Дар натиxаи ба Россия [амро[ шудани Осиёи Миёна шакл[ои асримиёнагии хоxагb беш аз пеш вайрон гардид: дар сол[ои 80-ум нуфуси ша[р[о афзуда, нахустин корхона[ои саноатb ба вуxуд омаданд. Дар дохили феодализм муносибат[ои капиталистb торафт rувват мегирифт. Ме[наткашони тоxик, eзбек, туркман, rирuиз ва дигар халr[ое, ки та[ти истисмори феодалони ма[аллb, рe[ониёни иртиxоъпараст, бой[о ва судхeр[о rарор гирифта буданд, пас аз Осиёи Миёнаро истило кардани [укумати подшо[b дучори xабру зулми иловагии амалдорони [укумати подшо[b, тоxирон ва судхeрони беруна гардиданд.
Пас аз ба Россия [амро[ шудани Осиёи Миёна дере нагузашта дар Хуxанд фабрика[ои на чандон калони коркарди ашё кушода шуданд, ки он[оро [ам со[ибкорони рус ва [ам бой[ои ма[аллb таъсис медоданд. Соли 1870 фабрикаи пиллакашb кушода шуд. Соли 1873 дар rишлоrи Де[мойи rарибии Хуxанд як савдогари рус заводи хурди шаробкашb кушод. Uайр аз ин завод[ои шиша, чарм (дар Eротеппа) ва меваю араr сохта шуданд. Сол[ои 1891-92 аввалин завод[ои пахта ба кор даромаданд. Соли 1895 дар Хуxанд аллакай 16 корхонаи саноатии заводмонанд кор мекарданд, ки 125 коргар доштанд. Дар охир[ои асри ХIХ дар ша[р 5 заводи пахта вуxуд дошт, ки дутои он[о аз они бой[ои ма[аллb буд.[1754]
Вазъияти а[олb дар аморати Бухоро, ки rисми зиёди тоxикони Осиёи Миёна дар он xо зиндагb мекарданд, назар ба кишвари Туркистон бадтар буд.
Усули идораи аморат, ки пеш аз истилои [укумати подшо[b мавxуд буд, бе [еx гуна таuйирот давом кардан гирифт. Аморати Бухоро ба 27 вилоят (бекигарb) таrсим гардида, ба [ар яке аз он[о бек ё [оким, rозb, раис ва муфтb аз тарафи амир таъин карда мешуд. {оким мебоист кор[ои давлатb, маъмурb ва зироатиро идора мекард, rозb дар асоси шариат кор[ои ма[камаро ба xо меовард, раис аз тарафи а[олb иxро шудани фармоишоти дину шариатро назорат менамуд ва муфтb [амчун «донандаи» конун[ои шариат дурустb ё худ нодурустии ин ва ё он [одиса ва иrдомотро фа[монда медод. {амаи ин касон дар навбати аввал ва асосан манфиати доира[ои [укм-рон ва фоида[ои шахсии худро таъмин мекарданд. {окимони вилоят[о, ки ба воситаи амлокдор[о ва дигар одамони худ кор[ои замин ва молия, xамъ кардани хироx, ушр ва uайраро идора менамуданд, дар [алли ин масъала[о комилан худсарона амал мекарданд, аз а[олb чb ситондан ва ба хазина чb супурдани он[оро касе тафтиш намекард.
Мингбошb, амин, оrсаrrол ва арбоб[о, ки ба сифати намояндаи а[олb таъин мешуданд, одатан ба кирдори [оким ва дигар амалдорони амир пайравb мекарданд. Ин [ол боиси ривоx ёфтани uоратгарb ва порахeрb гардида, ба иrтисодиёт зарбаи сахт ворид меовард ва зиндагонии бе ин [ам сахти а[ли ме[натро ба дараxаи тоrатнопазирb мерасонид.
Хусусан а[воли оммаи васеи мардуми Бухорои шарrb баuоят вазнин буд. Rариб тамоми а[олии ин ма[ал[оро тоxикон ташкил медоданд. {укумати амирb аслан Бухорои шарrиро чун мустамликаи худ rарор дода, дар ин xо назар ба rисми uарбии аморат тартиботи сахттаре xорb намуд. Табаrа[ои ашрофи rадимаи ин xо, сипо[ ва нeкар[о, рe[ониён, заминдорони калон ва бой[о ба такяго[и аморат табдил ёфтанд. Ба ин гурe[[ои болонишини истисморкунанда аз ба[одур[1755] (дар бекии Uарм аламон) то додхо[[1756] [ар гуна рутба ва мансаб[о дода мешуд. Мансаб[ои олитар фаrат ба сипо[иёни дарбори амир бахшиш мегардид. Амир ба ивази маош ба ин сипо[иён андози тамоми як де[аро мебахшид. Де[rонони ин rишлоr амалан дар [олати крепостноb буданд.
Ин де[rонон комилан дар ихтиёри танхо[хeр буданд. Со[иби танхо[ бо майли худ духтар[оро мебурд, [авли[ои де[rононро кашида мегирифт ва боз [ар чb ки хо[ад, мекард. Дар аморат мансабу вазифа[ои баланд рeйрост хариду фурeш мешуд, ки ин [ам а[воли мардумро беш аз пеш табо[тар менамуд. Сол[ое, ки дар Rаротегин [окимони амир Алмосбек (1886-1892) ва Му[аммадмуродбии парвоначb (1842-1904) [укмронb мекарданд, хариду фурeши мансабу вазифа ва унвону рутба rариб, ки ба расмият даромада буд. Собиr амлокдори {оит - Мирзо Нуруллобек хабар додааст, ки барои нeкари оддb шудан 1200-2000 танга ришва додан лозим буд. Агар ин гуна нeкар дар ша[р ва ё rалъае ба хизмати [арбb таъин шавад, аз [ама гуна андоз озод карда шуда, uайр аз ин барои таъмини маош ба ихтиёраш ду «буна» хоxагии де[rонb дода мешуд. Агар нeкар худаш [авлию боuу замин дошта бошад, дар ин сурат ба вай «буна» дода намешуд, вале ба [ар [ол ягон андозе [ам намедод. Мансаби rаровулбегb хеле rиматтар, 2-4 [азор танга меистод. Ба ихтиёри rаровулбегb 4 «буна» дода мешуд. Rаровулбегие, ки дар хизмати амир бошаду дар айни [ол молу мулку замин [ам дошта бошад, e[дадор буд, ки ба фоидаи хазинаи амир ушр (да[яки [осил) ва «амал», яъне 21 танга хироxи заминро [ам ди[ад.
Мансаби мирохур 3-5 [азор танга меистод. Ба ихтиёри мирохур 4-10 «буна» дода шуда, худаш uайр аз ушр аз тамоми хироxу андоз[о озод карда мешуд.
Тerсабо барои со[иб шудан ба мансаб бояд 5-10 [азор танга ришва медод. Ба ихтиёраш бошад, то сад «буна» дода мешуд ва худ аз [ама андоз[о озод буд.
Мансаби аз ин болотар эшикоuобошb ба со[ибаш 6–15 [азор танга меафтид, вале 150-200 «буна» мегирифту андозе намедод.
Ни[оят мансаби «бий», ки онро худи амир медод (дигар мансаб[ои аз ин поёнро худи беги Rаротегин мефурeхт ва аз ин хариду фурeш хexаинаш, яъне амирро [атто ого[ [ам намекард), ба со[ибаш ба пули калон – 10-20 [азор танга меафтид. Вале бар ивази ин [ар як бий (он[о [амагb дар Rаротегин аз да[ нафар беш набуданд) то 300 буна мегирифт, ки бо xабру зулми гeшношунид он[оро истисмор карда, rусури хароxоташро мебаровард.
Мансабу рутба[ои динb [ам бемалол хариду фурeш мешуду дар ин бобат [ам як навъ «таrсимоти ме[нат» вуxуд дошт, яъне мансаб[ои поёниро бек таrсим мекарду мансаб[ои болоро худи амир мефурeхт. {уrуrи додани мансабу унвони rозикалон, ду ноиби он ва раис фаrат ба амир тааллуr дошт ва дар ин бобат фаrат худи амир ёрлиr дода метавонист. Инро [ам [атман гуфтан даркор, ки rобилияти давлатдорb, истеъдоди ро[барию ташкилb бар ин сифат[ои шахс мутлаrо ба эътибор гирифта намешуд. {ар касе, ки бештар пора ди[ад, со[иби [уrуrу имконияти бештаре мешуду таrдири сад[о, [азорон [азор де[rону косибонро, ки дар му[ити тираи аморат чун uуломони бе-забон умр ба сар мебурданд, [ал мекард.
Дар тамоми дигар беки[ои аморат вазъият айнан чунин буд.[1757] Албатта, ин гуна тартибот ба маъмурони амир маъrул ва мувофиrи табъ буд. Он[о [атто дар хурдтарин мансаб нишаста, дар зарфи ду-се сол сарвати бисёре xамъ мекарданд. Хотирнишон бояд кард, ки ваrте ки дар соли 1917 амир барои амалдорон вобаста ба вазифаашон маоши муайян муrаррар карданb ва андоз[ои худсаронаро бар[ам доданb шуд, ин чунон мавxи эътироз ва норизоиятиро ба вуxуд овард, ки амир ба даст кашидан аз чунин нияти худ маxбур гардид.
{окимони вилоят[о, алалхусус дар Бухорои шарrb, дар uорат ва та[rир кардани а[олb ягон [адду [удудро намедонистанд. Яке аз сайё[они рус дар хусуси давраи [укмронии Мирмурод ном [окими Rаротегин чунин навиштааст: «Ин як солномаи тамомест аз кирдукори бера[мона ва худсарии бени[оят».[1758] Ин [оким сад[о де[rононро ба адои кор[ои ройгон маxбур мекард. E усто[ои дуредгарро дар Uарм чанд мо[ дар сармои зимистон бемузд кор фармуда буд.
{амаи замин[ои аморати Бухоро ба чунин категория[ои юридикb: замин[ои амлокb, амирb, ваrф ва милк таrсим шуда буд. Замин[ои хусусb нисбатан кам буда, ба бой[о ва амалдорони калон тааллуr доштанд.
Де[rононе, ки дар rитъа[ои хурди замин[ои амлокb ва ваrф[о кор мекарданд, амалан дар вазъияти крепостноb буданд. Ба ивази истифодаи порча[ои ночизи замин аз он[о дар шакл[ои гуногун молиёти зиёде ситонда мешуд.
Де[rонон аксар ваrт бо номи «[ашар» дар замин[ои амлокдор ва дигар амалдорони калон тамоман бемузд кор фармуда мешуданд. Он[оро бо номи «бегор» низ ба кор[ои сохтмони иморат[ои амир ва мансабдорони e, таъмир ва тоза кардани xeйбор[о ва uайра xалб менамуданд. Де[rонон e[дадор буданд, ки маxбурият[ои гуногуни [амлунаrлиро [ам ба xо оваранд. Тамоми кор[о аксаран аз чор се [иссаи ваrти де[rонро мегирифт.
Масалан, дар бекигарии собиrи {исор чунин навъ[ои андоз вуxуд дошт. Де[rонон барои истифода аз замин[ои обb хумс, яъне панxяки [осилотро ва аз замин[ои лалмb ушр, яъне да[яки [осилотро медоданд. Uайр аз ин, амлокдор бо ивази «ме[нат»-и худ дар кори андозuундорb расман аз [ар як ботман (таrрибан 12 пуд) [осили замини обb як нимхeрд (32 rадоr) ва замини лалмb нимчоряк (8 rадоr) [аr меситонид. Доруuа (амалдори хурди хироx), ки ба хирман назорат мекард, ба тариrи кавсан мe[рона мегирифт. {иссаи мироб баробари [иссаи амлокдор буд. Оrсаrrол аз [ар ботман нимчоряк, ё худ панxяки нимхeрд дарёфт мекард. Ни[оят домуллоимом [амагb ду uалбери 64 rадоrа «[аrrи Олло[» ва кавсан мегирифт. Пас аз [амаи ин[о дарвешу rаландар[о омада, назр талаб мекарданд.
Илова бар хироxи замин[ои кишт дигар хел андоз[о аз rабили закот, ки аз [айвонот, боuот ва муомилоти пулb рeёнда мешуд, закоти чагона, андози ко[, дала (савсор), яъне андози мeинае, ки шикорчи[о пайдо мекарданд, чормаuзпулb ва амсоли ин[о вуxуд доштанд.
Гаевский ном инженер, ки дар он сол[о ба бекии Reрuонтеппа сафар карда буд, манзараи аз тарафи амалдорони амир толону тороx шудани де[rононро хеле аxиб тасвир кардааст: «Одатан, [амин ки де[rон [осилро даравида дар хирманxо кeфта, зери назорати нозир онро тeб мекунад, амалдори дигар, яъне доруuа омада онро мe[р мекунад. Тарзи мe[ргузорb чунин аст: доруuа дар болои пора[ои кулeх мe[р монда, он кулeхпора[оро дар болои тeби гандум ба тартиби муайян мечинад. Пас аз ин дигар хирманро посбонb намекунанд, зеро агар ба тeби гандум андак даст расад, xои кулeхпора[о дигар шуда, дуздb ошкор мешавад.
Пас аз мe[р кардани [осил онро амлокдор омада мебинад ва тахминан бо назардид ва як газ чeб муайян мекунад, ки дар хирман чанд ботман [осил [аст. Дар ин хел маврид[о одатан де[rон доду вой мебардорад ва аслашро гирем, дар ин сурат мувофиrи rонун [осилро баркашида санxидан даркор, вале ин корро дар [еx куxо намекунанд. Баъзан чун шо[идони холис оrсаrrол, ё амини де[ро xеu мезананд, вале одатан худи амлокдор дафтарчаашро мебарораду ба доду войи де[rон ниго[ накарда менависад мемонад, ки «фалонb фалон rадар [осил гирифтааст».
Миrдори умумии [осил ана [амин хел таrрибан муайян мешаваду вале минбаъд кор аз ин [ам бадтар мегардад. Нархи бозорро мепурсанду вале онро 10-15 фоиз кам карда ба де[rон хабар меди[анд. Баъд мувофиrи rоидаи амир [афтяк ё панxяки [осил гуфта, сеяк ва [атто нисфи онро кашида мегиранд. Бар замми ин агар андоз ба шакли пул талаб карда шавад, [ама гандуми худро ба бозор мебароранд, ки талабот ба он зиёд нест ва нархи гандум якбора паст шуда меравад ва барои додани пули сеяки [осил (ки бе ин [ам миrдори умумии [осилро бардурeu зиёд навишта буданд), де[rон маxбур мешуд, ки ду маротиба бештар гандум фурeшад».[1759]
Ин толону тороxи рeирости ва[шиёна дар тамоми но[ия[ои аморат дида мешуд. Капитани штаби генералии Россия Покотило, ки соли 1886 аз Де[нав ба Rаротоu сафар карда буд, ни[оят дар [айрат мондааст, ки чаро дар замин[ои ду тарафи ро[и 50-60 чаrрима, ки наuз обёрb [ам мешуданд, [еx чиз накоштаанд. Маълум шуд, ки ба касофати хироxу андоз[ои миёншикан мардум rишлоr[ои худро партофта, ба кe[[о гурехта рафтаанд. Дар кe[сорон он[о чорво парварида, барои э[тиёxи худ дар замин[ои лалмb андак кишт мекардаанду бас. «На молу мулк ва худи [аёти табааи амири Бухоро ягон василаи таъмин надоранд,– менависад Покотило ва илова мекунад: - натиxаи ин авзои нохуши моддию маънавии халr [амин аст, ки мардум ба [укумати амир ва ба намояндагони ин [укумат – бек[о табиатан нафрат доранд».[1760]
Дар воrеъ, ваrте тоxикон - ин мардуми ме[натдeст, ки чандин аср[о пеш дар ин xой[о маскун шудаанду со[иби ма[орати баланду rадимии зироатпарварb мебошанд, маxбур шудаанд, ки замину [авливу xой[ои худро партофта, rариб [аёти нимкeчb ба сар баранд, пас аз ин нисбат ба як даста феодалони uоратгар, ки сардорашон амир буд, нафрат надошта чb [ам дошта метавонистанд?!
{атто П.М.Лессар барин мушо[ид, ки аз рeи вазифааш «гумоштаи сиёсии императори Россия дар аморати Бухоро» буду ба танrиди сахти тартиботи амир [еx [авас надошт, дар «Rайд[о оид ба авзои сиёсb ва иrтисодии аморат» (1891) ном асараш менависад, ки дар айни андозxамъкунb бисёр сeиистеъмолу худсари[о мешавад, миrдори [осилро таrрибию бардурeu муайян мекунанду андозро на дар шакли мол, балки пулакb меситонанд ва зимнан пули андоз аз будаш хеле зиёдтар рeёнда мешавад».
П.М.Лессар маxбур шудааст иrрор намояд, ки «[атто дар но[ия[ои бойтарин [ам де[rонон замин[ои худро партофта, ба Самарrанд гурехта истодаанд, то аз подоши баrия[ои беохири андоз ра[о ёбанд. Ононе, ки илоxи фирор надоштанд, барои адои rарзи андоз буду шуди худро, [атто духтарони худро ба Самарrанд бурда фурeхтанд ва бо [амин он[оро ба ро[и бад андохтанд».
П.М.Лессар гапашро давом дода менависад: «{амаи ононе, ки ба водии Зарафшон ва но[ия[ои [амxавори он рафтаанд, хабар оварданд, ки [оли мардум табо[ аст. {оли мардуми беки[ои кe[истони Бухорои xанубb ва шарrb бошад, аз ин [ам бадтар аст, зеро дар ин xой[о барои андак бе[ шудани а[воли мардум [еx кор карда нашудааст. Ин касофатро рафъ кардан му[ол аст»–uамгинона суханашро ба поён мерасонад П.М.Лессар.[1761]
Дар воrеъ, чанд сол пеш аз ин rайд[ои иrтибос овардаи мо, 16 ноябри 1887 сардори уезди Самарrанд ба губернатори [арбии вулуси Самарrанд навишта буд, ки мардуми Кeлобу Дарвозу Rаротегин «аз муомилаи ноодилонаву сахт ва зулму асорати доимии [укуматдорони Бухоро ба танг омада шeриш карданд». Вай навишта буд, ки мардуми ин xой[о «дар маxлиси умумии худ rарор додаанд, ки илоxе ёфта, аз Бухоро xудо шудан даркор».[1762]
Вазъият дар дигар xой[о [ам пуршиддат буд.
Xангу xидол[ои дохилии феодалb ва ба [укумати подшо[b додани товони xанг ба вазъияти хазинаи аморати Бухоро бетаъсир намонд. Амир Музаффар ро[[ои пур кардани xои ин хароxотро xустуxe менамуд. Rисми замин[ои ваrф ба фоидаи аморат мусодира карда шуд. Илова бар ин, амир ба rози[о иxозат дод, ки бо [ар восита аз а[олb пул xамъ кунанд. {амчунин фармоишоте буд, ки як [иссаи ин пул[о ба тариrи тe[фа, молу мулки бесо[иб ва баrия[о ба худи амир дода шавад. {амин тариrа, му[имтарин вазифаи аморати Бухоро аз тороxи халrи ме[наткаш ва фурe нишондани [ама гуна муrобилат[ои зидди ин uоратгарb иборат гардида буд.
{ар он касе, ки из[ори норозигb мекард ё лоаrал андаке ба амалдорони амир итоат накарданb мешуд, ба xазо[ои ва[шиёна гирифтор мегардид. {ар як [оким метавонист одамонро бе [еx як асос ба зиндон партояд ва аз хонаву оилаашон ма[рум созад. Ма[бусони бадбахт, ки бо ягон ба[онае ба зиндон афтода буданд, дар шароити тоrатфарсое зиндагb мекарданд. Он[о дар зиндон[ои тираву ифлос бо пой[ои кундазада ва дасту гардани ишкелбанд дар замини мартуб ва ё рeи як бeрёе нишаста ё хуфта аз [исоби бахшиш[ои хешовандони худ ва садаrаи хайркунандагон рeз мегузаронданд. Касоне, ки хешу аrрабо доштанд, го[о ба воситаи пули зиёде ришва додан ба [оким аз зиндон озод мешуданд, вале аксаран одамони бекас тамоми умри худро дар ма[бусb ба сар мебурданд. Дар ша[р[ои аморати Бухоро «гуна[корон»-ро одатан дар рeз[ои бозор, дар пеши назари мардум xазо медоданд. Барои андак гуно[е шахси гуна[корро [афтоду панx чeб мезаданд, зарба[о бо дарра[ои сахт бо шиддати тамом ба тахтапушти бара[на расонда мешуд.
Дар аморати Бухоро тарз[ои ва[шиёнаи rатлу куштор, ба мисли овехтан, буридани гулeи ма[кум ва ба воситаи ресмон ва uарuара rин карда куштан хеле бисёр ба амал меомад.
{укумати подшо[b [окимияти худро дар Осиёи Миёна барrарор карда бошад [ам, барои таuйир додани сохти истибдоди Бухоро [еx гуна чорае надид, балки зиёда аз он, rасдан ин сохтро боз [ам пойдортар гардонд. Агарчи одамони пешrадами Россияи онваrта бор[о ба муrобили «тартибот»-и аморати Бухоро из[ори эътироз намуданд, аммо бо вуxуди ин пуштибонии [укумати подшо[b аз амир ва усули давлатдории e давом кардан гирифт.
Чунин буд хусусияти асосии авзои сиёсии Осиёи Миёна. {укумати подшо[b тартиботи дарун ба дарун гандидаву пeсидаи феодалию асримиёнагии Бухоро ва Хеваро фаъолона дастгирb мекард. Ин итти[оди болонишинони [укмрону доро буд, ки бар зидди он тадриxан итти[оди ме[наткашон ва омма[ои истисморшавандаи [амаи миллат[о арзи вуxуд менамуд.
П.М.Лессар иrрор мекард, ки: «Калонони Бухоро ва мардум шакке надоранд, ки [ама гуна шeриш бо асли[аи reшун[ои рус пахш мегардад, худсарии амир бошад, [ад надорад».[1763]
Таrрибан пас аз бист сол генерал-губернатори Туркистон - Самсонов дар маълумоте, ки ба номи Раиси Совети Вазирон 29 декабри соли 1911 ирсол карда буд, таъбири аниrтару даrиrтареро кор мефармояд: «Ягона монеаи аз зулми амир озод шудан (яъне озод шудани а[олии аморати Бухоро – Б.U.) сарнайза[ои reшуни рус[о мебошад».[1764] {укуматдорони подшо[b ононеро, ки тоxикону eзбек[ову дигар ме[наткашони Бухороро буub мекарданд, [арxониба дастгирb намуда, дар айни [ол эътироф мекарданд, ки дар ин кишвар алангаи uазаби халr боло шуда истодааст. Дар ахборе, ки сардори штаби асосb - Н.Н.Обручев 4 декабри соли 1883 аз Тошканд гирифта буд, ин ибора[оро дидан мумкин аст: «Амир дар тахт барои [амин ором нишастааст, ки ба туфайли rину азобу xазо[ои беохир ба дили мардум во[има андохтааст ва бо ёрии ана [амин зулму тааддb (ва дастгирии кeшун[ои Россияи подшо[b – илова мекунем мо – Б.U.) имкон ёфта, алангаи шeру uазаби мардумро, ки го[ дар ин xову го[ дар он xо боло мешуд, фурe менишонад. Дар нахустин ноомади кор револютсия мешавад, ки он на ба худи амир, на ба писараш– вориси тахт Сайид Абдула[адхон тара[[ум намекунад».[1765]
Воrеияти Осиёи Миёна дар да[сола[ои минбаъда нишон дод, ки ин гуна ба[о ба вазъияти онваrта комилан дуруст будааст.