Охирин муаммои раrобати байни Англия ва Россия дар асри ХIХ, ки дар ва[лаи аввал бояд [ал мешуд, «масъалаи Помир» буд.
Кe[истони бузурги Помир ба ду rисмати асосb xудо мешуд: яке Помири Uарбb, ки мулк[ои тоxикнишини Вахон, Шуuнон ва Рeшонро дар бар мегирифт ва дигаре Помири Шарrb, ки тоифа[ои кeчии rирuиз сукунат доштанд.
{арчанд пас аз таъсиси вилояти Фарuона (1876) диrrати асосии [укумати подшо[b ба кори Туркманистон равона гардида буд, ба [ар [ол аз но[ияи Помир [ам сарфи назар кардан намехост, [ам экспедитсияи Скобелев ба водии Олой ва [ам таваxxe[и махсуси ма[офили давлатb ва илмии Россия ба ин сарзамин ин иддаоро собит менамоянд.
Вале муваrrатан аз иrдоми амалии муста[кам кардани мавrеи худ дар Помир даст кашидани [укумати Петербург оrибат[ои uайричашмдошт овард. Амири Афuонистон-Абдурра[монхон бо та[рики империяи Британия, ки пас аз xанги сол[ои 1878– 1880 бо Афuонистон «[омии» сиёсати хориxии ин давлат гардида буд, дар соли 1883 ба мулк[ои Помири Uарбb лашкар кашида, Вахон, Шуuнон ва Рeшонро ишuол кард ва дар ин xой[о низоми бера[монаи rатли омро xорb намуд.[1733]
Дар айни [амин ваrт ва боз [ам бо та[рики англис[о Хитои синb reшуни сар[аддии худро ба сeи Помири Шарrb [аракат дод. {укумати подшо[ии Россия ба муrобили ин рафтори давлат[ои [амсоя, ки дар ибтидои сол[ои 80-ум ба вуreъ меомад, ба таври rатъb эътироз баён намуд, лекин ба xудо кардани rуввае аз reшун[ои бе ин [ам камшумори дар Осиёи Миёна, хусусан дар Туркманистон амалкунандаи худ, имкон надошт. Эътироз[ои дипломатb бошанд [еx натиxае набахшиданд.
Дар ин байн, вазъият дар Помири Uарбb торафт ошуфта мешуд. А[олии тоxик бар зидди uосибон сар бардошта дар сурате ки [окимони ма[аллb-Шоалимардон (дар Вахон) ва Юсуфалихон (дар Шуuнон) аз тарафи Абдурра[монхон маъзул гардида буданд, бо rатъияти тамом ба даста[ои афuон муrовимат мекарданд. Rисми зиёди вахони[о диёри худро тарк карда, ба Туркистони Шарrb кeчиданb шуданд. Тирамо[и соли 1883 дар Шуuнон шeриш ба амал омад. Иштирокчиёни он чанде аз хироxситонандагони афuонро, ки ва[шигарию бера[миро ба авx расонида буданд, rатл карда, худ ба тарафи Рeшон фирор намуданд.
Аз мулк[ои Помири Uарбb ба Туркистон чанд [айъати намояндагии тоxикон омада, ба [укуматдорони рус [уxxат[ои имзокардаи а[олии ин ма[ал[оро супурданд, ки дар он[о ба тобеияти Россия rабул кардани Вахон ва Шуuнону Рeшон хо[иш карда мешуд (Ин rабил [уxxат[о дар захира[ои архиви генерал-губернатории Туркистон кам нестанд). Аммо [укумати подшо[b ба сабаби он, ки дар ин ваrт муносибат[ои Англия ва Россия хеле тезутунд гардида буданд, ба xуз баъзе чора[ои дипломатb, ягон иrдоми xиддие дар ин бобат зо[ир нанамуд.
Шeриши тоxикони Шуuнон амири Афuонистонро маxбур кард, ки баъзе тадбир[оро ба кор барад. E ба назди шeричиён rосид фиристода «сул[и ифтихорb» пешни[од кард ва барои xорb намуди худмухторb замонат дод. Аз xумла, ба вазифаи [окими Шуuнон яке аз намояндагони «хонадони [укмронони ма[аллb Му[аммад Акбаршоро таъин намуд. Дар [амон шароит тоxикон uайр аз rабули ин шарт[о илоxи дигар надоштанд. Uосибон [амоно бедодгарb мекарданд. Ин буд, ки боз ба Фарuона, сипас ба Тошканд ва Петербург нома[ои пур аз шикояти тоxикони Помир фурe рехтанд. Дар ин нома[о мардуми ситамдида аз зулму таддии uосибон шиква[о карда, арз менамуд, ки он[о «[амаро ба ни[ояти rашшоrb ва хонавайронb мерасонанд: одамони бегуно[ро мекушанд, занонро мерабоянд, духтаронро таxовуз мекунанд, молу амволро зeран мегиранд, андоз[ои муфлискунанда меситонанд, бачагонро ба uуломb мебаранд, ки дигар барнамегарданд ва ё фаrат духтарони бадномшуда ба назди волидайни хонахароб гардидаашон пас меоянд»[1734].
Мудохилаи мусалла[онаи Афuонистону Хитой ба Помир таrрибан 10 сол (1883-1893) давом намуд. Дар зарфи тамоми ин сол[о тоxикон дар ро[и [ифзи истиrлолият ва [айсияти миллии худ бо rатъият мубориза мебурданд.
Дар охири сол[ои 80-ум ва ибтидои сол[ои 90-ум амалиёти xосусони англис дар Помир ва ма[ал[ои [амсояи он хеле вусъат ёфт. Он[о [ам якнафарb ва [ам чун дастаи [арбb ба ин но[ия[о сар дароварда, кeтал[оро месанxиданд ва ро[ мекушоданд.
Соли 1891 Англия вилояти кe[истонии дар наздикии Помир воrеъгардидаи Комчутро, ки ба он мулк[ои Хунза ва На[ор дохил мешуданд, забт намуд.[1735] Акнун нияти вай дар бобати комилан ба тасарруфи империяи Британия даровардани Помир ба зу[ур меомад. Ин ба [амон авзое, ки дар натиxаи кeшиш[ои Лондон барои та[ти нуфуз ва [укмронии худ rарор додани Туркманистон дар uарби Осиёи Миёна рух дода буд, шабо[ат дошт. Аммо чун истилокорони Афuонистону Хитой бо та[рики Англия барваrт замин[ои тоxику rирuизнишини Помирро ишuол карда буданд, дар ин xо вазъият нисбатан мураккабтар гардид.
{укумати подшо[b чунин вазъиятро ба эътибор гирифта, дар аввали сол[ои 90-ум ба амалиёти xиддитар шурeъ намуд. Дар мо[и июли соли 1891 дастаи на он rадар калони (120 нафараи) казак[о ва аскарон бо сардории полковник М. Ионов ба сафари иктишофии Помир фиристода шуд. Ионов ро[и худро аз кeтали Rизиларт сар карда, ба со[ил[ои Рангкeл ва Rараreл сайр намуд ва то кeтали Баик расид. E дар [ама xо ба мардум эълон мекард, ки ин ма[ал[о дар тобеияти Россия мебошанд, Генерал-губернатори Туркистон А. Б. Вревский барои таъкид намудани а[амияти сиёсии «юриши Ионов» бо теъдоди зиёди мулозимонаш ба води[ои Фарuона ва Олой сафар кард. Экспедитсияи Ионов масъалаи Помирро такон дод. Акнун англис[о бо нота[ои эътирозb муроxиат намуда, ба Петербург фишори дипломатb оварданb шуданд. {укумати подшо[b ин эътироз[оро рад кард. Арбобони давлати Рус дар мо[и апрели соли 1892 барои машварати махсус xамъ омаданд, ки комилан ба «масъалаи Помир» бахшида шуда буд. Дар ин машварат rарор карда шуд, ки ба Помир боз reшун фиристода, онро доимb ниго[ доштан ва ба ин васила [аrrи rазовати империяи Россияро ба ин вилоят комилан устувор намудан лозим аст. Дар мо[и июни соли 1892, ваrте ки гузарго[[ои пурбарфи кe[b кушода шуданд, полковник Ионов боз бо [амон ро[и шинос, вале ин бор бо rувваи зиёде ба сeи Помир [аракат кард. Дар канори дарёи Оrсу дидбонго[и Помир (ша[раки [озираи Мурuоб) сохта шуд ва дар мавзеи Шоxон 250 нафар казак[ову аскарон барои гузаронидани зимистон rарор гирифтанд.
Дар назди Англия ба таври rатъb масъала гузошта шуд, ки reшун[о ва идороти низомии афuон аз мулк[ои тоxикони Помири Uарбb бароварда шаванд. Чун дар байни Россия ва империяи Британия муо[идаи сол[ои 1869–1873 вуxуд дошт, ки дар асоси он xараёнго[и боло ва миёнаи дарёи Аму сар[ади доира[ои нуфузи русу англис дар Осиёи Миёна гардида буд, Лондон бо чунин ба[онае, ки мулки аморати Бухоро Дарвоз дар ду канори дарё воrеъ шудааст, боз [алли масъаларо таъхир додан хост.
Дар охир дипломат[ои англис маxбур шуданд, ки шикасти худро дар ба[си Помир эътироф намоянд. Дар соли 1893 котиби оид ба кор[ои хориxии идораи мустамликадории Англия ва {индустон Мортимер Дюранд бо ташрифи сиёсb ба Кобул омад. E ноилоx ба Абдурра[монхон пешни[од кард, ки аз даъвои Шуuнон, Рeшон ва Вахон даст кашад. Амири Афuонистон норизояти зиёде накарда, ин пешни[одро rабул намуд. Зеро мулк[ои хароб ва rашшоrи кe[истони дурдаст барояш он rадар а[амият надоштанд.
Бар тибrи шартномаи Англияву Россия rисми шарrии водии Вахон, ки дар байни мулк[ои Россия ва {индустон вазифаи минтаrаи бетарафро адо мекард, дар rаламрави Афuонистон монд. Илова бар ин, замин[ои дар каронаи чапи дарёи Панx воrеъгардидаи Дарвози Бухоро низ ба ихтиёри Афuонистон гузашт. Вале аз канора[ои рости дарё, аз мулк[ои Вахон, Шуuнон ва Рeшон reшун[ои афuон бароварда шуданд. [1736]
Шартномаи мазкур пас аз мукотибаи иловагии дипломатb ба муовизаи нота[ои байни сафири рус дар Лондон ва вазири кор[ои хориxии Британия 27 феврали (11 марти) соли 1894 ба расмият даромад. Ба[ори соли 1895 комиссияи мухталифи англису рус сар[ади охирин rитъаи сарзамини Осиёи Миёнаро ба таври аниr муайян намуд.[1737]
Дар мо[и январи соли 1896 Николаи II хатти сар[ади империяи Россияро дар Помир тасдиr кард. Осиёи Миёна комилан ба [айъати Россия дохил гардид. Rисмати му[имми хоки онро кишвари Туркистон (генерал-губернатории Туркистон) [1738]ташкил мекард, ки пеш аз ин [ам тобеи империяи Россия буд. Дар баробари ин мулк[ои як андоза масо[атан камгардидаи аморати Бухоро ва хонияи Хева, ки амалан дар тобеияти вассалии Петербург воrеъ гардида буданд, мавxудияти худро нига[ медоштанд.
{укумати подшо[b дар Осиёи Миёна ба манфиат ва э[тиёxоти а[олии ма[аллb эътино накарда, [удуд[ои идораи худро муrаррар намуд. Принсипи этнографии xо додани халr[ои xудогона ба назар гирифта нашуд. Масалан, туркман[о дар вилояти Моварои Каспии кишвари Туркистон, инчунин дар аморати Бухоро ва хонии Хева мезистанд, eзбек[о дар хоки Туркистон, Бухоро ва Хева зиндагb мекарданд. Тоxикон [ам аз ин rисмат гурез наёфтанд, шимоли Тоxикистон (Хуxанд, Eротеппа, туман[ои кe[истони кишвари Зарафшон ва u.) ба [айъати генерал-губернатории Туркистон дохил шуда, оммаи асосии тоxикон, ки дар rисмати xануби шарrи Осиёи Миёна сукунат доштанд, та[ти истибдоди аморати Бухоро rарор гирифтанд. {укумати Петербург амирро ба хидматгори содиrи худ табдил дода, бисёр мулк[ои тоxиконро, ки пештар ниммустаrил буданд ва ё, аз rабили Rаротегин ва Дарвоз, ба rаламрави хони Хerанд дохил мешуданд, ба ихтиёри e вогузошт.
Uайр аз ин, [укумати подшо[b коре кард, ки дар назари авввал нома[фум менамуд. Вай мулк[ои Рeшон, Шурuон ва Вахони Помири Uарбиро, сарфи назар аз эътироз ва норозигии сахти а[олии ма[аллb, та[ти rазовати амири Бухоро rарор дод. Бо [амин, [укумати подшо[b гeё мехост «rусури» замин[ои аздастрафтаи амир, яъне Дарвози паси Панxро, ки ба Афuонистон дода шуда буд, бароварад.
Дар асл [укумати подшо[b аз чизе ма[рум намегардид. Зеро назорати умумии ин но[ия [амоно дар зимаи афсари [укумати подшо[b –сардори дастаи низомии Помир монда буд. Ба замми ин, [укумати подшо[b аз ин кори худ ба дарёфти фоида[ои бештари сиёсb умед мебаст. Ва дар воrеъ ба ин васила вай аз таънаву маломат[ои [арифони британb, ки аз вусъати мулк[ои он дар Осиёи Миёна гумонбар буданд, ба андозае худро халос намуд. Ин давом ва инкишофи [амон амалиёте ба шумор мерафт, ки бор[о аз санxиш гузашта буд. Вале чунин сиёсат барои халr[ои Осиёи Миёна фаrат бадбахти[ои иловагb оварду бас.
Дар таъини [удуди маъмурb риоя нашудани принсип[ои этнографb, ки оrибати ин rабил амалиёти мустамликадорb ма[суб меёфт, ба инкишофи худшиносии миллии халr[ои Осиёи Миёна ва [амчун миллат ташаккул ёфтани он[о монеъ гардид. Ин ба майлу хо[иши сатрап[ои подшо[b комилан мувофиrат мекард. Чунин рафтори зиддихалrb ва иртиxоb нисбат ба манфиат ва э[тиёxоти а[олии ма[аллb фаrат дар натиxаи uалабаи Револютсияи Кабири Сотсиалистии Октябр дар Россия, револютсияи сотсиалистb дар Туркистон ва револютсия[ои халrb дар Бухоро ва Хева аэ байн бурда шуд. Партияи Коммунистb ва {укумати Советb дар [алли масъалаи миллb сиёсати лениниро амалb намуда, соли 1924 мувофиrи омоли халr[ои Осиёи Миёна таrсимоти миллии давлатиро дар ин сарзамин анxом доданд.