Дар сол[ои аввали баъди ба Россия [амро[ шудани Осиёи Миёна косибb ба андозае ривоx ёфт. Сабаб [амин буд, ки дар Осиёи Миёна шумораи аскару афсарони армияи подшо[b хеле афзуд, барои таъмини он[о бошад, [ама чизро аз Россия меоварданд, ки ин [ам гарон меафтиду [ам барои кашондани ин rадар чиз наrлиёт намерасид. Барои илоxи кор [укумати подшо[b rарор дод, ки бигзор сарбозону афсарон баъзе чиз[ои лозимаро аз косибони ма[аллb харанд, ана ин буд, ки косибb ба андозае xон гирифт.[1748] Дар сол[ои минбаъда дар сохти саноати косибb дигаргуни[ое ба вуxуд омаданд, яъне баъзе хусусият[ои муносибат[ои капиталистb ба он нуфуз карданд. Исте[солот беш аз пеш ба худ сурати исте[солоти молро мегирифт. Ин падидаро дар марказ[ои калони косибb, дар ша[р[о, масалан, дар Бухоро равшан дидан мумкин буд. Дар Бухоро rариб 100 со[аи косибb вуxуд дошт.[1749] Дар Хуxанд, Eротеппа, Панxакент, Конибодом, {исор, Кeлоб ва баъзе дигар ша[р[о косибb умуман хеле равнаr дошт.
Косибb дар [ар як ма[алли кишвар вобаста ба манбаъ ва сифати моли хом, вобаста ба он ки аз марказ дур аст ё наздик, вобаста ба он ки чb гуна ро[[о дорад –со[иби хусусияти хос мегардид. Дар ма[ал[ои баландкe[и Бухорои шарrb касб[ои хонагb маъмултар буд, ки дар ин шакли косибb муомилоти байни усто ва истеъмолгар, яъне байни молфурeшу молгир фаrат ба тавассути натура анxом меёбад. Баъзе но[ия[о дар исте[соли ин ё он мол тахассус [ам ёфта буданд.
Косибони {исор асосан намаду мо[ут мемолиданд, шолу арuамчин мебофтанд, пeстак тайёр мекарданд. Но[ия[ои uарбии ин ма[ал дар алочабофb, корсонтарошb, сабадбофb, хeрxиндeзb, xуроббофb ном бароварда буд. Шофу шамшеру корд[ои кордгарони Rаротоu шe[рати баланд дошт.
Дар Душанбею водии Кофарни[он чармгарb ривоx ёфта буд.
Дар Хуxанд касби бофандагb басо маъмул буд ва бе[уда нест, ки дар ин xо гузар-гузар карбосбофон, шустагарон, абрбанд[о, шо[ибофон, пиллакашон ва u. буданд. Соли 1906 дар ша[р 230 дeкони шо[ибофb, чархресb, [аллоxb ва u. вуxуд доштанд. Дар ша[р[ои Хуxанд ва Eротеппа гузар[ои махсуси кордгарон, дегрезон, кулолон, заргарон ва u. буданд.
Дар бекии Кeлоб низ бофандагb яке аз касб[ои му[им ба шумор мерафт ва дар ин касб зан[о низ бисёр ширкат доштанд. Зан[о дар хона пахтаро [аллоxb мекарданд, мересиданд ва дар дастго[[ои бофандагb карбос мебофтанд, ки он [ам барои э[тиёxи рeзгор ва [ам барои фурeш мерафт. Аз калобаи кeлобb мардуми Дарвоз низ карбос мебофтанд. Суфи кeлобb ва xома[ои карбосии кeлобb хеле хушсифат буданд ва дар Бухоро [ам таrдир мешуданд. Аз ашёи хоми ма[аллb барои rанору хeрxин карбос мебофтанд, мо[уту намад, шолу xуроб тайёр мекарданд. {амаи ин корро асосан занон анxом медоданд. Rолину гилем[ои хушсурати rиматба[о бо супориши бой[о махсус дар [авлии он[о тайёр карда мешуданд.
Дар Бухоро низ бисёр гузар[ои чармгарон буд (Чармгарони Боло, Чармгарони Поён), ки дар ин xо чарм[ои аълосифати хомак, кемухтb, саноxу далв[о, машк[о исте[сол мешуд. Мeзадeзию ма[сидeзию кафшдeзию лаxомсозb низ дар [амин гузар[о маъмул буд. Косибони бойи Чармгарони Поён аз чорвофурeшон пeсти зиёде харида, онро чарм карда мефурeхтанд.
Дар Мeъминобод [ам чармгарону мeзадeзону лаxомсозон бисёр буданд. Шо[ибофию пиллакашb [ам дар инxо хеле равнаr дошт.
Де[rонони Кeлоб [ам кирмакдорb карда, пиллаи худро дар бозор[о мефурeхтанд. Дар ша[р аз он пилла[о ришта кашида ва онро ранг дода, боз ба бозор[ои Кeлоб бурда мефурeхтанд.
Дар охири асри ХIХ Кeлоб маркази му[имми касбу тиxорат шуд. Дар бисёр дeкон[о аз ашёи зироат ма[сулот тайёр мекарданд. Равuани кунxид ва заuири Кeлоб э[тиёxи но[ияро таъмин мекард. Ордкашb [ам хеле ривоx ёфта буд. Асли[асозон милтиrу шамшер, кордгарон корд[о месохтанд. Ма[сули кори мисгарон тамоми талаботи мардуми ин ма[алро таъмин карда, дар xой[ои дигар [ам ба фурeш мерафт.
Касбу косибb дар {исор [ам басо маъмул буд. Uайр аз карбосу яроrу асли[аву маснуоти чармгарb дар ин xо [ам алоча мебофтанд, ки шe[рати зиёде дошт ва баъзе намуд[ои он хеле rимат [ам меистоданд. Масалан, ба[ои ду тeби як навъи он 20 сeм буд.[1750]
О[ангарони ма[аллb ба дараxаи баланд тахассус доштанд. Он[о наъл, каланд, дос, табар, тири чархи осиё ва uайра месохтанд.[1751]
Кулолони {исор (хусусан занони мо[ири кe[истон, ки бо кулолb шуuл доштанд) дар амал асбобу абзори оддиро кор фармоянд [ам, бо зарф[ои сафолb тамоми но[ияи {исор ва но[ия[ои [амсояро таъмин мекарданд.
Аз охири асри ХIХ сар карда дар байни ша[р[ои ин но[ия аз xи[ати ривоxи тиxорату саноат тадриxан Душанбе ба мадди аввал баромад. Шояд яке аз сабаб[ои ин [амин [ам бошад, ки беки {исор онро бошишго[и тобис-тонии худ rарор дода буд.
Аз xумлаи а[олии Душанбе бисёр бофандагон, о[ангарон, зингарон ва чармгарони мо[ир буданд.
Баробари обод шудани ро[[ои тиxорату савдо моли косибони тоxик беш аз пеш дар бозор[ои хориxи Бухорои шарrb ба фурeш мерафтанд.
Исте[солоти серсо[аи косибони Бухорои шарrb бо маснуоти бадошту назаррабои устоёну чеварони гулдасти худ шe[рати азим ёфта буд. Дар маснуоти онон [амон анъана[ое инъикос меёфтанд, ки таърихи бисёр[азорсола доштанд. Ба ин маъно исте[солоти косибон а[амияти махсус дорад. Вале [амчун сирф исте[солот бисёр нуrсу иллат[о дошт ва [атто барои [амон даврае, ки мавриди тадrиr rарор дорад, кe[на шуда буд.
Исте[солоти давраи феодализм, ки дар чорчeбаи рисола[ову xамъият[ои косибон ма[дуд буд, дар [амон шакли кe[наи анъанавии худ монда, дар муддати мадид [еx дигар нашуда буд.
Корхона[ои косибон ягон xи[ози техникb надоштанд ва кор асосан дастb анxом дода мешуд. Тайёр кардани маснуот ме[нати зиёдеро талаб мекард, дараxаи ма[сули ме[нат нисбат ба фабрика[о хеле паст буд, барои [амин [ам арзиши аслии моли косибон нисбат ба моли фабрика хеле болотар меистод. Ба замми ин [укуматдорони феодалb ба косибон хироxу андози бешумор меандохтанд, ки ин [ам арзиши моли он[оро баланд мебардошт.
Баробари аз маркази Россия омадани мол[о вазъияти косибон якбора табо[ шуд. Дар мар[алаи аввал со[ибкорони рус– со[ибони фабрика, завод, савдогарони калон – талаботи бозор[ои Осиёи Миёнаро ба тафсил омeхтанд ва анвои моли худро ма[з ба [амин талабот муносибу мувофиr намуданд. Дере нагузашта аз Россия ба бозор[ои Осиёи Миёна чит[ои гулдор, чойнику пиёлаву косаву табаr[ои чинb, маснуоти мисин, сeзан, собун, карасин, чарчинворb барин мол[ои фабрикb омадан гирифтанд, ки нархи он[о аз нархи моли косибони ма[аллb хеле пасттар буданд, зеро дар фабрика тайёр карда мешуданд. Дар аввал[ои соли 1910 мол[ои русb тамоми бозор[ои Осиёи Миёнаро зер карда гирифтанду аксари мол[ои косибони ма[аллиро танг карда бароварданд.
Пеш аз [ама, касби бофандагb сахт шикаст ёфт. Шо[идон навиштаанд, ки чити алвони русb,[1752] матоъ[ои катонию лифию xуттии русb махсусан наuз ба фурeш мерафтанд. Маснуоти бофандагb 2/3 [иссаи воридоти мол[ои русb буд. Яке аз шо[идони он давра навиштааст: «Бо имони комил метавон иддао кард, ки аз нисф бештари шо[иворb ва [атто либос[ои дeхта - xомаву куртаи занона ва катон, ки дар бозори Бухоро ба фурeш мераванд, моли масковb аст».[1753] Бозори маснуоти о[анb – сим, мех, uулба[ои о[анb хеле тез шуд. Асбоб[ои чинию мисин [ам наuз ба фурeш мерафтанд. Милтиr[ои русb ва дигар яроrу асли[аи русb хеле эътибор пайдо кард. Бозори сeзангарони та[xоb касод шуд. Харидорон собуни rимат ва бадсифати xойдориро монда, собун[ои арзону хушбeйи русиро мехариданд. Бисёр косибон маxбуран тарки касб карданд. Дар кишвар бекорию бенавоb зиёд мешуд. Вале дар айни [ол, ба корхона[ои саноатии Бухоро унсур[ои капиталистb бо зeр ва шиддати тамом сар медароварданд.