Сиёсати дар Осиёи Миёна xорикардаи [укумати мутлаrаи подшо[иро ба ду мар[ала xудо кардан мумкин аст: мар[алаи якум аз аввали футу[от то сол[ои 90-ум ва мар[алаи дувум аз замони барrарор гардидани давраи империалистии капитализм, яъне аз охири сол[ои 90-ум то соли 1917.
Дар мар[алаи аввал сармояи давлати со[ибмустамлика ба исте[солоти Осиёи Миёна [анeз фаъолона дахолат намекард ва аксаран бо миёнаравии савдогарони ма[аллb ба хариду фурeши ма[сулот ма[дуд гардида буд. Воридоти сармоя ба Осиёи Миёна нисбатан кам буда, дар содироти моли хом [оло ягон навъи ма[сулот (чунон ки баъдтар пахта ва пeсти rарокeлb гардид) мавrеи намоён пайдо накарда буд.
Мар[алаи дувум бо дахолати фаъолонаи сармоядорони давлати со[ибмустамлика ба xараёни исте[солоти Осиёи Миёна, бо тараrrиёти со[а[ои махсуси хоxагии rишлоr, ворид шудани сармоя ва афзудани роли банк[о тавсиф меёбад. Кашида шудани хатти ро[и о[ан мавrеи сармояи Россияро дар Осиёи Миёна ва аз он xумла дар аморати Бухоро муста[кам гардонид.
Бо вуxуди мо[иятан тафовут доштани як мар[ала аз мар[алаи дигар бояд rайд кард, ки аз rадам[ои аввали бо rасди мустамликакунb ба Осиёи Миёна ро[ ёфтани [укумати подшо[b сиёсати он барои ба э[тиёxоти саноати тараrrикардаистодаи Россия мувофиr гардонидани иrтисодиёти ин кишвар нигаронида шуда буд. Осиёи Миёна мебоист ба манбаи моли хоми аграрии давлати со[ибмустамлика табдил меёфт.
Пас аз ба Россия [амро[ шудани Осиёи Миёна дар ин но[ия муносибат[ои капиталистb рe ба инкишоф ни[ода бошанд [ам, на ин ки боиси тавлиди саноати вазнин нагардиданд, балки [атто саноати бофандагb барин со[а[ои нави саноат ба вуxуд наомаданд. Итти[оди со[ибкорони саноати бофандагии Россияи подшо[b бо тамоми xидду xа[д намемонд, ки дар но[ия[ои пахтакор саноати бофандагb пайдо шавад. Баъзе кeшиш[ои кушодани муассиса[ои бофандагb, ки аз тарафи баъзе со[ибкорони ма[аллb карда шуд, дучори муrобилати сахти со[ибони корхона[ои бофандагии Петербург, Иваново-Вознесенск, Москва, Кострома, Орехово-Зуево ва u. гардид. Дар дигар со[а[ои саноат [ам а[вол чунин буд.
Пас аз ба Россия [амро[ шудани Осиёи Миёна саноатдорони рус дар ин xо ба ташкили плантатсия[ои пахта сар карданд. Ба мисли плантатсияи «Хутори Андреев», ки дар Фарuона ташкил шуда буд, дар вилоят[ои Тошканд ва Самарrанд низ плантатсия[о ба вуxуд омаданд.
Бо вуxуди ин, дар [амон шароите, ки дар парвариши пахта техникаи хеле аrибмонда ба кор бурда мешуд, со[ибони саноат ба ташкил намудани хоxаги[ои плантатсионии фаровон[осилу фоиданок муваффаr гардида наметавонистанд. Мардикорони рeзбайъ, ки дар плантатсия[о кор карда, музди ночизе мегирифтанд, бар акси де[rонони чоряккор ба афзоиши [осилнокии ме[нат [авасманд набуданд.
Пас аз он ки кори ташкили плантатсия барор накард, со[ибони саноат ро[и истифода намудани пахтаxаллобони ма[аллиро пеш гирифтанд. Ба ин тариrа, дар со[аи пахтакорb амалан [амон муносибати кe[наи нимфеодалb ниго[ дошта шуд.
Дар сол[ои 70-80-ум ба xои навъ[ои xойдории пахта навъ[ои нави нисбатан серма[сул xорb гардид. {укумати подшо[b барои ёрb расонидан ба тараrrиёти босуръати пахтакорb дар Осиёи Миёна ба пахтае, ки аз Америка мекашониданд, боxи калон андохт. Ин тадбир барои боз [ам бойтар шудани xаллобони ма[аллb, ки аз боло рафтани нархи пахта фоидаи зиёде ба даст меоварданд, боис гардид.
Осиёи Миёна барои саноати Россия ва, rабл аз [ама, барои саноати бофандагии он манбаи моли хом ва бозори фурeш гардид. Косибон ва [унармандони майдаи ма[аллb ба мол[ои саноатие, ки аз Россия кашонда мешуданд, раrобат карда натавониста, шикаст мехeрданд.
Дар сол[ои 70-ум наrшаи сохтмони ро[и о[ан, ки Осиёи Миёнаро бо Россия бояд мепайваст, а[амияти махсус пайдо намуд. Му[окимаи ин масъала боиси [ангомаю майлу раuбати [асудомези пурuарази со[ибкорон шуд, зеро маълум аст, ки дар шароити капитализм кашидани ро[и о[ан барои дарёфти пулу фоидаи зиёд имкони фаровон му[айё менамояд. Дар масъалаи самти ро[и о[ани Туркистон лои[а[ои бисёр пешни[од мешуд; масалан, Барранд ном инженери фаронсавb, ки замоне бо муаллифи лои[аи канали Сувайс – Ф.Лессепс [амкорb мекард ва худи Ф.Лессепс [ам таклиф карданд, ки байни Лиссабон ва Калкатта ро[и о[ани трансконтинентие сохтан даркор, ки аз мобайни Осиёи Миёна гузашта меравад. Дар шароити бe[рони доимии молиявb [укумати подшо[b ба сохтмони ин гуна иншоот[ои калон rудрат надошт. Кашидани аввалин хатти [озиразамони ро[и о[ан ин таrозои амалияи муrаррарии [укумати подшо[b – таrозои футу[оти Туркманистон буд. Ин ро[ аз со[или ба[ри Каспb, аз Красноводск сар шуда, дар навбати аввал мебоист барои э[тиёxи reшун[ои ба А[лтегин [уxумкунандаи М.Д.Скобелев хизмат мекард.
Дар соли 1885 ро[и о[ан то Ашrобод, дар соли 1888 то Самарrанд ва дар соли 1898 то Тошканд кашида шуд. В.И.Ленин а[амияти ин ро[и о[анро дар таrдири Туркистон махсус таъкид намуда, навишта буд: «Ро[и он тарафи Каспий барои капитал Осиёи Миёнаро «кашф» кардан гирифт».[1745]
Аммо барои таъмини э[тиёxи ин кишвари беканор як хатти ро[и о[ан кам буд. Ба замми ин, ро[и о[ани мазкур ин кишварро бо но[ия[ои марказии Россия бевосита намепайваст – борро [атман аз поезд ба киштb ва ё аз киштb ба поезд [амл кардан лозим меомад, ки ин корро ни[оят душвор мекард. Uайр аз ин, аз поезд ба киштb, аз киштb ба поезд баромаданду фаромадани мусофирон [ам ноrулай буд. Ба ин сабаб дар ибтидои асри ХХ сохтмони хатти нави ро[и о[ан сар шуд. Ин ро[ бояд ша[ри асосии кишвари Туркистон – Тошкандро бо Оренбург мепайваст. Сохтмони ин ро[ босуръат пеш мерафт ва инак соли 1905 хатти мовароикаспигии ро[и о[ани кишвар бо хатти ро[и о[ани Оренбург пайваста шуд. Табиист, ки табаrаи дворяну помешик[о ва буржуазии империяи Россия барои истисмори бештари сарват[ои табиb ва а[ли ме[нати Осиёи Миёна имкони фаровонтаре ба даст оварданд. Ба но[ия[ои пахтакори водии Фарuона – ша[р[ои Хerанду Андиxону Марuелон расондани ро[и о[ан кори басо му[им буд. Ро[ аз саросари шимоли Тоxикистон гузашта рафт ва бо [амин ма[сулоти де[rонон ва косибони тоxик ба тамоми бозор[ои генерал-губернатории Туркистон ва ба дигар xой[ои Россия ро[ ёфт. Ба туфайли ин дар шимоли Тоxикистон муносибат[ои капиталистb ба андозае инкишоф пайдо намуд.
Сохтмони ро[и о[ани моварои Каспb ва баъдтар ро[и о[ани Оренбург имкон доданд, ки дар зарфи якчанд да[сола мубодилаи мол байни Россия ва Осиёи Миёна бештар аз 10 маротиба зиёд карда шавад. Вале мол[ои русb на дар тамоми беки[ои Бухоро фаровон буданд, ки сабаби ин мушкилии кашондани мол, суст будани муносибат[ои молию пулb ва баъзе дигар омил[о буданд. Мол[ои русb аз [ама бештар дар бозор[ои води[ои Тоxикистон ба фурeш мерафтанд, аммо xои асосии фурeши мол[ои русb худи Бухоро буд, ки дар ин xо савдогарони бой ва худи амир аз саноатчиёну савдогарони рус харид[ои калон мекарданд.
Дар он xой[ои кишвар, ки рафтуомадаш душвор буд, [аннотии мол[ои русb басо авx гирифт. Кe[истониён бо раuбати тамом мол[ои арзони фабрикиро мехариданд. Тоxирони абxир, ки мол[ои русиро меоварданд, бо нархи бе[ад баланд он[оро пул мекарданд. Азбаски кe[истониён пул надоштанд, савдогарон инро дастак карда, барои як сарбанди оддии фабрикb аз де[rони бечора 4 пуд гандум ва 1 гeсфандашро кашида мегирифтанд. Шамъ, гeгирд, собун, карасин, яъне он чиз[ое, ки мардум пештар rариб истеъмол намекард, наuз ба фурeш мерафт. Одамони бек[о ва худи бек[о [ам аз [аннотиву савдогарb рe намегардонданд. Масалан, беки Rаротегин ба Фарuона як рама гeсфанд оварда фурeхту ба пули он бисёр мол[ои русb харида, баъд он[оро дар Rаротегин ба пули калон фурeхта буд.[1746]
Аз сол[ои 70-уми асри ХIХ сар карда [укумати подшо[b ба нияти ба вуxуд овардани такяго[и миллb ба миrёси васеъ дар Осиёи Миёна му[оxирони русро xойгир намуд. {укумати подшо[b дар хусуси пешрафти хоxагии rишлоrи Осиёи Миёна хеле кам uамхорb мекард. {амчунон ки вай барои сохтмони системаи обёрb дар во[а[ои асосии пахтакорb [еx як чорае намедид, хоxагии му[оxиронро низ аз эътибор соrит намуда буд. Му[оxирон дар [ама xо маxбур мешуданд, ки аз системаи кe[наи канал[ои обёрикунанда истифода баранд.
А[воли му[оxирони рус дар вилояти Самарrанд махсусан бад буд. Дар ин бора муосирон чунин навиштаанд: «Дар мобайни дашти шeрхоки сeзон де[е сохтаанд... Чанд кулбаи амонатb, ки телбакорона бардоштаанд, дар гирду атроф на дарахте, на сабзае..., фаrат дашти [омуну дашти [омун...» Му[оxирон гурe[-гурe[ ба сафи бекорон дохил шуда, дар xустуxeи ризrу рeзb ба феодалони ма[аллb ва кулак[ои рус муздурb ва мардикорb мекарданд. Ме[наткашони тоxик, ки rисми бештари а[олии вилояти Самарrандро ташкил медоданд, [анeз дар [амон вакт[о боварb [осил карда буданд, ки коргарон ва де[rонони камбаuали рус, ки [амро[и он[о кор мекунанд, мисли ме[наткашони ма[аллb аз xабру зулми [укумати подшо[b дар азобанд. {укумати помешикию буржуазии подшо[b аз му[оxирони рус барои худ такяго[и миллию синфие сохтанb буд, вале беихтиёр мусоидат кард, ки барои тавлид ва ривоxи иттифоrи синфию миллии ме[наткашони Осиёи Миёна бо де[rонони камбаuали рус, бо батрак[ои рус, бо коргарони ро[и о[ану завод[ои пахтаву равuан шароит фаро[ам ояд.
{укумати подшо[b дар гeшаву канор[ои империяи худ тартиботи асорати патриархалию феодалb, дар воrеъ xорb будани uуломдорb ва бесаводию нодонии мардумро rасдан барrарор медошт. Бисёр замин[ои [осилхез ба ихтиёри rисми дорои му[оxирон дода шуда, а[олии ма[аллb ба замин[ои кам[осили баду вайрон ронда шуданд. Маълум, ки ин кор алангаи низои миллиро боло мекард. {укумати подшо[b ба ривоxи мадании мардуми Туркистон мутлаrо а[амият намедод ва ночизтарин падида[ои афкори инrилобиро бера[мона нест мекард.
Дар кишвари Туркистон таъсис намудани системаи маъмурии ба истило[ «Идораи [арбии халrb» ба маrсад[ои мустамликадории [укумати подшо[b хизмат мекард. Кишвари Туркистон ба панx вилоят – Сирдарё, Фарuона, Самарrанд, {афтруд (Семиречйе) ва Моварои Каспb (Закаспий) таrсим мешуд. {ар як вилоятро, ба истиснои Закаспий, ки дар он xо сардори вилоят менишаст, губернатори [арбb идора мекард. Вилоят ба уезд[о ва уезд ба пристави[о ва вулус[о xудо мешуд. Маъмурони вулус[о аз а[олии ма[аллb таъин мегардиданд. Тадриxан дар rатори феодал[ои кe[на одамони аз табаrа[ои давлатманди а[олb, аз он xумла ононе, ки ба табаrаи ашрофи феодалии ма[аллb мансубияте надоштанд, низ «бо ро[и интихоб» ба вазифа[ои маъмурb xалб карда шуданд. Аммо намояндагони халrи ме[натb [атто вазифаи оrсаrrоли rишлоr ва ё вулусро орзу [ам карда наметавонистанд. Оммаи халr дар худи интихобот [ам амалан иштирок надошт.
Дар бораи «интихоботе», ки дар ибтидои асри ХIХ воrеъ гардида буд, шо[идон чунин наrл мекунанд: барои интихоби оrсаrrоли вулуси Rистакeз (уезди Хуxанд) аз тамоми де[оти атроф бой[о, мулло[о, «элликбоши[о»[1747] ва арбобон ба rишлоrи Rистаreз xамъ омаданд. Ба вазифаи оrсаrrоли вулус ду нафар муддаии давлатманд - Мирзо Ба[одурхон ва Муллобойро пешбарb карда буданд. Муллобой барои ришваи «интихобкунандагон» 2 [азор сeм, [арифи e бошад, ба ин маrсад 3 [азор сeм пул xудо кард. Дар натиxа Мирзо Ба[одурхон ба вазифаи оrсаrrолb «интихоб» гардид.
Як гурe[ бой[ое, ки Муллобойро тарафдорb мекарданд, аз ин интихобот норозb шуданд. Он[о маблаuи зиёде xамъ намуда, дастнишондаи худро ба назди губернатори [арбии Самарrанд фиристоданд. Муллобой баробари расидан ба Самарrанд ба зани губернатор чанд [азор сeм пул ва тe[фа[ои rиматба[о пешкаш намуд. Рeзи дигар eро губернатор rабул карда гуфт: «Аз [амин рeз эътиборан ту оrсаrrоли вулус хо[b буд». {анeз Муллобой ба Rистакeз барнагашта, фармони губернатор дар бораи ба вазифаи оrсаrrоли вулус тасдиr гардидани e расид.
Дар дигар но[ия[ои генерал-губернатории Туркистон низ айни [амин [олат рeй медод. Синф[ои истисморкунанда бо савобдиди худ одамонашонро ба вазифа[ои «интихобb» таъин мекарданд ва аз кор мегирифтанд.
Оrсаrrолон, [амин ки ба сари кор омаданд, одатан худсарb ва бедодгарb мекарданд. Зулму ситам ва порахeрии маъмурони ма[аллb ни[оятдараxа ривоx гирифта буд. Кори ма[кама[о мисли пештара дар асоси шариат пеш бурда мешуд.
{укуматдорони кишвари Туркистон дар баробари ба тарафи худ кашидани табаrаи давлатманди а[олии ма[аллb, ки ба хизмати [укумати подшо[b гузашта буд, барои заиф гардонидани мавrеи иrтисодии ашрофи кe[наи феодалb низ чора[о пешбинb намуданд. Аз шахсоне, ки замин[ои ваrфро истифода мебурданд ва аз со[ибони мулки хусусие, ки аз тарафи давлат бахшиш шуда буд, манзур кардани [уxxати собиткунандаи [уrуrи ба ин замин[о доштаи он[о, аз rабили ваrфномаи тасдиrкардаи хон талаб карда шуд. Ин гуна [уxxат[о хеле кам ма[фуз монда буданд. Бинобар ин миrдори зиёди замин[ои ваrф ва мулк[ои хусусb давлатb карда шуданд. Замин[ои боrимондаи ваrф аз [ар гуна имтиёз ва бартари[ои молиётb ма[рум гардиданд. Ба [амин тариrа, ба манфиат[ои як rисми рe[ониён ва ашрофи феодалb зарбаи xиддb расонида шуд.
Вале а[воли де[rонони ме[наткаш аз ин [ама чора[о андаке [ам ба бе[будb рe наовард. Заминдорони калон мисли пештара барои истисмори де[rонони бенаво, ки дар замин[ояшон чоряккорb мекарданд, имконият доштанд.
Тафтиши соли 1909 дар кишвари Туркистон гузаронидаи сенатор Пален муrаррар кард, ки аз xумла дар вилоят[ои Самарrанд ва Фарuона (яъне дар [амон вилоят[ое, ки бештари а[олиро тоxикон ташкил мекарданд) [уrуrи мулки хусусb дар камтар аз садяки тамоми замин[ои кишт xорист. Мулкдорони хурде, ки дар як порча замин аз рeи rоидаи нав дар асоси заминдории xамоатии хонаводагb кор мекарданд, маишати худро [еx таъмин карда наметавонистанд. Он[о ба дасти судхeр[о афтода, хонахароб мешуданд, дар сурати адо накардани rарз ва ё надодани андоз аз заминашон ма[рум гардида, ба сафи чоряккорон ва батрак[о дохил мешуданд. Дар баробари ин аз тарафи [укумати подшо[b xорb карда шудани усули [имоякунии якдигар дар адои андоз[о ба ма[фуз мондани муносибат[ои феодалb ва ба асорати судхeр[о, феодалон ва маъмурон гирифтор шудани де[rонони камбаuал боз [ам бештар мусоидат намуд.
{укумати подшо[b дар со[аи хоxагии об, ки дар зироати Осиёи Миёна роли хеле му[им мебозид, низ комилан тарафдори феодалон ва бой[ои калон буд. Он[о тамоми манбаъ[ои обро ба даст гирифта, аз байни худ мироб[о таъин мекарданд ва ба ин васила дар rишлоr хexаини мутлаr гардида буданд.
Кори нимафеодалb ва нимаuуломии иxоравb беш аз пеш омма[ои васеи де[rонони муфлисро, ки дар замини бой[ои калон чоряккорb ва панxяккорb мекарданд, фаро мегирифт.
А[воли ононе, ки дар корхона[ои хурди фабрикмонанд кор мекарданд, бе[ аз ин набуд. Ин корхона[о асбобу xи[озоти ночиз доштанду шароити кори он[о касро ба да[шат меовард. Кор то 12-16 соат тeл кашида, рeзе [амагb 40–60 тин музд дода мешуд. Дар завод[ои пахта оддитарин восита[ои му[офизати саломатb, [атто [авотозакунак[ои оддb набуданд, бисёр коргарон дучори дарди сил мешуданд. Манзили коргарон низ ни[оят бад буд. Со[ибони корхона[о ба коргарон озуrаи пeсидаву гандида медоданду аз музди ночизи он[о пули зиёде меситонданд ва хуллас фоидаи калон ба даст меоварданд.