Та[лили вазъи иxтимоию иrтисодии Осиёи Миёна нишон меди[ад, ки мамлакат дар мар[илаи гузариш ба xамъияти синфb буд. Комилан табиист, ки дар баъзе аз но[ия[ои мутараrrии Осиёи Миёна аввалин давлат[о ташкил меёфтанд ва, э[тимол, ин[о [амон давлат[ое буданд, ки дар «Авесто» «да[йусасти» номида шудаанд.
Дар сарчашма[ои таърихb оид ба ин давлат[ои нахустин маълумоти хеле кам ва дар бисёр маврид[о нодурустеро дучор менамоем.
Яке аз ин давлат[о «Хоразми Бузург» буд. Геродот (III, 117) иттилоъ меди[ад: «Дар Осиё даште мавxуд аст, ки атрофашро силсилаи кe[[о ишuол кардаанд, дар ин rаторкe[[о панx дара мавxуд аст. Замоне ин дашт моли хоразмиён буд ва он дар [удуди хоки [амин хоразмиён, гиркониён, порт[о, саранг[о ва таманаи[о xо гирифтааст. Аз кe[е, ки дар атрофи дашт xо дорад, дарёи бузурги Акес xорb аст. Аввал[о дарё ба панx шохоб таrсим шуда, замин[ои мардумони зикршударо обшор менамуд». Ин порча аз Геродот ба[си зиёдро ба миён овардааст; тафсироти мухталиф, аз xумла, комилан фантастикb дар ин бобат баён шудааст. {аrиrатан [ам дар ин xо душвори[ои зиёд пеш меоянд. Дар натиxа В.В.Бартолд барин шахсе, ки бе[тарин донандаи географияи таърихии Осиёи Миёна аст, аз та[лили конкрети ин иттилоот даст кашидааст[168].
Аксарияти олимон ба ин иттилоот таври дигар назар мекунанд. Аввалан, дарёи Акесро, ки Геродот аз он хабар меди[ад, rариб тамоми му[аrrиrон [амон дарёи Теxен мешуморанд (Ба аrидаи мо, С.П.Толстов, ки бар хилофи ша[одати бавосита ва бевоситаи манбаъ[о кeшиш дорад, дарёи Акесро дар мавзеи Хоразми [озира xой биди[анд, но[аr аст[169]).Сониян, иттилооте, ки дар асар[ои дигар муаллифони rадим мавxуд аст, ба назар гирифта мешавад. Муаллифи юнонb Геготеи Милетb (наздики соли 500 пеш аз милод) аз Геродот пештар хоразми[оро ёд мекунад, ки rисман дар дашт ва rисман дар кe[[о, дар шарrи Порт зиндагb мекарданд. Равшан аст, ки ин на Хоразми [озиразамон, балки но[ияест дар наво[ии {ироту Марв[170]. {амаи инро ба назар гирифта, И.Маркварт дарёи Акесро натан[о бо {арирeди [озира – Теxен айният додааст, ки ба ин васила иттилооти Геродот воrеb ба назар мерасад, балки онро бо ривоят[ои эронии rадим оид ба Афросиёб, ки якчанд дарё[оро ба кeли {илманд гузаронидааст, муrоиса менамояд[171]. Вай ба будани итти[одияи калони rабила[ои шарrиэронb – «Хоразми Бузург» аrидаи худро из[ор дошт.
Тамоми rазияи географии дар боло овардашуда аз он ша[одат меди[ад, ки маркази ин итти[одия дар Хоразми [озиразамон набуда, xанубтар – дар но[ияи Марву {ирот xо дошт.
Сайри rавм[о, ки боиси ташаккули чунин итти[одия гардидааст, масъалаи дигар аст. Дар ин бора ду назария мавxуд аст: баъзе[о исбот мекунанд, ки иттилооти Гекотей ва Геродот шо[иди [аракати батадриxи хоразми[о аз шимол ба xанубанд, дигарон, баръакс, мeътаrиданд, ки хоразми[о аз Эрон ба ма[ал[ои назди Арал [аракат кардаанд.
И.Маркварт назарияе пеш ронд, ки Аирйанам-Ваеxа[, ки аслан маънии луuавиаш «Фарохнои Ориёно»[172] аст, бо [амин «Хоразми Бузург» айният дорад. Дар бораи он иттилоъ дода мешавад, ки наздики дарёи Дотйа (зо[иран, дарёи Аму) воrеъ аст ва зимистони ин xо да[ мо[ тeл мекашад. Ин назария аз тарафи аксари му[аrrиrон пазируфта шудааст.
Барои тасаввуроти бештар пайдо кардан оид ба «Хоразми Бузург» забоншиносон, алалхусус В.Б.{еннинг, кори зиёде анxом додаанд. Аз xумла, e забони «Авесто»-ро бо он иттилооте, ки оид ба забони хоразмb мавxуд аст, муrоиса кардааст. Мо[ияти аrидаи В.Б.{еннинг дар он аст, ки ду ла[xаи асосии «Авесто»-ро ба гурe[и uарбиэронb ва шарrиэронb нисбат додан мумкин нест, он[о мавrеи мобайниро ишuол мекунанд. Аз рeи аrидаи e, ин [олат бо пешни[оде, ки гeё «Гот[о»–rадимтарин rисмати «Авесто» дар мавзеи Марву {ирот ва матн[ои баъдии авестоb аксаран дар Систон офарида шудаанд, мутобиr шуда метавонад. Хулосаи e чунин аст: «Тадrиrи амиrтаре [ам лозим нест барои он ки бигeем, ша[одати забоние, ки материал[ои хоразмb додааст, [аrиrат будани конструксияи таърихии моро исбот мекунад, вале як чизро метавон гуфт: он[о бо вай мутобиrат мекунанд»[173].
Ба [амин тариr, гарчанде бисёр масъала[ои марбут бо «Хоразми Бузург» норавшан бошанд [ам, ба мавxудияти чунин итти[одияи бузург шуб[а кардан ма[ол аст.
Дувумин давлати бузург салтанати Бохтари Rадим буд. Таърихнависи Юнони Rадим Ктесий [икоятеро дар бораи лашкаркашии шо[и ошурb - Нино ба Бохтар ма[фуз доштааст. Дар он оид ба сернуфус будани Бохтар, зиёд будани ша[р[ои калон, дар бораи пойтахти ин давлат - Бохтари исте[комдор, шо[и Бохтар - Уксорт, ганxина[ои фаровони он хабар дода мешавад (Диодор, II, 5, 3). Чунон ки илми таърихшиносии [озиразамон исбот кардааст, лашкаркаши[ои ошурb то Бохтар нарасидаанд[174], аз ин рe, [икояти Ктесийро сохтакории адабие мешуморанд, ки дар таrлид аз [икояти Геродот оид ба Лидияро гирифтани Куруш навишта шудааст[175].
Аксари олимон асли мундариxаи [икояти Ктесийро рад намуда, дар баробари ин аrида доранд, ки он дар асоси ривоят[ои дар Эрон па[ншуда ба миён омадааст. Далели мавxудияти Бохтари муrтадирро аз иттилои Геродот (1,153) дар бораи он ки дар сари ро[и Куруш баъд аз таслими Лидия «Бобул, мардуми Бохтар, сакои[о ва мисриён меистоданд», метавон дид. Пас, Бохтар бо давлат[ои бузурги Миср ва Бобул дар як rатор меистодааст. В. Гейгер низ мeътаrид буд, ки Бохтари Rадим аз xи[ати тавоноb аз но[ия[ои [амсоя болотар буда, дар байни он[о мавrеи хосеро ишuол менамуд[176].
Хоки ин итти[одия, зо[иран, аз [удуди Бохтар васеътар буд. Тибrи баъзе маълумот[о, ба [айъати он (мумкин аст на [ама ваrт) Марuиён ва Суuд дохил мешуданд.
Шe[рати боигари[ои табиии Бохтар берун аз [удуди он то Осиёи Наздик расида буд. Махсусан, лоxуварди бадахшонb ба[ои баланде дошт.
Дар минтаrа[ои заминдории Осиёи Миёна ба uайр аз хоразми[о (аниrтараш хорасми[о) ва бохтар[о, ки дар боло ишора кардем, суuдиён, фарuониён, марuиён, порт[о мезистанд. Суuдиён дар водии дарё[ои Зарафшон ва Rашrадарё, фарuониён дар водии Фарuона, марuиён –дар во[аи Марв, порт[о дар тарафи шимоли кe[[ои Купетдоu умр ба сар мебурданд. Дар водb ва кe[[о rабила[ои бодиягарди сакоb rарор гирифта буданд. Сакои[о ба ду конфедератсия xудо мешуданд: сакои[ои [умаварга («сакои[ои ситояндаи {аума») ё амюрг[о – гурe[и xануби шарrии rабила[ои сакоb (ки таърихан бо Бохтар ва {инд иртибот доштанд) ва сакои[ои тиграхeд («сакои[ои rуло[пeш») ва ё ортокарибанти[о – массагет[о - гурe[и шимоли шарrb, ки бо Хоразм марбут буданд[177].