Чунон ки гуфта шуд, [укуматдорони подшо[b аз натиxа[ои умумии музокироти намояндаги[ои дипломатии худ дар Бухоро, Хева ва Хerанд rонеъ нагардида буданд. Кeшиш[ои истифода бурдани робита[ои иrтисодb барои аз xи[ати сиёсb барrарор кардани нуфузи томи Петербург дар Осиёи Миёна бо сабаб[ои гуногун бароре накард. Вале мо наметавонем дар ба[о додан ба муносибат[ои сиёсии империяи Россия бо давлат[ои Осиёи Миёна аз чунин мавrеи ма[дуд ва махсус наздик шавем. {атто агарчи сафари дипломат[о на [амеша боиси расидан ба мақсад[ои пешгузоштаи он[о мегардид, лекин одатан ба афзоиши беш аз пеши мубодилаи мол[о дар байни давлат[ои номбурда таъсире мекард.
Му[имтар аз [ама ин аст, ки мусофирати сафирон, намояндаги[о, тоxирон ва сайё[они xудогонаи рус ба Осиёи Миёна аз дигар xи[ат а[амияти хеле калон дошт. Аксари касоне, ки ба ин тараф[о сафар мекарданд, одамони фозил ва донишманд буданд ва баъзеи он[о забон[ои шарrро медонистанд[1700]. Дар байни он[о мутахассисони дараxаи аввали география ва геология, геодезия ва астрономия, табиатшиносон, шарrшиносон ва забоншиносони пуртаxриба [ам буданд.
Дар та[rиrи натиxа[ои саё[ат ва та[лили маводу иттилооти гуногуне, ки тоxирони Россия ва Осиёи Миёна меоварданд, гули сарисабади илму фанни ватанb, аз он xумла шарrшиносон ва xуuрофидонони маъруфи асри Х1Х-и рус иштирок менамуданд.
Инак, мeъxизае ба амал омад: дар зарфи камтар аз 50 соли асри ХIХ Осиёи Миёна аз сарзамини ношинос (terra incognita) ба кишваре табдил ёфт, ки илм дар бораи он бисёр маълумоти даrиr ба даст овард.
Ба rавли чуuрофидони маш[ури рус И.В.Мушкетов, экспедитсия[ои нимаи аввали асри ХIХ дар тадrиrи xуuрофии Осиёи Миёна а[амияти калонеро молик мебошанд: «...Он[о материал[ои комилан илмb меди[анд, ки [оxат ба тафсир нест; илова бар мадрак[ои каму беш даrиrи наrшабардорb, хизмати асосии ин тадrиrот иборат аз он аст, ки он[о моро бо хусусият[ои табииву таърихии [авзаи Туркистон шинос менамояд»[1701].
Дар ваrти ин сафару саё[ат[о роxеъ ба халr[ои Осиёи Миёна, таърих ва маданияти он[о низ мадрак[ои фаровон ва гуногун (агарчи rисми зиёди он[о он rадар мураттаб набуданд) xамъоварb карда шуданд. Мумкин аст гуфт, ки та[rиrи этнографии мардумони Осиёи Миёна дар нимаи аввали асри ХIХ шурeъ гардида буд. Аз мадрак[ои дар нашрия[ои мухталиф ва каммаш[ур пароканда ва ё дар xузвдон[ои архив ниго[ дошташуда дар бораи тарзи зиндагb, маданияти моддb ва баъзе xи[ат[ои маданияти маънавии халr[ои Осиёи Миёна: тоxикон, eзбекон, туркман[о, rирuиз[о, rазоr[о ва rараrалпоr[о метавон тасаввур пайдо намуд. Афсeс, ки rисми му[ими ин мадрак[о дар тадrиrоти этнографии муосир хеле кам ё [атто тамоман истифода нашудаанд.
Омeзиши забони халr[ои Осиёи Миёна бо э[тиёxоти амалb алоrаманд буд. Дар айни замон ба тадrиrи илмии ин забон[о низ ибтидо гузошта шуд. Дар rисмати забони тоxикb чунин хидматро яке аз шарrшиносони намоёни рус В.В.Григорйев адо кардааст.
Дар [исоботи сайё[он ёдгори[ои xудогонаи санъати меъмории Осиёи Миёна бисёр зикр шуда ва ё мухтасаран тасвир ёфта, лав[аи баъзе аз он[о сабт гардидаанд, инчунин тавсифи бино[ои иrоматb оварда мешавад. Аз ин rабил навиштаxоти кeто[ метавон маълумоти пурарзиш барои таърихи санъати меъмории Осиёи Миёна ба даст овард.
Rариб [ар як сайё[ вазъу тартиби идории давлат[ои хониро каму беш батафсил баён карда, тавсифи ин ва ё он xи[ати [аёти иrтисодии он[оро низ овардааст. Асари Н.В.Хаников «Тавсифи давлати хонии Бухоро» (1843) аз бе[тарин таълифотест, ки дар ин мавзeъ ба вуxуд омадаанд. Ваrте ки Н.В.Хаников ба Осиёи Миёна сафар кард, синни e [анeз ба 22 нарасида буд. Ў баъди хатми литсейи Сарскоселск аз тариrи худомeзb шарrшинос гардид. Истеъдоди фитрb, кунxковb ва мушо[идакорb ба xавони донишдeст имкон доданд, асаре таълиф намояд, ки бо хусусият[ои барозандаи худ – тасвири [амаxониба ва амиrи аморати Бухоро – касро то кунун ба ваxд меорад.
Дар китоби Н.В.Хаников ва асар[ои дигар муаллифон доир ба таърихи ма[ал[о, ша[р[о ва давлат[ои xудогонаи Осиёи Миёна мадрак[ои му[им зикр ёфтаанд. Дар айни замон, сайё[он аз ин сарзамин дастнависи асар[ои гуногуни таърихb ва адабии ба забон[ои арабb, тоxикb ва eзбекb таълифёфтаро низ бо худ мебурданд, ки баъдтар чанде аз он[о нашр гардид. Масалан, дастнависи «Таърихи Муrимхонb», ки сафорати рус соли 1821 аз Бухоро бурда буд, интихобан (матни аслb, тарxумаи фаронсавb) бо шар[и О.И.Сенковский ба табъ расонида шуд. Ба rавли В.В.Бартолд, ин асар дар нашри яке аз «саромадони шарrшиносии рус» профессор Сенковский барои европоиён муддати дарозе [амчун ягона манбаи та[rиrи аморати Бухоро хизмат намуд[1702]. Дар соли 1834 академик Х.Д.Френ барои кeмаки сайё[они рус фе[ристи асар[ои муаллифони шарrро, «ки ба xустуxeи дастнависи аслb ва ё нусха[ои он машuул шудан лозим меомад», интишор дод. Ин фе[рист, ки чанд бор нашр гардид, дар xамъоварии дастнавис[ои шарrb роли му[им бозид. Донишманди xавон Н.В.Хаников низ аз Бухоро дастнавис[ои зиёдеро пайдо карда, ба Россия бурд. Соли 1858 дар [айъати намояндагии дипломатии Н.П.Игнатйев шарrшиноси маш[ури рус П.И.Лерх ба Хева ва Бухоро омада, маxмeи тамоми дастнавис[оро xамъ намуд. Дар як ваrт сикка[ои гуногуни зарби Осиёи Миёна низ бурда мешуданд.
Тадrиrи таърих ва маданияти Осиёи Миёна яке аз му[имтарин равия[ои шарrшиносии рус гардид. Намояндаи маъруфи ин равия академик Х.Д.Френ мадрак[ои пурарзиши сиккашиносиро та[rиr ва нашр намуд, матни туркии асари Абулuозb «Шаxараи туркон ва муuулон»-ро ба табъ расонид. И.Н.Березин «Шайбонинома» ва Н.И.Илминский «Бобурнома»-ро чоп карданд. В.В.Григорйев, В.В.Веляминов-Зернов, Я.В.Хаников бисёр манбаъ[ои пурба[ои русb ва ма[аллиро роxеъ ба таърихи Осиёи Миёна бо шар[у тафсири худ интишор намуданд. В.В.Веляминов-Зернов, В.В.Григорев, В.Г.Тизенгаузен ва дигарон муддати зиёде ба та[rиrи сикка[ои Осиёи Миёна машuул шуданд. Тавассути асар[ои ин олимон нахустин бор тар[и давра[ои xудогонаи таърихи асримиёнагb ва нави Осиёи Миёна дар пеши назар xилвагар гардид. Н.Я.Бичурин (Иакинф) дар омeзиши таърихи бостони Осиёи Миёна са[ми беба[ое гузошт. Хулласи калом, дар нимаи аввал ва миёна[ои асри ХIХ як зумра донишмандони рус дар со[аи та[rиrи таърихи Осиёи Миёна кор[ои пурсамаре анxом доданд[1703]. Тоxикон, eзбекон, rирuиз[о, туркман[о [амеша ин олимони забардасти русро, ки на фаrат дар гузоштани асоси тадrиrи илмии Осиёи Миёна, балки дар устувор намудани дeстии халr[ои Осиёи Миёна ва халrи рус иrдомоти шоистае кардаанд, бо [исси э[тиром ва сипосгузорb ёд мекунанд.
* * *
Даврае, ки мо мавриди тадrиr rарор додаем, яке аз сахттарин давра[ои таърихи халrи тоxик ба шумор меравад. Дар [амин давра байни давлат[ои мухталиф таrсим шудани халrи тоxик анxом меёбад. Бо таъсиси давлати Афuонистон rисми зиёди тоxикон, ки аслан дар хоки Афuонистони кунунb иrомат доштанд, ба таври сунъb аз тоxикони сокини Осиёи Миёна xудо карда шуданд [1704]. Аксарияти тоxикони Осиёи Миёна дар ша[р[ои гуногуни аморати Бухоро ва давлати хонии Хerанд, дар водии Фарuона, во[аи Бухоро ва u., дар мулк[ои ниммустаrили кe[истонии сарзамини Тоxикистони [озира (Rаротегин, Дарвоз, Вахон, Шуuнон ва u.), миrдори ками он[о дар ша[р[ои хонияи Хева ва давлат[ои хонии rазоr (Авлиёато, Чимкент ва u.), дар Туркистон – дар давлати хоxагони Қошuар (Rошuар, Хутан ва u.) сукунат доштанд. Дар шимоли {индустон ва Хуросони ба Эрон гузашта низ бисёр ма[ал[ои тоxикнишин мавxуд буданд.
{амин тариrа, дар миёна[ои асри ХIХ вилоят[ое, ки тоxикон ва дигар халr[ои Осиёи Миёна маскун буданд, ба [ар мамлакат ва давлат[ои хонb пароканда гардиданд.
Ба сабаби сар задани бe[рони иrтисодb ва сиёсb дар Осиёи Миёна шароити иxтимоb боз [ам бадтар шуд.[1705] Дар миёна ва чоряки севуми асри ХVIII бe[рон ба нуrтаи баланди худ расид. {арчанд баъзе тадбир[ои марказиятди[b ва як андоза бе[тар кардани вазъи обёрb, ки дар ибтидо ва нимаи аввали асри ХIХ дар се давлат – аморати Бухоро, давлат[ои хонии Хerанд ва Хева ба амал омад, rадре зу[уроти шадиди ин бe[ронро фурe нишонда бошад [ам, онро тамоман аз байн бурда наметавонист.
Нуфузи ни[оят зиёди дар байни оммаи забун ва гумро[ пайдокардаи рe[ониёни ислом, хусусан шайхони дарвешb ба завол ёфтан ва пeсидани низоми феодалb мусоидат мекард. Чунон ки И.С.Брагинский [аrrонb гуфтааст: «...вазъи фавrулоддаи сахти хоxагb ва маданb ва [оли табо[и оммаи за[маткаш дар миёнаи асри ХIХ на фаrат зу[ури аз rаър заволёбии муддати аср[о дар Осиёи Миёна давомдошта мебошад, балки дар айни замон зу[ури ба худ хоси зиддият[ои байни rувва[ои исте[солкунандаи бо вуxуди [ар гуна душвори[о пешрафта ва муносибат[ои исте[солии ишкелзанандаи давраи таназзули феодализм аст, ки ба харобшавии rувва[ои исте[солкунанда оварда мерасонид»[1706].
Асри ХVIII дар Осиёи Миёна давраи дар натиxаи бe[рони сахти иxтимоb ва хоxагb аrиб рафтани rувва[ои исте[солкунанда мебошад. Дар асри ХIХ ба xунбуxeш даромадани тамоми со[а[ои иrтисодиёт мушо[ида мешавад, ки дар ин бобат робита[ои иrтисодии Осиёи Миёнаву Россия роли му[им бозидаанд. Дараxаи баланди тараrrиёти касбу [унар, алалхусус дар ша[р[о, инчунин равнаrи тиxорат нишон меди[ад, ки дар системаи форматсияи феодалии Осиёи Миёнаи асри ХIХ исте[соли мол ва гардиши пул мавrеи калонеро ишuол менамуд [1707]. Дар айни замон rисми асосии а[олии давлат[ои Осиёи Миёна, махсусан а[олии кeчb ва муrимии де[от [амоно дар шароити хоxагии соф натуралb ва ё нимнатуралb зиндагb мекард. Тамоми системаи исте[солот ва муносибат[ои иxтимоb асосан феодалb буд. Баъзе падида[ои муносибати буржуазb (чунин тамоюлот ба назар мерасид) дар ин шароит ягон rадар [ам инкишоф ёфта наметавонист. Дар боло роxеъ ба комёби[ои со[аи исте[солот ва тиxорат сухан ронда шуд. Аммо бино ба гуфта[ои Ф.Энгелс, ки комилан ба Осиёи Миёна [ам татбиrшаванда аст: «{амаи ин муваффаrият[ои исте[солоту муомилот, дар воrеъ, аз рeи маф[уми имрeза характери хеле ма[дуд доштанд. Исте[солот дар [амон шакли карахти сирф устохонаи [унармандb боrb монда, бинобарин, худаш [ам хусусияти феодалиашро [анeз ниго[ медошт...» муваффаrият[ои тиxорат низ ма[дуд буданд[1708]. Масалан, дар Осиёи Миёна тамоюли пайдоиши бозор[ои вилоятb ба зу[ур меояд, вале ин [ам ба куллb сурат намеёбад.
В.И.Ленин хотирнишон карда буд: «Фаrат дар давраи нави таърихи рус (тахминан аз асри 17) [амаи ингуна вилоят[о, rаламрав[о ва княжество[о [аrиrатан ба сурати воrеb дар як во[ид пайваста шуданд... Сабаби он ин буд, ки мубодила дар байни вилоят[о рeз ба рeз rувват мегирифт, муомилаи молb [ам о[иста-о[иста меафзуд, бозор[ои хурд-хурди ма[аллb дар як бозори умумии Россия ба [ам меомаданд. Азбаски ро[барон ва со[ибони ин протсесс капиталистони савдогар буданд, эxоди ин алоrа[ои миллb тан[о эxоди алоrа[ои буржуазb буд, на чизи дигар»[1709].
Дар миёна[ои асри ХIХ ин протсесс дар Осиёи Миёна аз ташкили бозор[ои ма[аллb ва rисман вилоятb дуртар нарафт. Дар чунин шароите, ки хоxагии натуралb бартарb дошт ва парокандагии иrтисодию сиёсb [укмфармоb мекард, ба вуxуд омадани бозори умумb дар Осиёи Миёна аз имкон берун буд; давлат[ои хонb мавxудияти худро [амчун давлати феодалb ниго[ медоштанд. Вазъияти давлат[ои хонии Осиёи Миёнаро дар нимаи аввали асри ХIХ метавон бо гуфта[ои Ф.Энгелс тавсиф намуд: «Вале дар [ама xо, [ам дар ша[р[о ва [ам дар де[от, миrдори чунин унсурони а[олb, ки пеш аз [ама бар[ам додани xанг[ои бемаънии пайдарпай, бас кардани низоъу нифоrи байни феодалон ва xанг[ои муттасили дохилb, ки [атто дар маврид[ои ба мамлакат ворид шудани душмани аxнабb [ам rатъ намегардид, хотима ёфтани ин [олати дар зарфи тамоми давраи асри миёна [амеша давом кардаи харобиовари[ои доимb ва комилан бемаrсадро талаб менамуданд, зиёдтар мешуд»[1710].