Дар ин давра газетаи «Самарrанд», ки ба он болшевикони дар боло номбурда М.В.Морозов ва П.В.Позняков (сонитар М.В.Морозов ба Тошканд кeчида омад) ро[барb мекарданд, тарuиботу ташвиrоти револютсиониро махсусан авx гиронд. Болшевикони Самарrанд [ам мисли сотсиал-демократ[ои дигар ша[р[ои кишвари Туркистон дар байни мардум ташвиrоту тарuиботи револютсиониро васеъ идома медоданд, вараrаву хитобномаву муроxиатнома[о навишта па[н мекарданд, дар митингу намоиш[ои халrb нутr[о эрод менамуданд ва ширкат меварзиданд.
Шикасти шeриши мусалла[и декабрb дар но[ия[ои марказии Россия, чи тавре маълум аст, боиси тадриxан аrибравии револютсия гардид. Мо[[ои аввали соли 1906 дар Туркистон [ам rувва[ои иртиxоъ тадриxан ба [уxум гузаштанд. Кишвар аз солдату казаку политсай[о моломол шуд. Кушокушию дастгири[ову [абскуни[ову таъrибу таъзиру кофтуков[ову бадарuакуни[о, судкуни[о ни[оят бисёр шуд. Нeкарони бенeхтаи [укумати подшо[b орган[ои матбуоти тараrrипарварро мебастанд, нашри газетаву журнал[ои револютсиониро манъ мекарданд. Позняков, Морозов ва дигар муборизони фидокори ро[и озодии халr ма[кум гардида, дар rалъа [абс карда шуданд. Вале ба [амаи ин бедоди[о ниго[ накарда болшевикони Туркистон ба ме[наткашони кишвар xасурона муроxиат мекарданд, ки рe[афтода нашаванд, ба во[има наафтанд. «Кори мо [ам омад мекунад – менавиштанд он[о дар вараrа[о,– ва ба он рeз тайёрb дидан даркор!»
Мо[и майи соли 1906 дар кишвар оташи [аракати револютсионb боз аланга зад. Коргарони корхона[ои таъмири ро[и о[ан дар Тошканд расо як мо[ корро партофтанду он[оро тамоми rувва[ои демократии кишвар дастгирb намуданд ва оrибат коргарон uалаба карданд. Сарвари ин корпартоb болшевикон буданд. Тобистони [амон сол дар байни reшун[ои Округи [арбии Туркистон [ам чанд шeру ошeб[о шуданд. Дар де[от [ам де[rонон бештар ба xунбиш меомаданд.
Э[тимоли такрори соли 1905 маъмурияти подшо[иро ба во[има меандохт. Генерал-губернатори Туркистон Д.И.Суботич, ки нисбатан нав ба кор таъин шуда буду зо[иран гeё андак озодибозb мекард, фавран маъзул гардид. Ба xояш генерал Матсиевский таъин шуд, ки одами бера[му бешафrати золиму тарроре буд. Ин генерал тамоми [аёти сиёсии Туркистонро зери назорати сахт гирифт. Тамоми кишвар ба rитъа[о (rад-rади ро[и о[ани Осиёи Миёна) таrсим карда шуд, дар сари [ар як rитъа махсус «генерал-губернатори муваrrатb» меистод, ки дар масъалаи таъrибу таъзиру xазоди[b [уrуrи бекарон дошт[1818]. Шумораи reшун[ои «ба тахт содиr зиёд карда шуда, амалиёти суд[ои сайёри [арбb хеле авx гирифт. Намунаи ибрат барои тамоми маъмурони подшо[b губернатори [арбии Фарuона-Покотило буд, ки матбуоти демократии он сол[о ба вай як лаrаби аxоиб «Хони зире[дори Фарuона» дода буд.
Дар кишвари Туркистон, ки аз давра[ои Кауфман умуман жандарм набуд, соли 1907 Шeъбаи [имояти но[иявии Туркистон таъсис ёфт. Зарбаи асосии ин нeкарони подшо[ ба сeи ташкилот[ои болшевикии сотсиал-демократb равона гардид. Эсер[о ва меншевик[о, ки дар бобати тарrиш ёфтани фронти rувва[ои револютсионb хеле xидду xа[д карда буданд, барои [укумати подшо[b хавфи казоb надоштанд, ба ин сабаб он[оро сахт таъrибу таъзир [ам накарданд.
Гарчанде дар ибтидои соли 1907 дар xой[ои «руснишини Осиёи Миёна алангаи револютсия нисбатан боло хест, вале ин болоравии револютсия, чунончи дар тамоми хоки империяи Россия, ба мавxи наву тавонои пурвусъати револютсионb табдил наёфт. Равшан маълум буд, ки алангаи револютсия паст шуда истодааст. Вале, ба [ар [ол, ин револютсия барои пролетариат ва табаrа[ои васеи демократии Туркистон таxрибаи ни[оят муфид гардид ва он барои сарнагун сохтани [окимияти мутлаrа ва минбаъд, табаддулоти сотсиалистии соли 1917 тайёрии ни[оят му[им шуд.
Револютсияи сол[ои 1905–1907-уми Туркистон ни[оят возе[у равшан нишон дод, ки байни пролетариати мубориз (асосан пролетариати рус) ва де[rонони мубориз (асосан де[rонони миллат[ои ма[аллb) итти[оди ни[оят зич [атмист. Болшевикон мудом зарурати иртиботу ил[оrи муборизаи зиддиимпериалистии миллии озодихо[b ва револютсияи зиддифеодалии буржуазии демократиро таъкид менамуданд ва [аёт комилан дуруст будани ин мавrеи болшевиконро исбот кард ва болшевикон [ам дар воrеъ барои татбиrи амалии ин нукта[ои ленинb xидду xа[ди бемисле нишон доданд. Ма[з ба шарофати ана [амин xидду xа[д на фаrат ме[наткашони бисёрмиллионнафараи Осиёи Миёна, балки ме[наткашони шарrи хориxа–Империяи Усмония, Хитой, Эрон, {индустон ва дигар мамлакат[о ба револютсия xалб гардиданд, барои фаъолияти сиёсb «бедор» шуданд.
Аммо маълум, ки [одиса[ои пуртуuёни тeфоннамои Туркистон аз [ама бештар ба хоки [амсоя – ба аморати Бухоро асар кард. Хабари револютсияи рус ба тамоми ша[ру де[оти аморат ро[ меёфт. Ин хабар[о дар ин xо заминаи мусоид меёфтанд ва авзои бе ин [ам шадиди ин мулки феодалиро шадидтар мекарданд. Мардуми зору [аrиру помолу абгори Бухоро ба uоят суст ба xунбиш меомад, кeркeрона амал мекард, вале [амин ки ба [аракат омад, пеши ро[и вайро гирифтан кори осон набуд. Байни а[олии кишвари Туркистон ва аморати Бухоро алоrаи муста[кам буд. Дар айни авxи шeру ошeб[ои кишвари Туркистон гумоштаи сиёсии [укумати подшо[b дар Бухоро ба губернатори [арбии вилояти Сирдарё 27 июли соли 1906 [аросон навишта буд: «Мувофиrи баъзе овоза[ое, ки то ба мо расид, сарт[ои Самарrанду Фарuонаву Тошканд аз Бухоро таппончаву милтиr харида гирифта мерафтаанд. Дар Самарrанд [авлие набудааст, ки милтиrу таппонча надошта бошад».
Ба андозаи ба гeши оммаи де[rонону косибони аморат расидани хабар[ои муборизаи rатъии rувва[ои тараrrипарвари Туркистон зидди мутлаrияти подшо[b, де[rонону косибон [ам зидди [укуматдорони феодалии худ фаъолтару rатъитар ба по мехестанд. «Аз соли 1907,–навишта буд Д.Н.Логофет,–дар аморати Бухоро дар байни а[олb xунбишу изтироби номуайяне мушо[ида карда мешуд... дар аснои андозuундорb задухeрд[ои майда баuоят тез-тез рeй медодагb шуда, rариб ба [одисаи доимb мубаддал гардида буд... Мо дар rишлоrи дурдасти Бухорои шарrb нишаста будем ва аз бисёр одамон хабар[ои гуногуни тоза мешунидем. Он[о го[ мегуфтанд, ки дар бекии {исор талотeб хеста, амлокдорро дошта задаанд, го[о аз xое овоза пайдо мешуд, ки дар Де[нав мардум xазои закотчиро додааст. Норозигии номуайян аз бек[о ба шикваю шикоят[ои бешуморе аз амалдорони хурд табдил меёфт, ки охири охирон одамон дар хусуси имкони сар шудани шeриш дар давлати хонb гап мезадагb шуданд»[1819]. Дарвоrеъ, соли 1905 ва соли 1908 сад[о нафар а[олии {ойит ва Rалъаи Лабиоб зидди ша[ои Rаротегин рeйрост ошeб бардоштанд[1820]. Тирамо[и соли 1907 дар {исор мардум ба шeр омад. 8 сентябри [амон сол ша[ри Rаротоu аз зилзилаи сахт вайрон шуд, вале дастаи [арису ноодами беку бой[ову амалдорон ба xои мадад ба офатзадагон худашон чизу чораи ночизи мурдагону маxрe[онро талаву тороx карданд.
Соли 1908 а[олии rишлоrи Uузни rитъаи Мастчо[ ва де[аи Rароянтоrи rитъаи Ўротеппаи вилояти Самарrанд бедодию [аромкорию дуздии намояндагони маъмурияти подшо[иро дида бо сангу калтак ба он[о дарафтоданд. Албатта, ин гуна шeру ошeб[ои зидди[укуматии тоxикони кишвари Туркистон ба тоxикони аморати Бухоро [ам бешуб[а таъсир расонда, он[оро ба мубориза сафарбар менамуд. Мо[и феврали соли 1910 мардуми Кeлоб шeриш бардошт. Сабаби шeриш толону тороxи амлокдорону закотчи[ои бек Муллоа[мад-бий буд. Бек ва муrаррабони вай аз [исоби де[rонони бенаво давлату сарвати бе[ад xамъ карданд ва асосан аз фарrи он нархи uалла истифода мебурданд, ки байни нархи бозори ма[аллb ва нархи uалла дар ваrти андозу [осилuундорb вуxуд дошт.
А[олb ба муборизаи rатъии зидди феодалони истисморгар тайёрb медид. Амир ин авзои Кeлобро шунида ба он xо яке аз муrаррабони маккору фиребгари худ – девонбегиро равон кард. Муллоа[мад-бий бошад, дар навбати худ ба посбонго[и наздиктарини сар[адчиёни рус, ба сардори дастаи сар[адчиён полковник Гайдебуров rосид фиристода мадад пурсид. Девонбегb пеш аз reшун[ои рус[о расида омаду чанд тадбир андешид. Пеш аз [ама аз номи изди[оми панxсаднафараи мардум аризае rабул кард ва бекро аз мансабаш азл намуд. Баъди ин reшун[ои рус [ам расида омаданд, вале молу мулки тороxкардаи бек дар дасти худаш монду [атто гапи гашта додани он набаромад ва шeриш [ам пахш карда шуд.[1821] Ин шeру ошeб[ои мардуми Бухорои шарrb далолат менамоянд, ки дар шуури сиёсии а[олии ма[аллb дигаргуни[о шудааст, шуурнокии синфии он[о хеле такмил ёфтааст ва нисбат ба тарзи тороxи феодалb, ки дар хоки аморат xараён дошт, муrобилату норозигb рeз ба рeз меафзояд.
Ба [амин тариr, rисми пешrадами ме[наткашони тоxик дар ша[ру де[от та[ти таъсири револютсияи рус ба амалиёти фаъолонаи сиёсb омода шуд. На xорb кардани [олати [арбb, на xазоди[и[о оташи муборизаи револютсионии ме[наткашонро фурe нишонда наметавонистанд, ки он баъдтар дар зери байраr[ои Револютсияи Кабири Сотсиалистии Октябр бо rувваи нави зафаровар авx гирифт.
Боби чорум