Дар ваrти [амро[ шудан ба Россия дар Осиёи Миёна муносибат[ои патриархалии феодалb [укмфармо буданд. Давлат[ои Осиёи Миёна аз тамоми xа[они мутамаддин rариб xудо буданд. Аз тараrrиёт бозмондани rувва[ои исте[солкунанда сабабгори асосии аrибмонии иrтисодb, сиёсb, маданb ва [арбии он[о гардида буд. Россия назар ба Осиёи Миёна мамлакати пешrадам ва аз xи[ати иrтисодb тараrrикарда ба шумор мерафт, ки дар он xо муносибат[ои капиталистb аллакай барrарор ва [укмрон гардида буданд.
Тавассути [амро[ шудан ба Россия Осиёи Миёна ба муомилаи молии xа[он кашида шуд. Тадриxан дар ин сарзамин корхона[ои саноатb, дар навбати аввал корхона[ои пахтатозакунb ва равuанкашb ба вуxуд омаданд. Rисми зиёди коргарони ин корхона[ои саноатиро а[олии ма[аллb ташкил медоданд. Тараrrиёти саноат ва аз миллат[ои ма[аллb пайдо шудани коргарон дар [аёти иrтисодb, иxтимоb ва иrтисодии Осиёи Миёна rадами бузурге ба пеш буд. Дар натиxаи [амро[ шудан ба Россия [аёти мадании Осиёи Миёна рe[ гирифт. Масалан, дар Тошканд китобхона, театр, музей кушода шуда, кори матбуот рe ба тараrrb ни[од. Аммо на бояд дар а[амияти ин комёби[о ба муболиuа ро[ дод, зеро оммаи халr аз сабаби бесаводии саросар аз ин муассиса[ои маданb истифода бурда наметавонист. Ривоxи маданият, ки бо кeмаки интеллигенсияи рус шурeъ гардида буд, ба фаъолияти зиёиёни ма[аллb кeмак расонид ва ин зиёиён баъдтар дар [аракати револютсионb ва пас аз uалабаи Револютсияи Октябр дар инrилоби мадании Осиёи Миёна роли бузурге бозиданд.
{амро[ шудани Осиёи Миёна ба Россия объективонаву таърихан а[амияти прогрессивb дошт. Халr[ои Осиёи Миёна ба ин восита имкон ёфтанд, ки бо маданияти пешrадами рус ва муборизаи револютсионии табаrа[ои демократb ва сипас пролетарии он ошно шаванд.
Осиёи Миёна тeъмаи империяи Британия нагардид, ки мехост ин rисмати Осиёро мустамликаи худ созад ва ё онро ба ягон давлати хонии мустабиддаи калон, вале аrибмондае [амро[ намуда, ба ин восита халr[ои ин сарзаминро мисли бисёр халr[ои дигар истисмор кунад. Агар Осиёи Миёна ба мустамликаи Англия табдил меёфт, он го[ халr[ои ин кишвар аз пролетариати револютсионии рус ва пешо[анги марксистb -ленинии он xудо мешуданд.
Чи навъе ки маълум аст, К.Маркс ва Ф.Энгелс дар сол[ои 60–80-ум дигар дар Англия вуxуд надоштани пешомади револютсионb ва дар Россия наздик расидани револютсияро хотирнишон карда буданд. Чунончи, Ф.Энгелс дар мактуби худ ба К.Маркс б апрели соли 1863 менависад: «Дар замони [озира аз пролетариати англис [ама гуна rувваи револютсионb нест шуда ва пролетариати англис бо [укмронии буржуазия тамоман созиш кардани худро эълон намуд».[1739]
К.Маркс [анeз дар соли 1859 дар хусуси Россия навишта буд: «Дар револютсияи оянда Россия бо омодагии тамом иштирок хо[ад кард».[1740]
E баъдтар бо пешбинии до[иёнае таъкид намуд: «Ин бор револютсия дар шарr (дар Россия.– Б.U.) ба амал хо[ад омад...»[1741] ва сипас ин фикри худро боз [ам аниrтар баён карда, мегeяд: «...Россия отряди пешrадами [аракати револютсионb дар Европа мебошад».[1742]
Ба [айъати Россия дохил гардидани давлат[ои хонии Осиёи Миёна низоъ[ои дохилии феодалb ва xанг[ои муттасилеро, ки а[олии ме[наткаш аз он[о сахт дар азоб буданд, бар[ам дод. Дигар амри мусбате, ки бо [амро[шавии Осиёи Миёна ба Россия алоrаманд аст, дар но[ия[ои бевосита ба [айъати давлати рус дохилгардида бар[ам дода шудани uуломдорb мебошад. Дар аморати Бухоро uуломдорb амалан манъ карда нашуда буд.
{укумати мутлаrаи подшо[b ме[наткашони Россияро дар шиканxа нига[ дошта, нисбат ба он[о xабру зулми бера[монаро раво медид. Вай Осиёи Миёнаро забт карда, дар ин xо тартиботи сахти мустамликавb xорb намуд. Халr[ои ин сарзамин ба зулму тааддии дутарафаи истисморкунандагони ма[аллb ва амалдорони [укумати подшо[b гирифтор гардиданд. Ба [амин тариrа, [ам ме[наткашони Россия ва [ам халr[ои мазлуми Осиёи Миёна дар тимсоли [укумати подшо[b душмани ашаддии худро диданд.
Ма[з аз [амин сабаб аз [амро[ шудани Осиёи Миёна ба Россия дере нагузашта дар байни ме[наткашони Россияи револютсионb ва ме[наткашони кишвар[ои канории миллb, аз он xумла пролетариати навташкилёфта, косибон ва де[rонони Осиёи Миёна бар зидди [укумати подшо[b, сохти помешикиву буржуазb ва истисморкунандагони ма[аллb итти[оди муста[каме ба миён омад. Uоя[ои пешrадами револютсионии пролетариати Россия торафт бештар шуури халr[ои Осиёи Миёнаро бедор мекард. Ин буд, ки ни[оят ме[наткашони тоxик, eзбек, туркман, rирuиз, rазоr, rараrалпоr ва дигар халr[ои Осиёи Миёна тадриxан тавонистанд та[ти ро[барии партияи болшевикb ба [аракати револютсионии пролетариати Россия ворид шаванд.
Ин [олат дар баёни а[амияти ба Россия [амро[ шудани Осиёи Миёна мавrеи хеле му[имро ишuол менамояд. Бe[тонгарони зиддисоветb, ки аз [ар ба[она дар [уxуми муrобили халr[ои Иттифоrи Советии сермиллат истифода карданb мешаванд, «суол[ои» сафсаттаомези зайлро ба миён меоранд: «Азбаски Англияи капиталистb назар ба Россияи феодалии [арбb аз xи[ати иrтисодb ва сиёсb ба дараxаи хеле зиёд тараrrикарда буд, оё барои халr[ои Осиёи Миёна бе[тар намебуд, ки дар [айъати империяи Британия бошанд» ва ё «агар барои Осиёи Миёна мустамликаи Англия будан бе[тар намебуда бошад, пас, ба [ар [ол, бадтар [ам намебуд? Хо[ мустамликаи Британия бошад ва хо[ мустамликаи [укумати подшо[b, дар [ар сурат мустамлика аст!»
Дар сари та[лили ин суол[о таваrrуф намудан маъние дорад, хусусан ки xавоби он[о наметавонад дорои характери якранга бошад ва чунон ки дар назари аввал менамояд, он rадар [ам осон нест. Дар ваrти xавоб гуфтан ба суоли аввал мо муло[иза[ои маълуми К.Марксро, ки дар силсилаи маrола[ои маш[ури e роxеъ ба «Ост-Индия» баён ёфтаанд, набояд фаромeш кунем. {арчанд гумон аст, ки кори бунёдгаронаи англис[о дар {индустон аз миёни хароба[ои ба амаловардаи таxовуз ва тороxгари[ои бени[ояти аxнабиён ба назар расад, вале он шурeъ шудааст,– навишта буд К.Маркс. Самараи ин кор, берун аз майлу иродаи мустамликадорон, вайрон кардани асос[ои xамоати пайвастаи [индуён ва фаро[ам овардани заминаи ташаккули xамъияти капиталистb аст, хотирнишон карда буд К.Маркс. Лекин e боз хеле возе[у равшан таъкид мекард, ки а[олии {индустон аз xи[ат[ои мусбати [укмронии мустамликавии Британия фаrат дар натиxа ва пас аз uалабаи револютсияи пролетарb дар Англия, ё худ дар натиxа ва пас аз uалабаи револютсияи халrии зиддимустамликавb дар {индустон метавонанд ба[раманд гарданд.[1743] Чунон ки маълум аст, халr[ои {индустон ва Покистон то [ол оrибат[ои вазнину ногувори истисмори дуру дарози мустамликадорон: харобии rувва[ои исте[солкунанда, rашшоrb, гуруснагb, муромурии аз [ад зиёд ва дигар мусибату ма[румият[оро, ки [укмронии тeлонии салтанати Британия ба сари он[о оварда буд, э[сос менамоянд.
Ма[з аз сабаби он, ки халr[ои {индро мустамликадорони англиси аз xи[ати иrтисодию сиёсb rавитар uорат мекарданд, а[воли он[о аз а[воли табо[и халr[ои Осиёи Миёнаи сол[ои 1861– 1916 [ам бадтар буд. Доира[ои [укмрони Британия а[олии мустамлика[ои худро бо ма[орат, малака ва вусъати бузурге истисмор мекарданд. Инро В.И.Ленин хотирнишон намуда буд: «...империалистони рус намояндагони замони кe[на буданд ва аз ин рe, чунон ки бояду шояд, буub карда наметавонистанд», дар [олате ки намояндагони буржуазияи англису америкоb «буub карда метавонанд ва то охир буub мекунанд».[1744]
В.И.Ленин [ама гуна мустамликадоронро, хо[ [укумати подшо[b бошад ва хо[ ба истило[ «демократияи буржуазии uарб», баробар хашмгинона мазаммат менамуд. Ин аст калиди xавоби суоли дувум. Агар соф омил[ои зо[ирb ба эътибор гирифта шавад, он го[ чунин ба назар мерасад, ки халr[ои Осиёи Миёна дар натиxаи на ба [айъати империяи Британия, балки ба [айъати империяи Россия дохил шудан на чизе бурд кардаанд ва на бохтаанд. Вале дар чунин xавоб тафовут[ои махсуси ин ду давлати императорb ба [исоб гирифта намешаванд.
Ба замми он ки пролетариати Англия дар нимаи дувуми асри ХIХ ва ибтидои асри ХХ бештарин [иссаи фаъолияти пешинаи револютсионии худро аз даст дод, вай аз xи[ати xуuрофb [ам аз муборизони зиддимустамликавии {инд хеле дур буд. Ба ин сабаб вай наметавонист он[оро бо таxрибаи муборизаи сиёсb uанb гардонад, балки rисми муайяни он («ашрофи коргар») дар ин бобат раuбате [ам зо[ир намекард.
Вале мо дар Россияи подшо[b тамоман акси ин [олро мебинем. Дар ин xо ма[з пролетариат миллати [укмрон буд ва синфи коргари рус ба [аракат[ои револютсионии [амаи халr[ои мамлакати па[новари сермиллат бевосита ро[барb намуд. Вай ба муборизаи зидди тамоми навъ[ои истисмор, зидди [ама гуна зулму асорати дарбори подшо[ ва атрофиёни он, ашрофи дворянb ва буржуазия, сарфи назар аз мансубияти миллии ин истисморгарону мустамликадорон – хо[ рус бошанд ё украин, хо[ белорус ё гурxb, хо[ тотор ё арман, хо[ eзбек ё тоxик ва ё миллати дигар, бевосита ро[барb намуд ва ба озод кардани [амаи халr[о аз шиканxаи феодалb ва капиталистb ноил гардид.
Бинобар ин мо [амаи асос[оро дорем, то бигeем, ки Осиёи Миёнаро истило кардани империяи Россия, ба Россия [амро[ шудани Осиёи Миёна протсесси диалектикона тазод аст: вай баробари дучори асорат намудан ва xорb кардани шакл[ои нави зулми иrтисодb, сиёсb, миллb ва маданb, чи навъе ки таxрибаи таърих нишон дод, ба худ xанин[ои озодии комили миллат[ои мазлумро, озодb аз [ар навъ истисмори одамеро аз тарафи одами дигар, синферо аз тарафи синфи дигар, миллатеро аз тарафи миллати дигар низ овард. Ма[з барои [амин [ам, бар тибrи далел[ои таърих, таъкид мекунем, ки ба [айъати Россия дохил шудани халr[ои Осиёи Миёна на фаrат барои ин халr[о ва дигар халr[ои Россия, балки барои тамоми мардумони Шарr низ оrибат[ои прогрессивии объективона дошт ва дорад.
Боби дувум
А{ВОЛИ ХАЛRИ ТОXИК ВА МУБОРИЗАИ
ОН БАР ЗИДДИ АМОРАТИ БУХОРО
ВА {УКУМАТИ ПОДШО{B
(НИМАИ ДУВУМИ АСРИ ХIХ)