Ба [укуматдорони подшо[b муяссар гардид, ки муваrrатан uолиб омада, аввалин револютсияи русро буub кунанд. Аммо он[о зиддият[ои оштинопазиреро, ки пояи империяи калони подшо[иро суст мекарданд, [еx бартараф карда наметавонистанд. Ин зиддият[о баuоят тезу тунд гашта, боиси хурexи нави револютсионb гаштанд. Соли 1910, чун дар Россия, дар Осиёи Миёна [ам мавxи муборизаи синфb боло хест. Масалан, худи [амон сол дар вулуси Конибодом коргарони кони нефти «САНТО» корпартоb карданд. Муборизаи муттафиrу мутташаккили коргарон маъмуриятро маxбур сохт, ки ба талаби коргарон розb шавад, дар натиxа музди кор зиёд ва муддати он кeто[ карда шуд. Худи [амон сол ангиштканони Сулукта корпартоb карданд ва ба он[о коргарону хизматчиёни стансияи Драгомирово [амро[ шуданд (дар ин xо корхона[ои таъмири кон[ои Сулукта ва маъмурияти кон xойгир буд; [озир ин xо посёлкаи Пролетар). Шeру ошeб[ои де[rонон [ам авx гирифт. Соли 1912 дар вулуси Нов де[rонони rарздор ба [авлии судхeри калон [амла карда васиrа[ои rарзро сeхта партофтанд[1822].
Ме[наткашони аморати Бухоро, ки аз зулму асорати гeшношуниди бой[ои ма[аллb ба танг омада буданду ин бой[оро [укуматдорони Петербург дастгирb мекарданд, махсусан бо rа[ру uазаб шeру ошeб бардоштанд. Ин шeру ошeб[о ба дараxае вусъат ёфтанд, ки [укуматдорони империяи Россия [ам ба во[има афтоданд. Кор ба xое расид, ки «масъалаи Бухоро» ва ро[[ои «танзими» он (маълум, ки бо таъбири амалдорони подшо[) мавриди ташвишу тараддуди зиёд ва му[окимаи махсуси амалдорони олимартаба rарор ёфт.
Соли 1909 нашр шудани «Кишвари бе[уrуrb. Аморати Бухоро ва авзои имрeзаи он» ном китоби Д.Н.Логофет ба ин моxаро таконе гардид. Муаллифи ин китоб чанд сол дар Осиёи Миёна зиндагb карда буд. Дар байни дараxоти мансаб[ои ма[аллb мартабаи баланд [ам дошт– сардори идораи Округи гумрукии Туркистон буд. Логофет чизи навиштаашро наuз мефа[мид ва [укуматдорон [ам [еx ба[онае надоштанд, ки eро дар «тарuиботи револютсионb» мутта[ам намоянд. Аслашро гирем, мавrеи Логофетро мавrеи [амдардию uамхорb нисбат ба ме[наткашони тоxику eзбек гуфтан [ам [еx мумкин набуд. Логофет фаrат uами [аминро мехeрд, ки обрeю эътибори [амон тартиботи маъмурию сиёсb, ки [укумати подшо[b дар Осиёи Миёна xорb карда буд, паст нашавад. Вале дарвоrеъ, «Кишвари бе[уrуrb» ин [укми сахтест ба тамоми он худсарию бедоди[ои феодалb, ки дар аморати Бухоро [укмфармо буданд ва он[оро табаrа[ои [арбию феодалии Россия бевосита дастгирb мекарданд. Корманди дар ихтиёри генерал-губернатор буда – генерал-майор Дрягин дар бораи ин китоб ба генерал-губернатори Туркистон маърeзае ирсол намуда навишта буд, ки «ин китоб аз бедоди[ои дохилии Бухоро, аз худсари[ову бемаззаги[ои маъмурони Бухоро, ки барои кирдори худ [еx гуна xазое намебинанд, сухан меронад»[1823].
Д.Н.Логофет менависад, ки тамоми амалдорону маъмурони амир rариб 50 [азор нафар мебошанд (ба ин [исоб сарбозон дохил не) ва [еx кадоми он[о аз [укумат маош нагирифта, фаrат аз [исоби толону тороxи а[олb зиндагb мекунанд. Амир ба баъзе одамон оила-оила одамонро пешкаш намуда, rариб ба uуломb меди[ад ва иxозат [ам меди[ад, ки сеяки даромади он оила[о кашида гирифта шавад. Барои адои rарзу xарима савдои музоядаро бисёр истифода мебаранд ва баъзан дар баробари молу мулк зану фарзанди rарздорро [ам ба фурeш мемонанд. Боварии кас намеояд, ки дар асри ХХ, дар он сарзамине, ки та[ти «васояти» империяи Россия мебошад... uуломдорb [асту ривоx дорад. {укумати амир миrдори андозу хироxро торафт зиёд мекунаду барои э[тиёxи мамлакат як пули сиё[ро дареu медорад ва асосан пулро барои таъмини лашкар сарф мекунад, зеро он барои андозу хироxxамъкунb даркор мешавад. Аммо пул[ои ни[оят калон зери пардаи «тe[фа»-ю «пешкаш»-[о барои ришваи амалдорони маъмурияти генерал-губернатории Туркистон ва калонони Петербург сарф мешавад. Расман даромади Бухоро 2,5 млн. сeм аст, ки 1,5 млн.-и он барои лашкар, 900 [азораш барои амир ва 100 [азораш барои rозиву мулло[о харx мегардад. Вале аслан, мегeяд Логофет, аз мардум соле 18 млн. сeм пул ситонда мешавад, ки [амаи онро худи амир ва нeкарони калону хурди вай – rушбегию парвоначию беку амлокдор ва uайраву ва [оказои вай нeши xон мекунанд. Логофет гапашро давом дода мегeяд, ки мардум ба [адди rашшоrию бенавоb расидаасту рeзи сериро намебинад ва ба мурданаш кам мондааст, бинобар ин таклиф мекунад, ки фил[ол ба xои тартиботи ма[аллии маъмурb тартиботи умумироссиягиро xорb карда, амирро фаrат [амчун намояндае мондан даркор.
Вазъияти шадиди аморати Бухоро, ки э[тимоли таркиданаш дур набуд, дар Тошканд дар маxлиси махсуси машваратb му[окима карда шуд, ки дар он генерал-губернатори Туркистон-Мишенко, ёрдамчии вай -Кондратович, сардори штаби Округи [арбии Туркистон-Рихтер, гумоштаи сиёсии Россия дар Бухоро-Лютш ва дигарон иштирок доштанд. Масъалаи якум, ки диrrати [амаро xалб карда, ни[оят кушоду равшану луччаку пeстканда таъбир карда шуд, ин тавр буд: «Дар бораи ба гардани а[олии аморати Бухоро бе[ад зиёд бор шудани андоз[о, ки ба туфайли ни[оятдараxа бевиxдон будани [укуматдорони ма[аллb ба а[олии аморати Бухоро баuоят гарон меафтаду миёншикан аст». Акнун инаш иддаои кадом -як «нависандаи бенeхта» набуд, ки китобаш ба ходимони давлатb маъrул нашуд. Инаш акнун му[окимаи махсусу расмии пeшидаи масъала буд, ки дар айни он фикру аrида[ои расмb ба таври кушоду равшан из[ор гардиданд ва минбаъд дар мактуби комилан махфии генерал-губернатор, ки ба вазири [арбb ирсол дошта буд, зикр [ам ёфтанд. Хeш, ин шeрои олии мансабдорони олимартабаи Туркистон чи[о гуфт? Иrрори он[о ба дараxае аxиб аст, ки барои зикри он[о маrоми муносиб додан даркор. Дар шартнома[ои сол[ои 1868 ва 1873-уми байни Россия ва Бухоро модда[ое низ буданд, ки мувофиrи он[о амир бояд uуломдорb ва uуломфурeширо бекор мекард, вале дар ин бобат дар Бухоро [еx кор карда нашуд. «Ба шарофати [окимияти рус[о [окимони Бухоро хеле бурд карданд, зеро пештар во[имаи [уxуми душманони берунb он[оро маxбур менамуд, ки ба ин ё он ро[ лутфу садоrати табааи худро ба даст оваранд ва бедодию худсарии бек[ову амлокдоронро камтар кунанд. Акнун бошад, амир тамоман ба умеди [имояти сарнайза[ои рус[о мебошад ва парвои кору бори мамлакатро надорад...»
Албатта, [озирон [ама маuз андар маuз подшо[параст буданд, ба ин сабаб имони комил доштанд, ки сабаби бадбахтии халrи тоxик ва дигар халr[ои аморати Бухоро фаrат «парвои кору бори мамлакатро надоштани амир» аст. Сарфи назар ба ин, он[о маxбур шуданд иrрор намоянд, ки мардум «батамом ба ихтиёри маъмурони [арис партофта шудааст, ба маорифи халr касе а[амият намеди[ад, ро[[ову пул[о... [ама фатарот шудаанд, нархи чиз[ои зарурb ба касофати хироx[ои бешумор ни[оят баланд мебошанд ва мардум рeз ба рeз бенавотар мешавад».
Масъалаи даромади амир [ам диrrати [амаро xалб кард. Гумоштаи сиёсии Россия дар Бухоро таъкидан гуфт, ки маблаuи даромади амирро махфb ниго[ медоранд, вале мувофиrи «гуфтаи баъзе одамон» ин даромад соле ба 7.350 [азор сeм мерасидааст. Дар матни rарори маxлиси машваратb чунин як таъбири такдор ба назар мерасад: «Агар фарз кунем, ки амир аз замин ба [исоби миёна соле 5 млн. сeм меuундорад, [амин маблаu [ам аз маблаuе, ки тамоми а[олии ма[аллии кишвари Туркистон меди[аду илова бар ин нисбат ба а[олии Бухоро шумораашон ду маротиба бештар аст, чор маротиба зиёдтар мебошад». Агар [аминро ба назар гирем, ки нeкарони [укумати подшо[b ме[наткашони Туркистонро чанд rабат пeст меканданд, пас тасаввур кардан му[ол аст, ки а[воли табааи «аъло[азрат амири Бухоро» то ба кадом дараxа табо[ буд.
Агар ба умеди он шавем, ки генерал-губернатору муrаррабони вай xиддан дар uами исло[и вазъият мешаванд, сахт са[в хо[ем кард. Дарвоrеъ, ин калоншаванда[о бедодию худсарии ва[шиёнаи [укуматдорони Бухороро таъкид намуда, uуломвор мутеъ будани халrро из[ор дошта, ба чунин rарор омаданд, ки... ба гумоштаи сиёсии дар Бухоро буда, супурда шавад, ки дар бораи иrтисод ва андоз[ои ма[аллb чунин маълумот[оро гирд оварад[1824]. Итти[оди синфии истисморгарони мухталифу гуногунмиллати империяи Россия, ки зидди истисморшавандагон равона шудааст, ана [амин тавр кушоду равшан зо[ир шуд.
Пас аз якчанд мо[, тирамо[и соли 1909 дар Тошканд барои му[окимаи вазъияти Бухоро боз xамъомаде баргузор гардид ва иштирокчиёни он [ам хеле гап доданд, ки «дар аморат дигаргуни[о мувофиrи маrсад мебуд», пас аз ин масъаларо ба ихтиёри Маxлиси махсуси машваратb оид ба вазъияти Бухоро [авола карданд, ки он дар Петербург 28 январи соли 1910 шуда гузашт. Аз дараxаи эътибори ин маxлис [айъати иштирокчиёни он ша[одат меди[ад. Маxлиси машваратb дар та[ти раёсати раиси Совети вазирон ва вазири кор[ои дохилии Россияи подшо[b-Столипин мегузашт, дар он вазири молия Коковсев, вазири кор[ои хориxb Изволский, вазири [арбb Сухомлинов, сардори штаби генералb Гернгрос, ёрдамчии вазири кор[ои хориxb Сазонов, генерал-губернатори Туркистон Самсонов ва дигарон иштирок карданд. Ин[о хеле гапфурeшb карданд, ки «ба сабаби дар кишвар набудани хоxагии ботартиби пулb» ва набудани ёрии тиббb «а[воли табааи Бухоро бени[оят хароб аст», лашкари сершуморе вуxуд дорад, ки барои таъмини он 1 млн. сeм даркор ва uайраву ва [оказо. Ба «гeшаи дурдасти аморат» – ба Бухорои шарrb мароrи махсус зо[ир карда шуд, алалхусус, ки дар бораи ин но[ия [укуматдорони подшо[b хабари ночизе мегирифтанд. Ин маxлиси машваратb [ам uайр аз бозори гапфурeшb дигар чизе нашуд. Пеш аз [ама сабаб [амин буд, ки иштирокчиёни маxлисро [атто ба гeшаи хаёлашон намеомад, ки бо чb ро[ «ба со[ибихтиёрии комили шо[аншо[», яъне амир дахолат кардан мумкин будааст. Самсонов дар як шакли [аросону ларзони нодилона барои му[окима таклифе пеш ни[од, ки дар аморат баъзе дигаргуни[о кардан даркор, вале фаrат баъди ин ки ягон ваrт аморат ба Россия [амро[ карда шавад, вале [амин таклифи нимxонро [ам Столипин рад кард. Столипин rатъиян гуфт, ки «хомдаррон кардан лозим не... хусусан дар чунин замонаи нотинx, ки тамоми rувваи империя барои такмили дохилии мамлакат равона шудааст». Маълум, ки Столипин револютсияи сол[ои 1905-1907-ро дар назар дошт, ки баъди он аппарати давлатии [укумати подшо[b хеле ваrт ба ифоrа омада натавонист. Самсонов боз аз номи маxлиси машваратии Тошканд лои[аи ноrису думбурридаи баъзе исло[отро – дар Бухоро xорb кардани «бюxети ботартиб», дигар кардани тартиби андоз[о, ё кам кардани лашкарро низ пеш ни[од, вале [амаи онро аркони [укумат фавран рад карданд.
Намояндагони вазорати кор[ои хориxb бо дастгирии дигар иштирокчиёни маxлис таъкидан гуфтанд, ки «ба [исобу китоби пули амир дахолат карда, аз вай тартиб додани ин ё он гуна бюxетро талаб кардан ва [амчунин кам кардан шумораи лашкарро низ таrозо намудан, бешак, та[рифи истиrлоли вай ва таrсири эътибори вай мебуд». Бинобар [амин xамъомади ин подшо[парастони гузаро чунин rарор баровард: «Масъалаи бюxет, масъалаи лашкар, масъалаи таuйири тартиби андоз бардошта нашавад, ро[и ба мо маrбули бе[дошти вазъияти Бухороро муайян карда, онро рeирост не, балки тадриxан ба иззати нафси амир нарасида, номаълум ба вай фа[мондан даркор ва ба худи вай имкон додан лозим, ки аз номи худаш ва бо ро[у усул[ои ба шароити ма[аллb мутобиrу муносиб он тадбир[оро ба амал барорад». Маънои ин фаrат [амин буд, ки лом нагуфта аз гуно[и тамоми он селаи даррандагони Бухоро гузаштанд ва хунрезию кушокуши[ои он[оро та[син гуфтанд.
Маxлиси машваратb rобили rабул донист, ки «минбаъд он одати то ба [ол дар Бухоро мавxударо бояд бекор кард, ки мувофиrи он агар мансабдорони рус ин ё он кору вазифаи ба амир вобастаро иxро намоянд, амир [атман ба он[о тортуr меди[ад» (аслан ин ришваю поради[ии рeирост буд, ки аз [исоби толону тороxи ме[наткашон карда мешуд) ва дар ин бобат як rарори муxмал rабул [ам карда, ба вазири [арбb супориш дода шуд, ки «инро мавриди назари мар[аматбори аъло[азрат император созад, то роxеъ ба ин, маншури мубораке шавад, ки ба муассиса[ои мутааллиr чун дастурамал ирсол гардад»[1825].
Хуллас, тамоми амалдорони хурду калону пасту баланди подшо[b аз худсарию бедоди[ои гeшношунид, ва[шиёна толону тороx шудани ме[наткашон, ки дар аморати Бухоро [укм меронд, воrиф буданд, аммо ба ме[наткашони бадбахти Бухоро (ва маълум, ки [ам ба ме[наткашони Осиёи Миёна ва умуман [ам ба ме[наткашони тамоми империяи Россия) дасти ёрb дароз намекарданд ва парвое надоштанд. А[воли мардум сол ба сол табо[тар мешуд. Дар баробари ин даромади аппарати феодалию клерикалии амир сол ба сол меафзуд. Аз [исоби араrи xабину хуни ме[наткашони тоxику eзбек ва uайра на фаrат бой[ои Бухоро киса пур мекарданд, балки табаrа[ои буржуазию помешикии Россия [ам насибаи худро зада мегирифтанд. Дар ин бобат такопeю даводавию ташвишу тараддуд[ои аркони молия, со[ибони банку корхона[о ва умуман rаллобу каззобони олимансаб, ки бо дарбори худи подшо[ rаробат доштанд, xолиби диrrат аст.
Соли 1915 дар Бухоро uайр аз шeъбаи Банки давлатb боз 7 шeъбаи банк[ои хусусb буд, ки [амаи он[о бо сармояи хориxb алоrаманд буданд. Ин банк[о дар дасти консессионер[ои калон буданд ва он[о бо иxозати [укумати амир барои консессияи ирригатсионb замин[ои бисёреро мегирифтанд. Масалан, гумоштаи Банки Русу Осиё-Стовба соли 1913 дар бекии Rабодиён 10 [аз. десятина заминро ба муддати 99 сол ба консессия гирифта буд (rитъаи «Гав[аралb»). {укумати Бухоро аз соли 1912 то соли 1915 xамъулxамъ то 300 [аз. десятина заминро ба консессия дод. Uайр аз rитъаи «Гав[аралb» боз ду консессияи дигар дода шуд– соли 1914–«Айваx» 5 [аз. десятина замин[ое, ки дар rарибии ба Аму рехтани Кофарни[он воrеъ буданд ва соли 1915 «Reрuонтеппа» 65 [аз. десятина замин (ин замин[о [озир дар [удуди РСС Тоxикистон мебошанд).
Амири Бухоро ва амалдорони вай uайр аз ситондани андозу хироxу закоту пораву ришва [аннотию савдогарb [ам мекарданд. Хазинаи давлат тамоман кисаи худи амир шуда монд. Дар ин бора устод Айнb дар «Материал[о оид ба таърихи инrилоби Бухоро» маълумоти аxоиб овардааст. Соли 1913 даромади амир 30 млн. сeми тилло буд, ки ин тавр харx мешуд:
Таъмини сарбозон – 1 млн. сeми тилло.
Таъмини нeкар[о – 100 [аз. сeми тилло.
Харxи тортуr[о – 1 млн. сeми тилло.
Хароxоти гуногун–100 [аз. сeми тилло.
Маорифи халr ва тандурустb – ягон тин [ам не.
Тамоми хароxот 2200 [аз. сeми тилло. Тамоми пули аз ин боrb, яъне зиёда аз 27 млн. сeми тилло барои зиндагию айшу ишрати амир сарф мешуд. {амаи ин далолат мекунад, ки дар а[ди амири охирин - Олимхон толону тороx шудани мардум ба авxи аъло расид. Саросари аморат rа[атию гушнагию касали[о [укмфармо шуданд. Аммо [укуматдорони Бухоро ба ин парвое надоштанд, на дар uами маорифи халr буданду на дар uами ниго[дории тандурустии мардум, [атто оддитарин намуд[ои хизмати тиббb набуд.