афзуд. Николай Григорйеви юнонb, ки муддати зиёде дар Бухоро зистааст, доир ба миёна[ои ин аср чунин хотирнишон менамояд: «Фабрикаи мануфактурb фаrат якест, ки моли [амон Ра[имбек (Ра[имбb –Б.U.) мебошад ва он [ам на он rадар калон буда, шо[иворb ва махмал исте[сол мекунад...».[1605]
Дар сол[ои 60-уми асри ХIХ вазъият ба куллb таuйир ёфт. Гурe[и со[ибони давлатманди корго[[ои [унармандb пайдо шуданд, ки сарвати зиёдеро ба дасти худ xамъ намуданд. Rисмати косибони оддb тамоман дигар буд. «Коргари бофанда,– менависад А.Д.Гребенкин,– аз соат[ои 3–4 то нисфи шаб ва то намози шом нах ба нах кори худро иxро мекунад. Рeзе на бештар аз як соат дам мегирад».[1606]
Муносибат[ои иxтимоb дар исте[солоти [унармандb [амоно феодалb буд. Чунон ки дар боло гуфта шуд, шогирд [амеша мавриди истисмор rарор мегирифт ва аз он ки шогирд аксар ваrт писар ва ё хеши хexаин буду дар хонаи вай мехeрду мезист, [олаш бе[тар намешуд. Халифа [ангоми даромадан ба кор аз хexаин маблаuи зиёд бунак мегирифт ва дар сурати тарк кардани кор мебоист онро баргардонад.[1607] Азбаски ин дар амал аз имкон берун буд, халифа то охир побанди хexаин шуда мемонд. Умуман сармояи фоидахeрb мавrеи калонро ишuол мекард. Судхeр[о аз [азор танга [ар мо[ бист танга мегирифтанд ва дар як сол ситонидани rариб 25%, яъне 250 сeм фоида амри табиb [исоб меёфт. Аксаран [аrrи rарз аз ин [ам зиёдатар мешуд.
Чи навъе ки С. Айнb ша[одат меди[ад, «дар он ваrт[о дар де[от судхeрони заминдор ба де[rонони камбаuал [ар сад тангаро [ар мо[е то ба да[ танга ба фоида мемонданд».[1608] Бисёр воrеъ мешуд, ки rарздор дар ваrташ [аrrи rарз ва ё тамоми rарзро адо карда наметавонист ва судхeр ба ивази он бо зeр духтарони eро мегирифт.[1609] Ин буд, ки мардум нисбат ба судхeрон нафрат мепарвариданд.[1610]
Чунон ки К.Маркс хотирнишон менамояд, сармояи фоидахeрb исте[солотро «ба [олати фалокатбор расонида, ба xои ин ки rувва[ои исте[солкунандаро тараrrb ди[ад, он[оро фалаx мекунад, дар айни замон шароити ночизи xамъиятиеро абадb мегардонад, ки дар он [осилнокии xамъиятии ме[нат, мисли исте[солоти капиталистb, аз [исоби худи ме[нат намеафзояд».[1611]
Косибону [унармандон дар системаи муносибат[ои иxтимоию иrтисодии давраи мавриди тадrиrи мо муrобили феодалон rарор гирифта буданд. Дар айни замон, муборизаи синфb дар дохили табаrаи [унармандон [ам давом мекард ва шакл[ои шадидтаре, аз rабили корпартоии шогирдону халифа[оро ба худ мегирифт.
Пешаварон дар ша[р[о гурe[-гурe[ xойгир мешуданд, чунон ки а[ли [ар касб бо [амкасбони худ дар як ма[алла сокин мегардид. Масалан, дар ша[ри Бухоро бофандагон ду ма[алро маскан намуда, о[ангарону челонгарон низ дар ду ма[алла ва рехтагарон дар як ма[алла xой гирифта буданд. Дар ша[ри Хуxанд бофандагон дар ма[алла[ои Раззоr ва Сари Баланди rисми шарrии Rалъаи Нав ва о[ангарон дар се ма[ал иrомат мекарданд. Пешаварони Тошканд [ам аз рeи касбу [ирфаашон ма[алли сукунати худро муrаррар карда буданд.[1612]
Чи навъе ки Ф.Энгелс дар хусуси ша[р[ои асримиёнагb навишта буд, «дар паси он девор[ову хандаr[о касбу [унари аср[ои миёна инкишоф меёфт,– дуруст аст, ки вай бо рe[и сехии бюргерb хеле оuушта ва ма[дуд буд,– сармоя[ои нахустин xамъ мешуданд, э[тиёxи бо [ам ва дигарон хариду фурeш кардани ша[р[о ба вуxуд меомад...»[1613]