Дар шароите, ки мамлакат аз xи[ати иrтисодb хеле аrиб монда, нуфуз ва эътибори рe[ониёни иртиxоии ислом бе[ад пурrувват мегардид, дар бораи тараrrиёти бомуваффаrияти [аёти илмb xои [арф задан [ам набуд. Дар ин давра на фаrат ягон rадар асар[ои му[им ба вуxуд наомаданд, балки омeхтани дастовард[ои илмии замон[ои гузашта низ rариб тамоман ба дараxаи нестb расид.
Хусусан замони [укмронии амир Шо[мурод ва ворисони e дар ин бобат тиратарин давра[ост. Дар ин ваrт фаrат омeхтани илми фиr[, тафсири «китоб[ои муrаддас» ва шар[и китоб[ои дарсии динии асри миёна хеле ривоx ёфт. Ба ин сабаб муддати та[сили мадраса ни[оят дароз шуда, боиси аз дониш[ои замон ма[рум мондани [атто боистеъдодтарин фарзандони халr гардид.
Омeхтани адабиёти бадеb, илмb баён, хаттотb, риёзиёт, [айъат дар программаи мадраса[о аслан ба назар гирифта намешуд. Хостгорон метавонистанд бо ин со[а[о ба тариrb худомeзb машuул шаванд.
Забони тоxикb дар ин давра [амоно а[амияти аввалияи худро дар дастго[и давлатb ниго[ дошта, монанди собиr [ам дар риштаи адабиёт ва [ам дар кор[ои идоравb мавrеи асосиро ишuол мекард. Дар мактаб[о таълиму тадрис бо ин забон ба амал меомад.[1715]. Вале дар мадраса[о rариб тамоми дарс[о ба забони арабb гузашта, забони тоxикb фаrат барои шар[ ва тарxумаи баъзе дарс[о хидмат менамуд.
Мо сарчашма[ои хаттии оид ба адабиёти асри ХУШ-ро дар даст надорем. Мувофиrи девон[ои xудогонаи то замони мо расидаи шоирони он давр, адабиёти Мовароунна[р дар а[ди зикршуда ба таназзули сахт рe ни[ода буд. Дар охири асри ХVIII – ибтидои асри ХIХ алалхусус, дар Хerанд [аёти адабb дубора ба xeшу хурeш медарояд. Шоирони зуллисонайн (амир Умархон, Макнуна, Гулханb ва дигарон) ба вуxуд меоянд, ки асар[ояшонро ба забон[ои тоxикb ва eзбекb иншо мекарданд. О[анг[ои иxтимоb дар шеър[ои онваrта хеле заиф гардида, таъсири тасаввуфи uайрифаъол rувват мегирад. Дар миёнаи асри ХVIII xараёни тозае ба зу[ур меояд, ки дар таърихи адабиёти тоxик бо номи бедилизм маш[ур аст. Намояндагони ин xараён дар Осиёи Миёна беш аз [ама ба тасаввуфи Бедил таrлид намуда, ба мароми умумии фалсафb ва иxтимоии e вуrуфи комил пайдо намекарданд.
Шоир ва файласуф Мирзо Абдулrодири Бедил (1644–1721) яке аз охирин намояндагони барxастаи адабиёти тоxикзабони асримиёнагии {индустон ба шумор меравад. Ў дар сарзамини {инд ба дунё омада ва умр ба сар бурдааст. Бедил дар асар[ои худ бар асоси назарияи ва[дати вуxуд баъзе фикр[ои бидъатомезро, ки бар хилофи дини ислом буданд, ифода карда ва бар зидди нифоr ва адовати маз[абии байни [индуён ва мусулмонон сар бардоштааст. Ў аrида[ои худро баъзан ошкоро ва го[о дар зери таъбир[ои тасаввуфb баён намудааст. Асар[ои Бедил бо сабки махсус навишта шудаанд. Uоя[ои ин шоир ва мутафаккири бузург назар ба дигар xой[о бештар дар Осиёи Миёна, дар байни тоxикон ва eзбекон тарафдорони худро пайдо намуд. Лекин, мутаассифона, rисми зиёди пайравони Бедил асосан услуби мураккаби бадеии eро дар шакл таrлид карда, ба мазмун[ои фалсафb, сиёсb ва иxтимоии мероси адабии вай а[амият надодаанд. Шояд ба сабаби аrиб мондани [аёти мадании Бухоро ва дар ин ма[ал хеле rувват гирифтани таъсири таассуби динb бошад, ки аксаран xи[ат[ои тасаввуфии шеър[ои Бедил диrrати пайравони eро ба худ кашидаанд. Ин [олатро [ам дар байни шоирони тоxикзабони дарбори Умархон (дар Хerанд) ва [ам дар эxодиёти дигар шоироне, ки дар Бухоро, Самарrанд, Хуxанд ва соири ша[р[о нашъунамо ёфтаанд, метавон мушо[ида кард [1716].
Бо вуxуди ин, xараёни бедилизм uайр аз муrаллидони кe[напараст намояндагони пешrадами худро низ со[иб буд. Дар байни пайравони Бедил одамоне [ам буданд, ки баъд[о, дар асри ХIХ ва ибтидои асри ХХ эxодиёти худро то андозае ба [аёти иxтимоии халr наздиктар намуда, uоя[ои нисбат ба он замон мутараrrиро таблиu мекарданд. Наrибхони Туuрал, Асирии Хуxандb ва Xав[арии Истаравшанb аз зумраи чунин шоирон ма[суб меёфтанд.
Умуман, равияи демократb ба назми ин давра низ ро[ пайдо менамуд. Чунончи, Мирзо Му[аммадсодиrи Муншb, ки дар эxодиёти e о[анг[ои озодфикрb ва танrиди зулму истибдоди [укмронон э[сос мешавад, намояндаи [амин равия мебошад. Тамоюли танrиди сохти мавxударо дар эxодиёти баъзе шоирони дигари Бухороb аз rабили Ирсии {исорb, Хиxлати Бухороb, Ра[ими Самарrандb ва uайра низ метавон мушо[ида намуд. Дар доираи адабии Хerанд мисли Гулханb, Муxрим, Кошиф, Маъдан, {озиr ва Махмур шоироне буданд, ки бо мароми эxодиашон аз дигар муосирони худ тафовут доштанд. Шоира Дилшод, ки монанди бисёр адибони он замон асар[ояшро ба ду забон – тоxикb ва eзбекb офаридааст, нисбат ба xабру ситам ва бедодгари[ои [окимони феодалb ва мулозимони он[о [исси нафрат ва эътироз баён менамояд.
Дар ин давра асар[ои оид ба таърих асосан шакли воrеанигориро ба худ гирифта буданд. Лекин дар [ар сурат як идда сарчашма[ои таърихb [ам ба вуxуд омаданд, ки дар масъалаи омeхтани [аёти аср[ои ХVIII–ХIХ арзиши зиёде доранд. Яке аз ин гуна сарчашма[о асари Му[аммадвафои Карминагb «Тe[фаи хонb» ё худ «Таърихи Ра[имхонb» аст. Ин китоб воrеа[ои дар байни сол[ои 1721–1767 рeйдодаро дар бар мегирад. Дигар аз асар[ои му[ими ин давра китоби Му[аммад Яъrуб «Гулшану-л-мулук» мебошад, ки дар сол[ои сивуми асри ХIХ навишта шуда, замони [укмронии манuит[оро то а[ди амир Насрулло тавсиф меди[ад. Таърихи хон[ои Хerанд дар «Мунтахабу-т-таворих» ном асари Му[аммад {акимхон, ки воrеа[ои аз замони [укмронии Норбeта (таrрибан с. 1770) то айёми салтанати Му[аммадалихонро наrл менамояд, шар[у баён ёфтааст. Асари Мулло Аттор «Xа[оннамо», ки соли 1810 таълиф ёфта буд, асосан ба муносибати байни аморати Бухоро ва давлати хонии Хerанд бахшида шудааст. Илова бар ин, доир ба таърихи давлати хонии Хerанд асар[ои дигар, аз rабили «Таърихи Шо[рухb»-и Мулло Ниёз Му[аммад ва «Таърихи му[оxирон»-и Дилшод низ таълиф ёфтаанд. Доир ба таърихи аморати Бухоро uайр аз асари А[мад Махдуми Дониш «Таърихчаи Бухоро» [амчунин таърихи Мулло {амулb (охири асри ХVIII нимаи аввали асри ХIХ) rобили rайд мебошад.
Фасли шашум