«Авесто», ки аз маxмeи матн[ои пайравони оини зардуштb иборат аст, му[имтарин маъхази оид ба таърихи rадимтарини Осиёи Миёна мебошад. {оло uайр аз теъдоди андаке дар Эрон, зиёда аз 100 [азор зардуштиён дар {индустон зиндагb менамоянд, ки ононро одатан «порсиён» меноманд. Порсиён натан[о дини rадима, балки матн[ои rадимии диниро ма[фуз медоранд.
Дар миёна[ои асри ХVIII Анкетил Дюперрони франсавb, ки нисбат ба омeзиши дину маз[аб[ои rадим шавrу раuбати махсусе дошт, ба {индустон сафар намуд. Ӯ назди мeбадони порсb маросими динb ва хондани матн[ои rадимиро (ба дараxае ки мeбадон балад буданд) омeхт ва якчанд дастхатро харида гирифт. Ба ватан баргашта, баъдан e тарxумаи франсавии «Авесто»-ро бо мул[аrоти чанде аз матн[ои марбут ба он интишор дод[130]. Ба воситан ин корнамоии илмии e маълумот дар бораи «Авесто» дастраси а[ли илми Европа гардид. Вале тарxумаи Дюперрон хеле ноrис буд. Аксари порча[оро e нодуруст фа[мида ва ё комилан нафа[мида буд.
Дар асри ХIХ ба сабаби инкишофи забоншиносии муrоисавb наздикии забони «Авесто» бо забон[ои rадимии хуб омeхташуда ва аз рeи бисёр ёдгори[о маълуми [индb-ведоb (бо ин забон «Ригведа» ва ёдгори[ои rадими дигари {инд навишта шудаанд) ва санскрит исбот гардид. {амчунин пайдо шудани мифто[и дувумин забони маш[ури эронии rадим – форсии rадим, мутолиа ва баррасии минбаъдаи адабиёти зардуштии пасазавестоb ва истифодаи васеи маълумот[ои забоншиносии муrоисавии [индуаврупоиро rайд кардан зарур аст. Омeзиши забон[ои эронии миёна, аз он xумла забон[ои мурда (хоразмb, суuдb, хутану сакоb) ва зиндаи (забон[ои помирb) эронии шарrb низ а[амияти бисёр калон дошт. {амаи ин кори тарxумаи илмии «Авесто»-ро нисбатан осон намуд[131]. Вале ба ин ниго[ накарда, тарxумаи «Авесто» [анeз мушкилоти зиёде дорад ва мeътабартарин мутахассисон [ам баъзе xой[ои му[ими «Авесто»-ро ба таври мухталиф тарxума мекунанд[132].
Муддат[ои зиёде «Авесто» мисли дигар ёдгори[ои динb ва [амосии [индb ва эронb ба таври шифо[b, ки ягона шакли даrиrан ма[фуз мондан буд (uайр аз баъзе таuйироти муайяне дар талаффуз), наrл карда мешуд. Ин тарзи наrл ва хониш боз муддати дуру дарозе, пас аз сабти хаттии «Авесто» [ам, дар иxрои ниёиш, таълим ва uайра, инчунин дар ма[фуз мондани матни анъанавии он а[амияти умда дошт.
То ба вуxуд овардани алифбои авестоии [озиразамон (яъне алифбое, ки дастхат[ои то замони мо расидаи «Авесто» китобат шудаанд) матн[ои авестоие вуxуд доштанд, ки бо алифбои дар аср[ои VI–V пеш милод дар Эрону Осиёи Миёна мустаъмали оромb таълиф ёфта буданд. Тибrи навиштаxоти зардуштии давраи форсии миёна, ки доир ба бисёр масъала[ои таърихи пешини зардуштия маълумоти даrиrе надошт, дар замони {ахоманиши[о маxмeи китоб[ои «Авесто» мавxуд буда, [ангоми забти Искандари Маrдунb аз байн бурда шуд, баъдтар шо[и ашконb -Валахш (яъне Вологес, одатан eро бо Вологеси I, ки дар асри I милодb [укмфармоb кардааст, айни як кас мешуморанд) фармон дод, ки баrияи матн[ои авестоb ва он чb ба таври шифо[b байни мeбадон монда буд, xамъ оварда шавад[133]. Олимони имрeза чунин маълумотро, яъне аслан вуxуд доштани «Авесто»-и замони {ахоманишиёнро беасос мешуморанд ва баъзе[о, [атто ба мавxудияти матни ашконии «Авесто» [ам шуб[а доранд. Вале, зо[иран «Авесто»-и хаттb дар нимаи дувуми давраи Порт (Парфия) ва яrинан дар оuози давраи сосонb вуxуд дошт. Дар асоси баъзе мадрак[ои асноди порт[о, ки аз Насо ёфт шудааст, И.М.Дяконов ва В.А.Лившитс тахмин доранд, ки дар шарrи давлати Порт дар асри I пеш аз милод матни хаттии «Авесто», [еx набошад, rисмати xудогонаи он, мавxуд буд[134].
Баъдтар «Авесто» бо алифбое, ки махсус барои навишти он ихтироъ шуда буд, китобат гардид. Ин алифбо дар заминаи хати па[лавb (яъне [уруфи китоб[ои зардуштии форсии миёна), ки инкишофи яке аз намуд[ои хати оромиасос [исоб меёбад, ба вуxуд омадааст. Вале алифбои авестоb хеле зиёдтар (бештар аз ду баробар) [уруф, аз xумла, 14 [арфи садонок дорад. Ин алифбои бо тамоми xузъиёташ коркардашуда имкон медод, ки матн[ои «Авесто» бо ниго[ доштани тарзи талаффузи анъанавии гeяндагони он аз давраи пайдоиши ин ёдгорb хеле даrиr ва са[е[ сабт гардад; ба замми ин чунин сабт бо як rатор хусусият[о (бештар марбут ба хусусият[ои rадимаи ла[xавb) симои забони эронии rадимаро, ки [ангоми пайдоиши матн[ои авестоb мустаъмал буд, пурра ва комилан инъикос менамояд.
Алифбои авестоb зо[иран дар асри VI, аниrтараш дар замони Хусрави I (531 – 579) ба вуxуд оварда шудааст[135]. Матн[ои бозмондаи «Авесто», ки rадимтарини он[о ба аср[ои ХIII ва ХIV тааллуr доранд, ба [амин китобати давраи охири сосонb мансуб мебошанд.
Китобати «Авесто» ба алифбои то замони мо расидааш аслан дар асоси наrли лафзии он сурат ёфтааст. Худи номи «Авесто» аз калимаи форсии миёнаи араstāk, баъдан аbastāv – ба маънии «асос» (ва ё мувофиrи тафсироти дигар «гузориш», «дастур», «ниёиш» ва u.)[136] аст, ки бевосита ба матни ма[фузмондаи «Авесто» нисбат дорад[137]. Замима[ои он «Занд» (калимаи форсии миёнаи zand «дониш», «таълимот») номида мешуданд. Зо[иран, матни хаттии «Авесто» (дар сабти алифбои кe[на ва шояд дар давра[ои аввали китобати нав) ва [амчунин дигар иловаву тафсир[ои дастури авестоиро низ «Занд» мегуфтанд. Вале баъдтар номи «Занд» бештар ба тарxума ва тафсири дар замони Сосониён анxомгирифтаи «Авесто» ([амаи дастхат[ои rадимии «Авесто» дорои тарxумаи та[туллафзb ба забони форсии миёна мебошанд) нисбат дода мешуд.
Аз [амин xост, ки муддат[ои зиёде дар илми Европа номи нодурусти «Авесто» – «Занд-Авесто» ва номи забони авестоb дар шакли «забони зандb» ривоx дошт.
«Авесто» дар зарфи мавxудияти чандинасраи худ бор[о кодификатсия шудааст. Чунон ки сарчашма[о хабар меди[анд, xамъоварb ва танзими rавонини «Авесто» дар замони Вологеси I Ашконb (зо[иран, асри I милодb), Сосониёни аввалия (асри III), Шопури II (асри IV), ки та[рири пура[амияти китоби муrаддас зери ро[барии Атурпати Ме[роспандом анxом ёфт ва ни[оят, пас аз [аракати маздакиён, дар а[ди Хусрави I (асри VI), ки аз «Авесто» баъзе матн[ои дар аср[ои IV – V вуxуддошта партофта шуданд, ба вуreъ пайвастааст.
Пас аз ин та[рири охирин «Авесто» аз 21 китоб (наск) иборат буд, ки ном ва мазмуни мухтасари он[о аз рeи асари оид ба дини зардуштb дар асри IХ таълифкардаи Денкарт маълум аст (ин хулоса на аз рeи матни авестоb, балки аз рeи тарxумаи форсии миёнаи «Авесто» аст)[138]. «Авесто»-и то замони мо расида ча[оряк rисмати китобати давраи охири сосониро ташкил меди[ад. Ин, пеш аз [ама, фасл[оеро дар бар мегирад, ки барои тоату ибодат заруранд; xузъ[ои мавxудаи «Авесто», китоб[ои «Ясно» ва uайра низ мувофиrи [амин маrсад тартиб ёфтаанд. Аз ин китоб[о тан[о «Видевдат» комилан ба яке аз китоб[ои «Авесто»-и rадим мутобиrат мекунад.
«Авесто»-и имрeза аз китоб[ои «Ясно» – «назр», «ниёз», маxмeи матн[ои маросимb; «Яшт[о» («Яшт»– «ниёиш», «ситоиш»), суруд[о дар васфи худоёни дини зардуштb; «Видевдат» – «rонун ба муrобили девон» (шакли баъдинаи нодурусташ «Вандидод»), дастур[о дар бораи покизагb [ангоми тоату ибодат (як rатор муrаррароти динb ва шаръb, порча[ои асотири rадим, [амосb ва uайраро дар бар мегирад); «Виспрат» – «[ама род[о» (номи баъдинаи каме носа[е[и он «Виспарад»), аз маxмeи дуо ва матн[ои ибодатb иборат аст. Uайр аз ин, ба «Авесто» якчанд rисмат[ои [аxман хурд ва кама[амият дохил мешаванд[139].
Аз 72 боби «Ясно» 17-тоашро «Гот[о» («Суруд[о»-и пайuамбар Зардушт - асосгузори зардуштия), 7-бобро «Ясна [апта[атb» («Яснои {афтбоба»), ки аз xи[ати забон ва замони офариниш ба «Гот[о» наздик аст, ташкил менамоянд. Ла[xаи «Гот[о» ва «Яснои {афтбоба» нисбат ба xузъи дигари «Авесто», ки «Хурд-Авесто» ном гирифтааст, кe[натар мебошад ва аз он бо хусусият[ои ла[xавb фарr мекунад.
Баъзе му[аrrиrон (П.Тедеско, А.Мейе) забони авестоиро ба забон[ои эронии uарбb нисбат додаанд, дигарон (мисли Х.Нюберг) онро аз гурe[и забон[ои шарrиэронb ме[исобанд. Аrида[ои дигаре низ мавxуданд, ки муво-фиrи он[о ин забон дар байни забон[ои эронb мавrеи ало[ида (К.Гоффман) ва ё дар байни гурe[и забон[ои uарбb ва шарrb мавrеи васатb дорад (В.{еннинг). Як rатор хусусияти ало[идаи забони авестоb, аз xумла, ла[xаи «Гот[о» бо забон[ои шарrиэронb мувофиrат мекунанд. Дар «Хурд-Авесто» таъсири забон[ои эронb (аз он xумла, забон[ои uарбb) дар минтаrае, ки забони авестоb [амчун забони муrаддас интишор ёфта буд, [ис карда мешавад.
Масъалаи замон ва макони пайдоиши xузъ[ои «Авесто» то имрeз аз бисёр xи[ат ба[снок аст. Мувофиrи анъанаи дини зардуштb, ки дар замони Сосониён тасдиr ёфтааст, замони зиндагии Зардушт ва офарида шудани «Гот[о»-ро ба охири асри VII – нимаи аввали асри VI пеш аз милод нисбат меди[анд. Ин аrидаро му[аrrиrоне тарафдоранд, ки анъанаи мазкурро комилан асоснок мсшуморанд. Вале баъзе олимон ба са[е[ии он шак доранд; онон rайд мекунанд, ки ин анъана дар давраи баъдтар тасдиr ёфтааст ва э[тимолан пайдоиши он xанбаи ривоятb дорад. Дар замони [озира, ба [ар [ол, бо мушкилb метавон ба эътимоднокии ин таърих бовар намуд, гарчанде имкон дорад, ки, дар [аrиrат, Зардушт дар охири асри VII – оuози асри VI пеш аз милод зистааст.
Мувофиrи ривоят[ои маъмули давраи сосонb ва баъдина, Зардушт дар Атропатена (Озарбойxон) ва ё аз Роuи мидb (Райи асримиёнагии наздики Те[рон) баромадааст. Вале ин маълумот [оло беэътимод шумурда шудааст; [аrиrатан [ам материал[ои «Хурд-Авесто» ба мавxудияту [окимияти деринаи xамоаи пайравони Зардушт дар Роu ишорат мекунанд; ин [олат, бешуб[а, аз он сабаб рeй додааст, ки но[ияи мазкур, ки дар rисмати шимоли шарrии Мод (Мидия) xой дошт, нахустин но[ияе буд, ки таълимоти Зардушт аз шарr ба он ро[ ёфт.
Ривояти хеле rадима мавxуд буд, ки тибrи он Зардушт гeё дар Бохтар зистааст. Ин ривоят дар асари муаллифи юнонb Ктесий (охири асри V-оuози асри IV пеш аз милод) ифода ёфтааст[140]. Ба ин ривоят пайравb намуда, баъзе олимон (аз rабили X.Мултон) гумон кардаанд, ки «Гот[о» дар Бохтар офарида шудаанд, [амчунин забони он[оро дар давраи rадим авестоb [исобидаанд (дар асри ХIХ В. Гейгер ва дигарон [амин гуна аrида доштанд). Вале баъзе маълумот[о ин аrидаро тасдиr намекунанд, ёдгори[ои ба наздикb кашфгардидаи забони Бохтари давраи кушонb бошад, онро аз э[тимол дур месозанд.
Ж.Дармстетер, В.Xексон ва баъзе дигар олимон, баъдтар дар сол[ои 30–40 асри ХХ Э.Хертсфелд ва муаллифони дигар, ки Зардуштро [амзамони {ахоманишиёни нахустин, аз xумла, Дорои I шуморидаанд, фаъолияти eро ба шимоли uарби Эрон нисбат меди[анд. Вале, мувофиrи аrидаи маъмули замони [озира, «Гот[о» то ба миён омадани давлати [ахоманишb тартиб ёфтаанд ва аз сeи пайдоиши худ ба Эрони uарбb муносибат надоранд.
Мувофиrи аrидаи му[аrrиrони [озиразамон, пеш аз [ама, ба маълумоти географии худи «Авесто» истинод мекунанд, «Гот[о» ва rисмат[ое, ки ба он аз xи[ати замон наздикb доранд, дар яке аз но[ия[ои Осиёи Миёна ва ё минтаrа[ои муxовири шимоли uарби Афuонистон ва шимоли шарrи Эрон офарида шудаанд. Дар ин бобат аrида[ои мухталиф баён карда мешаванд. Масалан, баъзе[о ба но[ияи xараёнго[и миёна ва поёноби дарёи Аму ва ё аслан ба Хоразм ишора мекунанд (С.П.Толстов ва диг.); дар ин маврид нуrтаи назари rабулнамудаи И.Маркварт, Э.Бенвенист ва олимони дигар, ки мамлакати асотирии Аирйанам Ваеxа[ «Фарохнои Ориёно» – ватани эрониён ва дини зардуштиро бо Хоразм айният меди[анд, ба асос гирифта мешавад; ба uайр аз ин ба но[ия[ои байни дарёи Аму ва дарёи Сир, яъне ба Суuд ва ё но[ия[ои [амсояи он (Х.Нюберг) ба сар[ад[ои скифу сакои[ои осиёимиёнагb (В.И.Абаев) ва но[ия[ои со[или ба[ри Арал ва поёноби дарёи Сир (Г.Виденгрен); ба Марв, Суuд ва Хоразм (Ж.Дюшен-Гюйимен) ва uайра ишорат[о кардаанд.
Нуrтаи назаре (дар кор[ои В.{еннинг, К.Барр, И.Гершевич, Р.Сеннер ва дигарон) ба таври васеъ па[н гардидааст, ки мувофиrи он «Гот[о» дар [удуди конфедератсияи давлати Хоразм, ки пеш аз забткори[ои {ахоманишиён мавxуд буд, офарида шудаанд (дар ин маврид ба санаи анъанавии Зардушт, ки дар боло ба он ишора рафт, пайравb мешавад). Ба ин мавзеъ но[ия[ои rисмати xануби Хоразм низ дохил мегарданд ва махсусан Марuиёну Ориё [амчун макони офарида шудани «Гот[о» шинохта мешаванд (В.{еннинг ва диг.; академик В.В.Струве аз рeи асос[ои дигар ба Марuиён [амчун ватани дини зардуштb назар менамуд); ба rавли В.{еннинг, матн[ои авестоии баъдина имкон дорад дар Систон эxод гардидаанд[141]. Вале rатъи назар аз ин ки оё чунин конфедератсияе бо сарварии Хоразм вуxуд дошт (маълумоти муаллифони rадим ба ин суол xавоби мусбат меди[анд), далел[ои муайяне оид ба муносибати Зардушт ба он мавxуд нестанд.
Ба замми ин, му[аrrиrоне, ки ба «санаи анъанавии Зардушт» пайравb намуданро зарур намешуморанд ва ё аслан онро эътимоднок намедонанд, одатан офариниши «Гот[о»-ро ба замони басе rадимтар, яъне замони пеш аз [уxуми {ахоманиши[о ба Осиёи Миёна нисбат меди[анд. Масалан, И.М.Дяконов[142] дараxаи инкишофи xамъияти тасвирнамудаи «Гот[о»-ро ба назар гирифта, гумон менамояд, ки он[о бояд пештар аз асри VI ва то нимаи дувуми асри VII пеш аз милод эxод шуда бошанд. Эд. Мейер ва баъзе донишмандони дигар дар ваrти худ, [атто имкони ба rариби[ои соли 1000-ум ва ё ибтидои [азораи I пеш аз милод нисбат доданро [ам из[ор карда буданд. Ва муаллифи яке аз охирин асар[ои бузурге оид ба дину маз[аб[ои эронb - Г.Виденгрен менависад, ки бо камоли боварb метавон замони зиндагии Зардуштро ба давраи байни сол[ои 1000–600 пеш аз милод, [еx набошад, ба давраи пеш аз пайдоиши давлати [ахоманишb нисбат дод[143].
Ба аrидаи чанде олимон (аз он xумла, И.М.Дяконов, Г.Виденгрен ва диг.) «Авесто»-и аввала то миёнаи асри VI пеш аз милод дар шарrи Мидия, дар Роu пазируфта шуд, аз он xо таълимоти он дар шакли таuйирёфта бошад [ам, дар Эрони uарбb па[н гардид. Му[аrrиrони дигар интишори uоя[ои «Гот[о»-ро ба uарб, ба замони {ахоманиши[ои нахустин (замони Куруш ба rавли В.Хинтс, замони Дорои I ба rавли В.{еннинг, И.Гершевич ва u.) нисбат меди[анд.
Ба [амин тариr, ба хулосае бояд омад, ки замони фаъолияти Зардушт ва офариниши «Гот[о» пештар аз охири асри VII - аввали асри VI пеш аз милод мансуб аст, вале ма[з ба [амин замон ва ё як-ду аср пештар муносибат доштани он[оро мо яrинан гуфта наметавонем. Доир ба макони пайдоиши «Гот[о», гарчанде [оло ягон но[ияи муайянеро бо боварии rатъb ном бурдан мумкин нест, бо вуxуди ин, метавон тасдиr кард, ки он дар минтаrаи Осиёи Миёна ва ё но[ияи [амсар[ади он воrеъ буд. Дар ин бора [удуди географии худи «Авесто» ва маxмeи мамолики дар он номбаршуда шо[иди мeътамаде шуда метавонанд.
Номгeи нисбатан пурраи ин мамолик дар боби аввали «Видевдат» оварда шудааст. Дар ин xо дар силсилаи «бе[тарин кишвар ва мамлакат[о»-и офаридаи А[урамаздо ин[о номбар мешаванд: Аирйанам Ваеxа[, «Гава, макони суuдиён», «Моуруи [но[ияи Марв] тавоно, ростипараст», «Ба[ди (Бохтар) зебо бо дирафш[ои афрошта», «Нисайа, ки байни Моуру ва Ба[ди воrеъ аст», {арайва (но[ияи {ирот) ва но[ия[ои дигар то мавзеъ[ои {инд ва {арахвати (Арахозия) дар xануби шарrb, {айтуманта дар водии {илманд дар xануб, кишвар[ои гургониён ва Роu (дар шимоли шарrии Мидия) дар uарб. {амин тавр, xа[онбинии географии тартибди[андагони ин матни авестоb таrрибан тамоми но[ия[ои асосии Осиёи Миёна ва минтаrа[ои [амсар[ади он – Афuонистону Эрони шимоли шарrиро дар бар мегирад. Аслан, матни дар ин шакл то замони мо расида нисбат ба rисмат[ои дигари «Авесто» ба давраи баъдтар, ба замоне дахл доранд, ки зардуштия ба таври васеъ па[н шуда буд. Баъзе[о аrида доранд, ки асоси ин матнро порчае ташкил мекард. ки дар он теъдоди камтари кишвар[о номбар шуда буданд.
«Суруд дар васфи Митра» («Яшт»-и Х, «Ме[р Яшт»), ки дар ои [ам номгeи якчанд кишвар[о омадааст, ба давра[ои нисбатан rадимтаре муносибат дорад. Ин «Яшт» яке аз бе[тарин намуна[ои шеърияти авестоb (ва ё эронии rадим) мебошад. Дар ин xо, аз xумла тавсифоти пуробуранги кишвар[ое, ки «сипа[бадони маuлубнашавандаи он[о корзор[ои беададе месохтанд, кe[[ои баланди пурчарого[ ба шахси парастори чорпоён хидмат мекарданд, кeл[ои булeрин ба масо[ати бузург па[н шуда, дарё[ои васеи пуроб ба сeи Ишкат ва Парут, {ироту Марв, Uави Суuд ва Хоразм равон буданд», дода шудааст[144].
Ба минтаrаи дар ин порча тасвиршуда бояд [амчун ба минтаrае назар кард, ки дар он аз [ама пештар дини зардуштb па[н гардид ва, ба аrидаи мо, дар яке аз ин кишвар[ои номбурда ватани нахустин матн[ои авестоиро бояд xуст. Rайд кардан зарур аст, ки дар ин xо но[ия[ое номбар мешаванд, ки бо Бохтар [амсояву [амсар[ад буданд ва ё rисман дар замони пеш аз {ахоманиши[о ба таркиби он дохил мешуданд. Аз ин рe, Бохтар бо «дирафш[ои афрошта», чи тавре ки он дар «Видевдат» ёд мешавад, агар нахустин набошад, яке аз он кишвар[оест, ки дар манотиrи он дини зардуштb аввалин бор па[н гардид.
Дар матн[ои «Хурд-Авесто» мутта[идшавии таълимоти Зардушт, ки аз тарафи пайравони e инкишоф дода шуд, бо uояву русумот ва образ[ои ба таблиuоти аввалияи пайuамбар бегона, вале дар «Хурд-Авесто» инъикосёфта, мушо[ида мегардад. {атто «Яснои {афтбоба», ки ба [амон ла[xаи «Гот[о» тартиб ёфта буд, гузашт[ои зиёде бо оин[ои па[ншуда дорад. Як силсила суруд[ои «Авесто» худоён ва персонаж[ои асотириро (мисли Митра ва {авма) васф мекунанд, ки аз rадим боз ориёиён он[оро ситоиш мекарданд, вале аз тарафи пайuамбар дар «Гот[о» рад гардидаанд. Ин натиxаи созиш бо дину маз[аб[ои rабилавb буд, ки дар [удуди давлат[ои бузурги [ахоманишb, Порт ва Сосониён па[н гардида буданд ва дар замони мавxудияти он[о xузъ[ои «Хурд-Авесто» эxод гардида, тартиб ва та[рир меёфтанд. Вале чунин дину оин[о ва дастур[ои маросимb ба таври сохта тавассути ибора[ои «чунин гуфт А[ура-Маздо ба Зардушт...» ва дигар васила[ои та[рирb дар он аз номи Зардушт оварда мешаванд. Ба истиснои ин фиrра[ои илова чанде порча[ои «Хурд-Авесто», махсусан «Яшт[о», аз рeи мундариxаи худ нисбат ба замони мураттаб гардидани «Гот[о» rадимитаранд.
{амин тавр, «Авесто» натан[о доир ба дини зардуштb, балки доир ба баъзе оину маз[аб[ои эронии rадим ва русумоти rабилавие, ки ба замони умумияти [индуаврупоb дахл доранд, маълумот меди[ад. Дар баробари ин «Авесто» му[имтарин ёдгорb дар бобати омeзиши айёми бостон, маданияту маишат, созмон[ои иxтимоb ва сиёсии давр, [амчунин осори [амосии rабила[ои эронии Осиёи Миёна ва Эрон мебошад.
Xараёни махлутшавии таълимоти Зардушт бо дигар маз[аб[ои эронb дар миёнаи асри V пеш аз милод сурат ёфт.
Замони офариниши «Яснои {афтбоба»-ро асри VI – оuози асри V пеш аз милод, иншои «Яшт[о»-и rадимитар (ва махсусан «Ме[р Яшт»)-ро да[а[ои нахустини асри V пеш аз милод ме[исобанд[145]. Вале дар ин сурат, одатан, дар назар дошта мешавад, ки «Гот[о» дар оuоз ва ё нимаи аввали асри VI пеш аз милод мураттаб шудаанд. Вале э[тимол дорад он[о пештар эxод шудаанд, аз ин рe, rисмат[ои аз xи[ати замон пасоянди «Авесто», «Яснои {афтбоба» ва «Яшт[о»-и аввалинро метавон ба замони боз [ам rадимтар нисбат дод ва он[оро байни санаи аниr муайян нагардидаи Зардушт ва миёнаи асри V пеш аз милод xой дод. Мураттаб кардани матн[ои дигари «Хурд-Авесто» аз замони нишондодашуда пасонтар низ идома дошт, баъзе аз он[о, э[тимол, дар аср[ои якуми [азораи I милодb ташаккул ёфта бошанд.
Чунон ки аз гуфта[ои боло равшан мегардад, [ангоми истифодаи «Авесто» [амчун маъхази таърихb бояд гуногунxанбагии он, ки ифодакунандаи давра[о ва [атто а[д[ои мухталифи таърихb мебошанд, таъсири аrоиду тасаввуроти му[аррирон ва тартибди[андагон ба матни то замони мо бозрасида ба назар гирифта шаванд. Дар ин [олат, [атто як фиrра чун [амбастаи маълумоти замон[ои мухталиф ба назар мерасад.
Ба [амаи ин ма[дудият[о ниго[ накарда, «Авесто» му[имтарин ва ягона маъхазест барои равшан намудани таърихи rадимтарини эрониёни шарrb, яъне мардуми Осиёи Миёна, Афuонистон ва он rисмати Эрон, ки дар шафати Осиёи Миёна воrеъ гардидааст.
Xамъияти Осиёи Миёна мувофиrи маълумоти «Авесто»
Маxмeи нисбатан комилтари маълумоти «Авесто» дар масъалаи тавсифи xамъият асари В.Гейгер «Маданияти Эрони шарrb дар а[ди бостон» мебошад[146]. Дар муддати пас аз соли 1882 ин асар аз бисёр xи[ат кe[на шудааст, вале, мутаассифона, асаре [аммонанди он аз xи[ати дарбаргирии материал [оло ба миён наомадааст. Ба uайр аз диди нави филологb-лингвистb дар чунин асар маълумоти «Авесто»-ро мумкин аст аз назари комёби[он нави археологb тадrиr кард. Умед аст, ки эроншиносон ва бостоншиносони мо дар сол[ои наздик чунин асари заруриро ба вуxуд меоранд.
Му[аrrиrон хусусияти xамъияти авестоиро тадrиr намуда, ча[орзина будани онро rайд намудаанд. Дар «Яшт»-и Х, 115 оварда шудааст: «Сарвари динии хонадон нманйа; сарвари динии авлод – висйа; сарвари динии rабила - зантума; сарвари динии мамлакат - да[йума: сарвари олии динb – «заратуштротэма» номида мешавад[147].
Ба [амин тариr, оила нмана ном дошт. Сарвари чунин оилаи патриархалb кадхудо – нманопати, яъне «худованди хона» буд, зани калонb дар оила нманопатни – «кадбону» номида мешавад. Мавrеи зиёдро ишuол кардани зани калонb дар оилаи тоxикон, махсусан сокинони ма[ал[ои назди Помир, бо [укмронии [азорсолаи ислом ниго[ накарда, то замони мо боrb мондааст. Материал[ои этнографие, ки дар мавзеъ[ои гуногуни Помир xамъоварb шудаанд, ба ин ша[одат меди[анд.
Як далели дигар, вале uайримустаrиме оид ба роли баланди занон дар Осиёи Миёнаи rадим мавxуд аст. Чунон ки маълум аст, дар замон[ои rадим [укмрони но[ия[ои Осиёи Миёна – Уструшон ва Суuд лаrаби «афшин» доштанд[148]. Таxзия ва та[лили таърихию этимологии ин истило[ро В.И.Абаев анxом додааст. E тафсир[ои кe[на ва дар [аrиrат беасосро рад намуда, ин истило[ро бо калимаи дар забони осетинb боrимондаи äfsin – «кадбону» муrоиса намуд[149]. Ба аrидаи В.И.Абаев занон – сарварони rабила[ои сакоb-массагетb бояд [амин унвонро медоштанд. Аз он[о ин истило[ баъдтар ба но[ия[ои [амсояи Осиёи Миёна гузашта, нисбат ба мардони сарвар истифода шудааст[150]. Ба [амин тариr, истило[е, ки дар байни осетин[о маънии «кадбону»-ро дошт, дар Осиёи Миёнаи rадим тадриxан нисбат ба мардони [укмрон истифода гардид.
Дар матн[ои авестоb калимаи «нманйа» аъзои оиларо ифода менамояд, дар баробари ин, чунон ки И.Гершевич исбот кардааст, истило[и мазкур эзиди нига[бони хонадонро низ ифода мекунад, ки мувофиrи тасаввуроти rадимии мардуми рус номи «парии хонагb»-ро гирифтааст. {амчунин эзидони rабилавb мавxуд буданд, ки он[оро «висйа» меномиданд.[151] Амали ин эзидон rисман бо амалиёти фраваши[о – фаришта[ои нига[бон ва рe[и тамоми мавxудот мутобиr мебошад[152].
Ба [айъати оила узв[ои ноrисул[уrуr – вира, вайса ва парийатар низ дохил мешуданд. Вира маънии «мард», «сарбоз»-ро дорад, вале маънии «uулом»-ро низ метавонад ифода кунад. Масалан, дар «Яшт»-и Х, 28 оид ба Митра сухан меравад, ки вай ба он хонадоне, ки хайрхо[ аст «галаву рама ва вира[ои зиёд», яъне uуломонро таrдим медорад. Умуман, [ангоме ки дар «Авесто» номбурд ва муrобилгузории чорпоён ва вира оварда мешавад, вира одатан uуломро ифода мекунад. Вайса ва парийатар, тибrи баъзе матн[о, ба [айъати оила [амчун узв[ои хурд дохил мешудаанд[153].
Итти[одия[ои нисбат ба оила калонтар аз риштаи падарb «нафа» ном доштанд. Он[о со[иби замини кишт, чарого[ ва дигар дороии дигари умумb буда, моликияти аъзои итти[одияро ришта[ои [амраъйb ва кафолат ба [ам мепайваст. Ин гурe[[о хеле бузург буданд ва наздики 100 марди комил[уrуr ба он дохил мешуд. Оид ба мавrеи чунин гурe[[о, аз xумла, гилаи Зардушт ша[одат меди[ад: «Бизоатмандон ва муттафиrон аз ман рe тофтанд, xамоа нисбат ба ман номе[рубон аст, [амчунон ки ша[риёрони дурeuпарасти кишвар[о номе[рубонанд» («Ясно»-и 46, 1)[154].
Rабила («вис») аз якчанд гурe[[ои бизоатманд иборат буд, сардори rабила «виспати» ном дошт. «Вис» натан[о rабила, балки маскани а[ли rабила – де[ро низ ифода мекунад. Дар аввал, зо[иран, ин макони зист аз якчанд хонадон иборат буд. Баъдтар вай батадриx хусусият[ои xамоаи кишоварзиро со[иб шудааст[155].
Xавонон [ангоми ба камол расидан (овони 15-солагb) маросими иртиrаро ба дин ва xамоа мегузаштанд. Дар маxлиси гурe[и бизоатмандон ба он[о камарбанд ва пиро[ани муrаддас бахшида мешуд. Ба ин амал [амчун «таваллуди дувум»-и инсон назар мекарданд. Тан[о пас аз ин xавон узви комил[уrуки xамоа мегардид, дар маросим[ои динb иштирок менамуд, e[дадори[о гирифта ва аrди нико[ баста метавонист.
Аксари масъала[ои хонаводаро шeрои rабила, ки сарварони гурe[[ои бизоатманд ба он дохил мешуданд, [ал мекард. Шeро масъала[ои [аёти дохилb, исте[солb ва xамъиятии марбут ба анxоми вазоифи динb ва [уrуrb, uайр аз ин масъала[ои муносибат бо rабила[ои дигарро [ал менамуд[156].
Мувофиrи матн[ои «Авесто», дар xамъияти онзамона тафриrаи иxтимоию молумулкb хеле васеъ инкишоф ёфта буд. Дар боло мо ба uуломон ишорат кардем. Дар rисмат[ои мухталифи «Авесто» ба кадхудоён ва шахсоне ишора мешавад, ки галаву рамаи фаровонеро со[ибанд. Чорпо боигарии асосb ба [исоб мерафт, вале маълум аст, ки боигарии дороён натан[о чорпо, балки замину сарват[ои дигар низ буд.
Дар «Авесто» гурe[[ои «иxтимоb-касбb» ба монанди рe[онb, сарбозу дучархасавор, де[rони чорводор ва (як бор) [унарманд номбар мешаванд. Баъзе олимон аrида доранд, ки ин таrсимоти иxтимоb ба давраи умумияти [индуэронb дахл дорад ва аз ин сабаб rобили таваxxe[ нест; дигарон бошанд, ба таври асоснок мeътаrиданд, ки он инъикоскунандаи [аrиrати (дар замони пайдоиши «Авесто» ва баъдтар) вуxуддоштаи таърихb мебошад, аз ин рe, [ангоми таxдиди xамъияти «Авесто» бояд ба мадди назар дошта шавад[157].
Дар баробари мардуми оддb xамъият дорои «родмардон» ва «ашрофон» буд. Яке аз истило[от ба маънии «родмард», «ашроф»– «азата» («асилзода») аст. Аксаран вай сарвари виса (rабила) ва оилаи худ мебошад. Та[лили таxзияи комили этимология ва эволютсияи калимаи «азата»-ро Г.Бейли анxом додааст. Дар забони форсии миёна – па[лавb он маънои «зодаи хонадони шо[», «родмард», «озодасл»-ро дошт[158].
Аз [амин xо калима[ои тоxикии «озод» ва «озода» сар задааст, ки яке аз маъни[ои он «род», «наxиб» аст. Истило[и дигари «Авесто» барои ифодаи «ашроф» «асна» мебошад[159].
Rабила – «занту», зо[иран, мавrеи нисбатан хурдтарро ишuол менамуд. Дар баробари ин баъзе матн[оро аз шeрои «бе[тарин мардумон» иттилоъ меди[анд. Истило[и ифодакунандаи ин гуна шeро[о «[анxамана» буд, ки дар забони тоxикb ба шакли «анxуман» боrb мондааст.
«Вилоят» ва «мамлакат», ки аз якчанд но[ия иборат буд, дар «Авесто» «да[йу» ном дорад. И.М.Дяконов дуруст rайд мекунад, ки «равшан кардани маънии ин истило[ мушкил аст». Аксаран дар rисмат[ои rадимтарини «Авесто» «да[йу» ба маънии [амон гуна «давлатча[ое» буд, ки тибrи манбаъ[ои ошурb, дар Мидия вуxуд доштанд, яъне итти[одия[ои минтаrавие будаанд, ки на [амчун давлат, балки [амчун ташкилот[ои бузурги rабилавb амал мекарданд. В.А.Лившитс [аrrонb хотиррасон мекунад, ки да[йу «пеш аз [ама, маф[уми [удудb ва географист, ки дар он умумияти этникb хеле зиёд аст, вале он [оло дар таркиби давлати ташаккулёфта во[иди маъмурb нест».
Дар сари «да[йу» «да[йупатн» меистод. Аз шахсони дигаре, ки [окимият ба дасташон буд, «састар» («[укмрон», «[оким»)-ро ном бурдан мумкин аст, ки [укмаш ба ин ё он ма[ал раво буд[160].
Дар «Авесто» барои ифодаи маънии итти[одияи но[ия[о истило[и «да[йусасти»– «[окимият бар но[ия[о» мавxуд аст.
Сардори чунин итти[одия «да[йупатии тамоми да[йу[о»–«[окими тамоми но[ия[о» буд; вай [уrуrи якка[окимиятb надошт, чунки ба uайр аз e «да[йунам фратэмадато» – «шeрои бузургон»-и итти[одияи но[ия[о низ фаъолият мекард. Зо[иран, [окимияти «да[йупати»-[о ва, [атто «[окими тамоми но[ия[о» ма[дуд буд ва шeро бар [окимияти он[о назорат мекард[161].
Та[лили «Гот[о» аз xи[ати иxтимоb-сиёсb (дар ин бобат кор[ои В.И.Абаев ва И.М.Дяконов му[иманд[162]) нишон меди[ад, ки он[о инъикоскунандаи [олату авзои xамъияте мебошанд, ки дар остона ва ё дар оuози офариниши давлат аст.
Xамоаи дар «Гот[о» тасвиршуда аз тороxгарb, тохтутози ва[шиёнаи [амсоягон, uорат шудани чорпоён ба дод омадааст. «Гот[о» ба зиндагии орому осоишта ва мавxудияти макон[ои гул-гулшукуфон бо сарварии шо[они «хуб», даъват мекунанд. {амаи ин таuйироти бузурги иxтимоиро талаб мекард, ки xараёни он[о дар он замон хеле тезутунд буд. Ин [олатро низ ба назар гирифтан зарур аст, ки «дар давраи аввали xамъияти синфb мавrеи [алкунандаро дар байни синфи [укмрон [амеша аъёну ашрофи rабила – пешвоён ва рe[о-ниёне, ки дар заминаи сохти xамоати ибтидоb ба миён омада буданд, ишuол мекард. Аммо давлати мутта[ида тан[о анъана[ои rабилавb ва [укмронии олигархиро, ки бо реша[ои ма[аллb ва xамоавии худ пурrувват буда ва аз ин ваx[ доимо xудоиталаб аст, аз миён бардошта, ба вуxуд омада метавонад»[163].
Ба [амин тариr, муносибат[ои иxтимоb-сиёсии давраи мазкурро дар Осиёи Миёна [амчун муносибат[ои гузариш аз сохти ибтидоии xамоагb ба сохти xамъиятии синфb маънидод кардан мумкин аст. Xамоати rабилавb аз байн рафта, xамоати де[от ба миён меомад. «Оилаи xудогона во[иди хоxагии xамъият шуда мемонад»[164]– гуфтааст Ф.Энгелс. Асоси xамоати де[отро бар хилофи xамоати rабилавb, на муносибат[ои rабилавb, балки алоrа[ои хоxагb ва территориявb ташкил мекарданд. Дар таърихи мардуми Осиёи Миёна xамоати де[от роли калоне бозида, аср[ои аср пояндаву барrарор будааст. «Истибдоди шарrb ва [укмронии истилогарони бодиянишине, ки xои якдигарро мегирифтанд, дар давоми [азор[о сол бо ин xамоа[ои rадимb ягон коре карда натавонистанд»[165],–rайд мекунад Энгелс дар «Анти-Дюринг».
Дар дохили обшина тадриxан нобаробарии молумулкb меафзуд. Uуломдории патриархалb инкишоф меёфт. Дороён ва камбаuалон пайдо мешуданд. Мавrеи сипа[солорон [амчун шахсони доиман со[ибмансаб баланд мегардид. Вале [окимияти он[оро шeрои ку[ансолон ва маxлиси rабилавb ма[дуд мекард. Зарурати итти[одияи rабила[о ба миён меомад.
Чунон ки Ф.Энгелс rайд мекунад, лашкаркаши[ои uоратгарона мавrеи сипа[солорон ва пешвоёнро боз [ам баланд менамуд. Xанг бо маrсади uоратгарb касбу кори доимb мегардад. Сипа[солори олb ва дастёрони вай аъёну ашрофи меросb шуда мемонданд, «демократияи табиии сохти ибтидоb ба аристократияи нафратовар» мубаддал мегардид[166].
Мутобиrи шароити мухталифи исте[солот дар минтаrахои са[роb ва води[о дар оuози [азораи I пеш аз милод ду намуди хоxагb – кeчманчигb, чорводорb дар са[ро ва муrимнишинb, заминдорb дар во[аву води[ои сероб ташкил гардиданд. Ба [амин тариr, аз давра[ои rадимтарин дар Осиёи Миёна [олате барrарор гардида буд, ки дар бораи он К. Маркс навиштааст: «Дар [амаи rабила[ои шарr аз сароuози таърих дар байни муrимb будани як rисми он[о (rабила[о – Б.U.) ва кeчманчигии давом кардаистодаи rисми дигар таносуби умумиеро дидан мумкин аст»[167].