Инкишофи муносибат[ои мутаrобилаи тиxоративу сиёсии байни Россия ва давлат[ои Осиёи Миёна аз ибтидои асри ХIХ бо мудохилаи rувваи севум ба мушкилот рe ни[од. Ба rадре, ки империяи Британия мавrеи худро дар {индустони забткардааш муста[кам намуда, торафт ба тарафи шимол пеш мерафт, [укумати подшо[иро бими аз даст рафтани мавrеъ[ои дар Осиёи Миёна пайдо кардааш фаро мегирифт. Мулк[ои мустамликавии Англия дар Осиё бо Бухоро, Хева ё Хerанд [ам[удуд набуданд, вале [укумати Лондон саъй мекард, ки Афuонистонро ба майдони амалиёти таxовузкоронаи зидди ин давлат[ои хонb ва пойга[и тавсеаталабии иrтисодии худ табдил ди[ад.
Ф.Энгелс таъкид менамояд: «Мавrеи xуuрофии Афuонистон ва хислати ба худ хоси мардуми он ба ин мамлакат дар кору бори Осиёи Марказb чунон а[амияти сиёсb бахшидааст, ки ба он ба[ои барзиёд додан му[ол аст»[1688]. Дар зарфи тамоми асри ХIХ ва ибтидои асри ХХ ба мардуми далери афuон лозим омад, ки ба[ри истиrлолияти худ зидди асоратгарони англис сахт мубориза барад. {укумат ва буржуазияи Британия [амоно дар орзуи вусъат додани мулк[ои мустамликавb ва ба даст овардани бозор[ои нав буданд. Ба ин ният он[о ба Осиёи Миёна [ар гуна xосусонро мефиристоданд. Вазифаи xосусиро [ам мусулмонони дар мактаб[ои махсуси мулк[ои британии {индустон та[силдида ва [ам англис[ои го[о маrоми баланди идориро ишuолкарда баxо меоварданд. Аксар ваrт ин xосусон ба rиёфаи тоxир, зоир ва сайё[и кунxков даромада, амалан ба дасисакори[ои сиёсb машuул мешуданд ва барои ба тарафи Англия моил сохтани доира[ои [укмрони давлат[ои Осиёи Миёна ба яке инъом ва ба дигаре ваъдаи кeмаки [арбb ё сиёсb медоданд ва дар айни замон он[оро муттасил ба муrобили Россия та[рик менамуданд.
Дар сол[ои 1812–1813 ба Осиёи Миёна аз байни мусалмонони [инду бо ро[барии Мириззатулло гурe[и xосусон фиристода шуд. Ин гурe[ маълумоти [арбии стратегb ва тиxоратb xамъ мекард ва инчунин музокироти сиёсb ба амал меовард. Дар нимаи аввали сол[ои 20-ум фаъолияти миссияи В.Муркрофт ва X.Требек ба вуreъ пайваст, ки [адафи асосии он аморати Бухоро буд. Дар ибтидои сол[ои 30-юм xосуси маш[ури британb, Александр Борнс ба Осиёи Миёна омада, ба та[rиrи аморати Бухоро ва масъала[ои [арбию тиxоратb машuул шуд.
Дар нимаи сол[ои 20-ум бисёр мол[ои англисb аз {индустон ба Осиёи Миёна оварда мешавад. Соли 1836 сафири Бухоро хабар дода буд, ки англис[ои «чанд ваrт инxониб барои барrарор кардани муносибат[ои наздики тиxоратb саъйкунанда» ба наздикb боз xосусони худро ба Бухоро фиристоданд ва фармуданд, ки «rарордоде банданд, то дар асоси он англис[о тавонанд ба он[о тамоми коло[ои лозимаро ба тарзи барои бухориён хеле муфид му[айё созанд»[1689].
Ба Петербург ва Оренбург, ки маркази асосии тиxорати Россия бо Бухоро, Хева ва Хerанд ба шумор мерафт, дар хусуси ба давлати хонb бо нархи хеле арзон мол овардани со[ибкорони британb хабар[ои изтиробовар мерасиданд. Ин мол[о дар ваrт[ои аввал ба дараxае арзон фурeхта мешуданд, ки [атто бар зиёни со[ибонашон буданд. Ин тадбире буд, ки ба воситаи он мехостанд бозори ма[аллиро ба тарафи худ кашида, маснуоти [арифро аз он xо танг карда бароранд.
Ин амал чунин маъние дошт, ки та[диди Англия нисбат ба Россия ба худ ранги воrеb гирифта, ба xои аз [ама нозуки он – ба муносибат[ои тиxоратиаш бо давлат[ои Осиёи Миёна бармехeрад. Ба ин ваx[ губернатори [арбии Оренбург В.Перовский rарор дод, ки ба калонтарин давлати Осиёи Миёна – аморати Бухоро барои ошно шудан ба вазъияти сиёсb ва иrтисодии он xо шахсони мeътамади худро фиристонад.
Аз мо[и декабри соли 1833 то мо[и июни соли 1834 П. Демезон ва дар соли 1836 Я. Виткевич бо чунин вазифаи нимрасмb ба назди [укуматдорони амирb азимат намуданд. Я.Виткевич дар натиxаи ин сафари дур хулосаи андаке таскинди[анда баровард. Дар гузоришоти аз гуфта[ои e тартибдодаи В.Дал из[ор мегардид, ки инкишофи тиxорати Англияву Бухоро амалан пешомади му[име надорад. Дар аморат чизе нест, ки англис[о бихаранд, кашондани о[ан ва маснуоти филизb, ки бухороиён э[тиёx доранд, барои англис[о кори хеле душвор аст. Аммо Россия дар тиxорат ба Бухоро ва дигар кишвар[ои шарr нисбат ба [арифи худ имконоти бештаре дорад. Я.Виткевич гузоришоти худро бо чунин суханон ба поён мерасонад: «Мо, баръакс, метавонистем доираи тиxорати худро то худи Мeлтон вусъат ди[ем ва саноатдорони англисро аз тамоми Осиёи Миёна берун кунем. Ро[и мо наздиктар аст, ма[сулот ва мол[ои мо бозоргир ва маш[уранд ва мо метавонем аз Осиёи Миёна ашёи зиёде, ки дар байни он[о пахта [амеша xои аввалро ишuол менамояд, ворид созем. Кам кас медонад, ки мол[ои мо дар саросари Осиёи Миёна, то худи {индустон, назар ба мол[ои англисb арзиши баланд доранд»[1690].
Аммо амалдорони олимаrоми [укумати подшо[b инро он rадар бо хуш[олb истиrбол накарда, мисли пештара бо биму [ароси зиёде амалиёти [арифонро дар кишвар[ои [амсоя муроrибат мекарданд. Рафти воrеа [аr будани он[оро собит намуд. Соли 1839 империяи Британия ба тахти салтанати Кобул шо[и лeхтакмонанд Шуxоулмулкро нишонда, rисмати му[имми Афuонистонро ишuол намуд.
Вазъият дар давраи xанги якуми Англияву Афuонистон (1838 – 1842) хеле тундутез гардид. Англис[о ба Осиёи Миёна на фаrат xосусони зиёдеро мефиристоданд, балки гузарго[у ро[[ои [удуди ин сарзаминро [аматарафа меомeхтанд. Дар байни доира[ои [укмрони Британия масъалаи забти ма[ал[ои шимоли {индукуш ва «[аракати минбаъда ба сeи Бухоро»[1691] мавриди му[окима rарор мегирифт. Дар натиxа ду ро[и [аракати reшун[ои британb – яке ба воситаи Эрон ва дигаре ба воситаи Афuонистон пешбинb карда шуд [1692].
Дар ин ваrт ша[ри {ирот ба маркази фаъолияти xосусии англис[о табдил ёфт. Xосусони британb ба Хева, Бухоро, Хerанд ва нишеманго[[ои мардуми кeчb сар медароварданд. Дар Оренбург овозае па[н шуд, ки англис[о дар нияти ишuол кардани Бухоро ва Хева мебошанд. Ба Бухоро xосусони озмудаи англис Стоддарт ва баъдтар Конолли фиристода шуданд, ки мебоист дар хусуси амалиёти якxояи зидди рус[о шартнома мебастанд (Конолли пеш аз ин ба Хева ва Хerанд рафта буд). Дигар xосуси британb Д.Аббот дар Хева амал намуда, ин давлатро ба доираи сиёсати Англия кашидан ва ба муrобили Бухоро, ки ба фишори англис[о эътино надошт, та[рик кардан мехост. Аббот [амчунин доир ба хатти сар[аддии рус[о маълумот xамъ мекард. Оrибат дар сари ин кори xосусb дастгир гардида, ба Англия ронда шуд. Англис[о ба xои ин xосуси шикастхeрда Р.Шекспир ном шахси дигареро фиристоданд, ки айнан [амон вазифаро бояд адо мекард [1693].
Намояндагони Лондон дар аморати Бухоро муваффаrияти калон ба даст оварда натавонистанд. Стоддарт ва Конолли [ангоми дар ин мамлакат буданашон ба дараxаи кофb назокати дипломатb зо[ир накарданд. Ин буд, ки амир Насруллои худраъй он[оро аввал ба зиндон андохт ва сипас ба rатл расонид (1842).
{укумати подшо[b ба маrсади беасар намудани амалиёти фаъолонаи [арифони хатарноки худ ба давлати хонb [айъати сафорат фиристод. Ин тадбир аз он сабаб [ам сало[ буд, ки сафирони Хева Отаниёз Хоxараис муфтb ва аз паси e Эшниёз Мамадниёзов, инчунин сафири Бухоро Муrимбек Саидов ба Россия омада буданд. Аз ин рe, ба тариrи ташрифи xавобb ба ин кишвар[о сафирони давлати рус П.Никифоров, ки баъдтар eро Г.Данилевский иваз намуд ва К.Бутенев бо [амро[ии шарrшинос Н.Хаников, табиатшинос А.Леман ва дигарон фиристода шуданд.
Дар сол[ои 1841–1842 дипломат[ои рус бо [укуматдорони давлат[ои хонb доир ба масъала[ои гуногуни тиxоративу сиёсb гуфтушунид карданд. Зо[иран, [ама кор мувофиrи дилхо[и он[о анxом меёфт. Хони Хева Ра[имrул, ки пас аз фавти падараш Олло[rулихон дар мо[и ноябри соли 1842 ба тахти салтанат нишаста буд, барои мe[р гузоштан ба «e[дадоринома»-и пешни[одкардаи Данилевский ризоият дод. Дар ин санад эълон карда мешуд, ки «со[ибдавлати Хоразм» [амеша сул[у сафо ва дeстиро бо Россия пос хо[ад дошт, асирон ва амволи uасбкардаашро пас хо[ад дод; боxи мол[ои тиxоратии Россия аз 5 фоизи арзиши воrеии он[о болотар нахо[ад шуд, корвон[ои «транзит» бошанд, тамоман аз боx озод хо[анд буд.
{укумати подшо[b дар xавоби ин хусумат[ои пешинаро тамоман «ба дасти фаромeшb супурд», ба амният ва [имояи тоxирони Хева замонат дода, барояшон [ама гуна имтиёзотеро, ки «тоxирони дигар мамолики Осиё» аз он[о бархурдор буданд, па[н намуд[1694].
Хабар[ое, ки аз Бухоро мерасиданд, он rадар боиси дилхушb набошанд [ам, навмедкунанда набуданд. Амир Насрулло, ки навакак дар лашкаркашии навбатии худ ба Хerанд зафар ёфта буд, аз имзо кардан ба «e[дадориномаи» мушобе[ сар кашид, вале умуман К.Бутенев ва [амро[они eро бо камоли ме[моннавозb пазироb карда, [атто ба он[о иxозат дод, ки ба Самарrанд ва Rаршb ташриф баранд. Вай [амчунин из[ор намуд, ки сафорати худро дар Петербург бо тамоми ваколати лозима омода хо[ад сохт.
Бо вуxуди ин, [укумати Россия хеле дилсард ва навмед гардид. Ин на фаrат аз он сабаб буд, ки намояндаи дар мо[и июни соли 1842 ба Оренбург омадаи амир Насрулло - Худоёрбек Rиличалb Гинаков [амагb фаrат унвони rаравулбегb (унвони нисбатан паст дар силсилаи мартаба[ои Бухоро) дошт ва намехост rоида[ои муrаррарии русуми дипломатиро риоят кунад. Бинобар ин дере нагузашта e маxбур шуд, ки ба ватан баргардад.
{укуматдорони подшо[ии рус ба чунин хулосае омаданд, ки сабти [уxxатии ягон мувофиrат бо [укмронони давлат[ои хонb фоидае надорад. Дар мукотибаи амалдорони олимаrоми Петербург ва дигар ма[ал[о баён ёфтааст, ки ин [укмронони мустабидди шарr «аз тартиботи маъмулb бехабаранд» ва ба риоя намудани мувофиrати [осилшуда, [атто агар ба тариrи лозимb сурати расмb пайдо карда бошад [ам, азме надоранд. Ин аrида дар [аrиrат [ам, ваrте ки соли 1858 сафорати нави рус бо сардории Н.Игнатев ба Хева (ва сипас ба Бухоро) омад, собит гардид.
Норизоятb ва ташвишу изтироби Петербург боз аз он [олат [ам rувват мегирифт, ки буржуазияи англис ва [укумати вайро тарафдорикунандаи империяи Британия аз наrша[ои пойдор намудани [укмронии иrтисодию сиёсии худ дар Осиёи Миёна тамоман даст накашида буд. Баръакс, дар сол[ои 40-ум экспансияи тиxоратии со[ибкорони англис дар давлат[ои Осиёи Миёна хеле таrвият ёфта, ба фурeши мол[ои Россия душвори[ои xиддb ба миён овард.
Масалан, П.И.Неболсин пас аз сe[бат бо тоxирони Бухоро навишта буд: «...англис[о бо rасди тамоман касод кардани мол[ои рус дар соли 1841 ва хусусан дар соли 1842 ба Бухоро чунон ба миrдори зиёд маснуоти худро оварда, он[оро бо чунон нархи арзон (чи навъе ки мегeянд, [атто бар зиёни худ) ба фурeш гузоштанд, ки тамоми мардум ба ин мол[ои нав дарафтода, дигар ба читу чалвору мо[ути мо эътиборе надоданд. Англис[о бо ин васила тоxирони моро дур карда, пас аз як-ду сол нархи мол[ои худро якбора беш аз ду баробар боло бардоштанд»[1695].
Капиталистони Лондон, Ливерпул, Манчестер ва дигар ша[р[ои Англия бор[о ин тавр амал карданд. Ин rабил усул[о барои азхуд кардани бозор[ои Осиёи Миёна, хусусан ваrте ки империяи Британия Синд (1843) ва сипас Панxобро (1846–1849) ишuол карда, ба [удуди шимолии {индустон баромад, пайгирона ба ро[ андохта шуданд. К.Маркс ва Ф.Энгелс «[амлаи тиxорати Англияро ба Осиёи Дарунb» дар нимаи дувуми сол[ои чилуми асри ХIХ махсус таъкид кардаанд. Ф.Энгелс хотирнишон менамояд: «Метавон бо xуръат тасдиr намуд, ки то xанги Афuонистон ва то ишuоли Синду Панxоб тиxорати Англия бо Осиёи Дарунb таrрибан ба сифр баробар буд. Акнун кор ранги дигар гирифтааст. Зарурати xиддии муттасил вусъат додани тиxорат – ин Fatum (rисматест), ки мисли рeъё Англияи имрeзаро таъrиб мекунад... ин зарурати ногузир тиxорати Англияро водор месозад, ки дар як ваrт аз ду тараф ба Осиёи Дарунb [амла оварад: аз тарафи {инд ва аз тарафи ба[ри Сиё[. {арчанд ки мо дар бораи [аxми содироти рус[о ба ин rитъаи олам маълумоти хеле кам дорем, ба [ар [ол аз рeи амри воrеии афзоиши содироти англис[о метавонем ба хулосае оем, ки э[тимол тиxорати рус[о дар он xо хеле кам гардида бошад»[1696].
Ф.Энгелс са[в накарда буд: маснуоти Британия маснуоти Россияро дар давлат[ои хонb хеле тазйиr намуд. Департаменти тиxорати хориxии Россия дар соли 1845 кам шудани содироти мол[ои ватаниро ба Осиёи Миёна, ки сабабгори он «ба бозори Бухоро бештар кашонда шудани мол[ои нисбатан арзонтари Ост-Индия ва Англия» мебошад, rайд кардааст. Дар [исоботи ин департамент барои соли 1847 чунин суханон зикр шудаанд: «Созгории мол[ои англисb бо бозор[ои Бухоро ва Хева ба фурeши фоиданоки газвор[ои пахтагb ва дигар мол[ои русb мамониат намуд»[1697].
Ин [уxуми иrтисодии Британия тоxирони Россияро низ бисёр ба ташвиш андохт. Яке аз тоxирон Ф. Пичугин дар соли 1848 шикоят кардааст, ки «англис[о сармояи худро дареu надошта... ба Осиёи Миёна наздик мешаванд ва мо дар ин бозор[о мол[ои англисиро бисёр вомехeрем»[1698]. Дар бисёр маrола[ои газетаву журнал[ои онваrтаи Россия [амин гуна ташвиш[о иброз гардидаанд. Экспансияи тиxоратии империяи Британия воrеан [ам бо иrдомоти xиддии сиёсии вай дар ин ро[ тавъам буд.
Дар сол[ои 50-ум ин хавф боз [ам зиёдтар гардид. Мустамликахо[они британb дар мубориза бо Россия барои барrарор намудани [укмронии худ дар Осиёи Миёна аз давлати Туркияи усмонb [ам истифода мебурданд. Доира[ои [укмрони Туркия низ дар замири дил орзуи дар тамоми «мамлакат[ои исломb», аз xумла дар Осиёи Миёна муста[кам кардани мавrеи худро мепарвариданд. {анeз дар соли 1851 намояндагони Туркия ба маrсади сохтани исте[комоти турк[о дар давлати хонии Хева дохили музокирот шуданд, ки зимнан сохтани исте[комоти англис[о низ дар назар дошта мешуд. Фаъолияти шабакаи xосусии Англия ва Туркия алалхусус, ба муносибати xанги Rрим хеле вусъат ёфт. Фиристодагони махфии Туркия он ваrт[о баёнияи султони туркро, ки давлат[ои Осиёи Миёнаро ба [уxуми зидди Россия даъват мекард, оварда буданд. Ин гуна воrеа[о кам содир намешуданд. Англия ва Туркияи иuвододаи вай бор[о саъю кeшиш намуданд, ки шиори «uазовоти» итти[оди се давлати Осиёи Миёна – аморати Бухоро, давлат[ои хонии Хева ва Хerандро ба муrобили Россия амалb кунанд. Ба замми ин, хавфе [ам ба миён омада буд, ки Англия ва Туркия ба итти[оди сегона [амро[ шуда, бар зидди Россия xанг мекунанд.
Аммо дар амал ба Англия ва империяи Усмония бо вуxуди даст задан ба макру [ила ба вуxуд овардани чунин итти[од муяссар нагардид. Англия одатан а[дшиканона амал мекард. Фиристодагони махфии Англия бо амалдорони олимаrоми Бухоро ба дeстb ва садоrат савганд ёд карда, дар айни замон ба амири Афuонистон дар муборизаи зидди мулк[ои eзбеку тоxикнишини та[ти сарпарастии амири Бухоро rароргирифтаи он сeи дарёи Аму кeмак мерасониданд. Оrибат дар натиxаи чунин амалиёт rисми зиёди тоxикон ва eзбеконе, ки аз rадим дар со[или чапи дарёи Аму (но[ия[ои шимолии Афронистони кунунb) зиндагb мекарданд, ба таври сунъb аз бародарони [амхуни дар Осиёи Миёна будаи худ xудо шуда монданд.
Инро [ам rайд накардан мумкин нест, ки дар Лондон хаёли мудохилаи мусалла[онаи зидди давлат[ои хониро тамоман аз сар дур накарда буданд. Чунончи, соли 1858 [ангоми дар парламенти Англия му[окима шудани масъалаи вусъат додани экспансияи тиxоратb дар Осиёи Миёна яке аз намояндагони парламент таъкид намуд, ки [амин омил «имкони ба ин мамлакат фиристодани rувва[ои мусалла[ро бештар мегардонад»[1699].
Вале мустамликадорон ба амалb намудани ин rасду ният[ои худ муваффаr шуда натавонистанд.