Ошeб[ои аввалин дар ша[ри Хуxанд сар шуданд. Аз рeи таrсимот мувофиrи вилоят ва уезд[ои кишвари Туркистон уезди Хуxанд бояд 9 [азор мардикор медод. Ба мардикоргирb 4(17) июли соли 1916 бояд шурeъ мекарданд. Опричники подшо[b, губернатори [арбии Самарrанд Н.С.Ликошин (мисли [амвазифа[ои худаш дар вилоят[ои дигар) рeйрост та[дид мекард, ки дар сурати саркашb кардан мардикорон ба воситаи rувва[ои мусалла[ сафарбар карда хо[анд шуд. Хашму uазаби омма уезди Хуxандро фаро мегирад.
Дар бораи воrеа[ои минбаъдаи ша[р рапорти сардори гарнизони ма[аллb полковник И.Б.Рубах маълумоти муфассал меди[ад. Ин полковник аз ошeби мардум сари калобаи худро гум карда ва [атто тартиби ба ки[о рапорт доданро [ам аз ёд бароварда, рапортро рост ба номи подшо[ фиристодааст: «Ба Шумо аъло[азрат императори аъзам бо таrсиру камияти тамом арз мекунам, ки 4 июл, рeзона, дар ша[ри Хуxанд, мардуми ша[р изди[ом карда, ба идораи пристави политсия омаданд ва талаб карданд, ки рeйхати мардикороне, ки мувофиrи фармоишоти Шумо аъло[азрати императори аъзам аз санаи 25 июни [амин сол бояд ба кор[ои аrибго[и армия фиристода мешуданд, бекор кунем. {укуматдорони политсия хеле илтимосу зорию тавалло карданд, ки мардум хона ба хона раванд, вале касе ба гапи он[о гeш накарда ва [ама баробар uавuову маuал бардоштанд. Ваrте политсай[о мардумро тела дода, дур карданb шуданд, а[олии ма[аллb муrобилат карданд ва политсай[оро дошта заданд.
Аз посбонго[е, ки дар наздикb воrеъ буд, панx нафар аскари rатории дастаи rаравулони Хуxанд, ки барои рафъи бетартиби[о омода меистоданд, ба сари uавuо давида омаданд, вале изди[ом он[оро [ам фил[ол печонида гирифт ва дар ин мобайн яке аз ша[риён милтиrи аскарро кашида гирифтанb шуд, дигарон бошад, аскаронро сангборон карданд.
Дар [амин ла[за аз байни изди[ом касе тир кушода буд, ки ин аскарони rаторb ва шарикони он[о, ки дар болои девори rалъа меистоданд, ба тарафи изди[ом 16 маротиба тир кушоданд, дар натиxа ду кас кушта ва як кас маxрe[ шуд – [ар се а[олии ма[аллb мебошанд. Изди[ом фавран пароканда шуд».[1834]
Воrеа[ои Хуxанд ба шeру ошeб[ои оммавии саросари кишвари Туркистон як навъ сарахбор шуданд. Шeриш ша[ри асосии кишвар Тошканд ва пас аз он тамоми дигар вилоят[оро фаро гирифт. Мо тамоми xузъиёти шeришро муфассал баён намекунем, зеро дар бораи он тадrиrот[ои махсус чоп шудаанд.[1835] Мо фаrат дида мебароем, ки ин шeриш дар но[ия[ои тоxикнишин чb гуна зо[ир шуд ва ба зу[уроти он чb гуна ба[о додаанд.
Мо дар боло аз рeи рапорти «бо таrсиру камтарини» полковник Рубах дидем, ки шeриш аз нуrтаи назари [арбиёну политсай[о чb гуна гузаштааст. Албатта, ин рапорт бисёр тафсилоти воrеа[ои 4 июли соли 1916-уми Хуxандро баён намекунад. {ол он ки бояд махсус таъкид кард, ки дар шeриш нафаrат а[олии ша[р иштирок доштанд. Мардуми де[а[ои атроф [ама аз xон сер шуда, ба uазаб омада буданд ва сад[о нафар де[rонон [амон рeз ба Хуxанд омаданд. Ваrте пристави политсия Устимович фармуд, ки бего[ии 3 июл дар са[ни масxиди Шайх Мусли[иддин бо «калоншаванда[ои» мардум мулоrот мекунад, ба он xо понзда[-бист «калоншаванда» не, балки якчанд [азор одам xамъ шуд.
{озирон rатъиян талаб карданд, ки тайёрb ё худ сафарбарии мардикорон бекор шавад, ё мавrуф гузошта шавад. Устимович маxбур шуд, ки маxлисро rатъ кунад, аниrтараш, думро хода карда гурезад. Рeзи дигар дар ша[р як навъ намоише шуд. Марду зан, пиру кампир, хурду калон, баччаву качча [ама ба сeйи гузари Охун рафтанд, ки дар он xо идораи оrсаrrол воrеъ буд. Оrсаrrол Мирзо Муинов ва пристав Устимович ин rадар одамро дида, зуд ваъда доданд, ки дигар рeйхат тартиб дода намешавад. Баъди ин мардуми оташину пурuазаб, ки шумораашон ба 6–7 [азор расида буд, ба тарафи «ша[ри нав» равон шуданд.
Пешопеши ин намоиш Xeра Зокиров, Додобой Машарифов барин одамон мерафтанд, ки баъд[о дар ро[и uалабаи [окимияти халr дар Тоxикистон муборизони маш[ур шудаанд. Rозb Бузрукхexа ва Комилxон Олимxонов ном бой[ои ша[р пеши ро[и изди[омро гирифта аз ро[ гардонданb ва пароканда карданb шуданд, вале мардум он[оро [ам гурезонданду идораи приставро печонида гирифтанд ва талаб карданд, ки рeйхати мардикорон фавран нобуд карда шавад. Политсай[о аз uазаби мардум тарсида, андаруни бино пин[он шуданд.
Ана дар [амин ла[за аскарон пайдо шуданд, дастаи посбонони Хуxанд пеш баромаданд ва якxоя бо политсай[о тир кушоданд. Аз тир[ои он[о пирамарди [аштодсола шайх Оrил Неъматшайхов, xавони бистусесола Му[аммадхон Миробидов [алок шуда, Мирзоxон Мирфозилов маxрe[ гардид. Аммо аскар кам буд. {анeз 7 июл Ликошин ба иxрокунандаи вазифаи сардори штаби Округи [арбии Туркистон Н.Н.Сиверс муроxиат карда, бо исрор илтиxо карда буд, ки ба вилоят тезтар солдату казак[оро фиристад. Uайр аз ин Ликошин навишта буд, ки сардори уезди Хуxанд [ам талаб карда истодааст, ки ба ша[р[ои Хуxанд ва Eротеппа фавран яктогb пулемёт ва ягон панxо[нафарb казак[оро фиристодан даркор.[1836]
Аммо аскарфиристонb [еx натиxа надод ва ин кори [укуматдорони подшо[b барабас рафт. Ба ин худи Ликошин [ам боварb [осил кард. Барои тафтиши вазъият вай 12 июл ба сафари вилоят баромад. Вай баъдтар (17 декабри соли 1916) ба генерал-губернатори Туркистон навишта буд, ки дар вокзали Хуxанд «ба вай изди[оми бузурге маътал будаанд, ки аз де[а[ои Rистакeзу Исфисор омадаанд, ман бозистодам, ки бо он[о гап занам. Гуфтам, ки [ар каси дар xояш рост истодагb шинад, худам рост истода ба [озирон а[амияти фармоишоти аъло[азрат императорро дар бораи мардикоргирb ва тартиби мардикоргириро фа[монда додам. {ама гап назада, гeш мекарданд, вале рeи [ама тираву rавоr[о овезон буду аз сукути он[о касро во[има зер мекард».[1837]
Дар омади гап, губернатор сонитар мегeяд, ки «на [ама дар сукут буданд». Исфисорие баромада гуфт, ки Кауфман дар ваrташ ваъда дода будааст, ки дар муддати 50-сол ягон касро аз ин xо ба аскарb намегиранд. Пас аз ин Ликошин боз гапашро давом дода менависад:
«Ман ба он исфисорию ба изди[ом гуфтам, ки ин гап афсона асту маъно надорад ва зо[иран гeё ки гап[ои ман маъrул шуданд, вале оrибати кор тамоман дигар баромад – муллое, ки бо вай гап мезадам, якбора ба изди[ом рe оварду гуфт: «Гапро кашол додан чb лозим, [ой халоиr, шумо гуфта будед, ки мардикор намеди[ед, рост аст?». Тамоми изди[ом ба якборагb басо босалобату бадво[има uурунгос зад, ки: «Рост, намеди[ем. Рост, намеди[ем»– ман бошам фаrат [аминро гуфта тавонистам, ки фармоиши аъло[азратро дар бораи мардикорb [ар коре шавад, иxро кардан даркор».
Он чb аён аст чb [оxат ба баён аст – магар аз ин зeртар манзараро дидан мумкин аст? Кай пештар мардум дида буд, ки худи губернатори [арбии вилоят дар пеши де[rонону косибони де[от гап занад?! Хайр, агар гап зада бошад [ам, кай як одами олимансаби генерал-губернаторb аз да[они ом ин rадар гап[ои рeйросту пухтаву бурро шунида буд?!
Минбаъд [ам rистакeзи[ову исфисори[о бо камбаuалони Хуxанд алоrаи муста[кам доштанд ва дар зарурат фавран ба мадади он[о меомаданд. Масалан, ваrте 21 июли 1916 [укуматдорони Хуxанд чор касро ба [абс гирифтанд, ки он[о гeё мардумро ба шeриш даъват мекардаанд, тамоми rистакeзи[о ба мадади хуxанди[о шитофтанд. Хурду калон, [ар касе ки гашта метавонист, ба ро[ баромаданд. Калонони ша[р бо як азоб пеши ро[и ин изди[оми панx[азорнафараро гирифтанд ва намонданд, ки ба Хуxанд дароянд.
Дар Eротеппаву де[а[ои атрофи он [ам шeру ошeб[о мешуданд. Ликошин ба генерал-губернатори Туркистон А.Н.Куропаткин 7 декабри соли 1916 мактубе фиристод, ки дар он навишта буд: «... 1 август ба ша[р аз вулуси Uончb ду гурe[ де[rонон омаданд – як гурe[ 200 нафар, гурe[и дигар 250 нафар, он[о ба тартиб додани руйхат монеъ шуданb буданд. Бо ёрдами посбонони савора ва политсай[о uончиги[о пароканда карда шуданд».[1838]
Сарфи назар ба [амаи ин, сардори уезди Хуxанд полковник Рубах хавф дошт, ки мардуми ин xой[о боз шeриш мекунанд. Бинобар ин вай аз губернатори [арбии Самарrанд илтимос кард, ки ба вулуси Uончb «отряди xазоди[андаи Ша[ристон фиристода шавад... ва он бояд [уrуr дошта бошад, ки дар зарурат таъзир [ам кунад». Пас аз ин Рубах менависад: «...азбаски бетаъхир тезутунд амал кардан даркор, бинобар ин да[[о ва сад[о касро [абс карда, ба замми ин тамоми расмият[оро (rарори [абс, пурсишу тергав, маълумот ба идора[ои болоb) риоя кардан мумкин нест» [1839] ва аз гап[ояш маълум, ки шeриш [аrиrатан вусъат ёфта будааст.
Маъмурияти подшо[b армияи худро ба манбаъ[ои шeриш бо азоб таrсим мекард, зеро отряд[ои xазоди[анда намерасиданд. 9 август дар Rистаreз мардум боз шeриш бардоштанд. Худи [амон Ликошин ба Тошканд чунин хабар дода буд: «Изди[оми бузурги мардум – хурду калон, марду зан ба [авлии идораи сардори вулус зада даромаданд ва сардори вулус, элликбошb (?) ва посбонро дошта заданд».[1840]
«Солдату казак фиристед!», «Солдату казак фиристед!»–аз тамоми вулусу уезду вилоят[ои кишвари Туркистон ба маркази он фаrат [амин гуна телеграмма[о меомаданд. Зеро шeриш дар Хуxанд сар шуда, саросари кишварро фаро гирифт ва то тирамо[и соли 1916 дар манба[ои асосии худ ва дар баъзе xой[о аз ин [ам дертар давом кард. Фаrат пас аз он ки ба Осиёи Миёна rисм[ои нави армия омаданд, шeриш пахш карда шуд. Rувваи асосии шeриш де[rонон ва косибон буданд. Дар но[ия[ои зироаткорb муrобилати шeришгарон ба дараxае сахт шуд, ки генерал-губернатори Туркистон он муrобилатро фаrат бо зeри армия ва артиллерия рафъ карда тавонист.
Мувофиrи маълумоти архив дар аморати Бухоро [ам шeру ошeб[о аз ибтидои соли 1916 сар шуданд ва алалхусус, дар Китоб, Ша[рисабз, Яккабоu ва Чироrчb вусъат ёфтанд. Махсусан де[rононе ба шeр омаданд, ки амир барои сохтмони ро[и о[ани Бухоро-Тирмиз зeран сафарбар карда буд. Таrрибан мо[[ои март-апрели соли 1946 Агентии сиёсии Россия дар яке аз хабар[ои худ навишта буд: «Норозигии коргарон торафт зиёд шуда истодааст. Истисмору худсарb [ад надорад. Барои ду [афта кор сарт[о [амагb як сeм маош мегиранд ва хeрду хeрокашон аз худашон (дар мавзеи Калиф – Тирмиз). Овоза па[н кардаанд, ки ро[ давлатb аст ва дар он бепул кор кардан даркор». А[олии беки[ои кe[истон, масалан, а[олии Балxувон сар бардоштанд. [1841]
Шeриши соли 1916 не[зати стихиявb буд ва на дар [ама ма[ал[о хусусияти халrb дошт. Шeришгарон на вазифаи шeришро дуруст дарк мекарданду на ро[[ои uалабаро медонистанд. Бисёр шeриш[о xудо-xудои беробита буданд. Наrшаи ягонаи амалиёт, ро[барияти ягона набуд.
Гарчанде мувофиrи маълумоти идораи политсия дар баъзе ма[ал[о баъзе сотсиал-демократ[о, ки дар баъзе ша[р[ои Осиёи Миёна зиндагb мекарданд, дар ин ё он шeриш ба ин ё он андоза дахл доштаанд, вале мо гуфта наметавонем, ки дар ин шeриш[о ро[барии пролетарb вуxуд дошт, ин гуна ро[барb набуд. Пролетариати ма[аллии миллb [оло камшумор ва ташаккул наёфта буд, барои ро[барb rодир набуд. Пролетариати рус бошад, гарчанде ба он[о партияи болшевикон ро[барb мекард, дар ибтидои шeриш бо ме[наткашони ма[аллb, ки асосан аз де[rонон иборат буданд, робитаи муста[кам надошт. Натиxаи му[имтарини шeриши соли 1916 дар [амин, ки шeриш дар он xой[ое, ки хусусияти [аrиrатан халrию озодкунанда дошт, поя[ои [окимияти подшо[b ва истисморгарони ма[аллиро суст кард.
Дар айни [ол, бояд [атман rайд кунем, ки дар баъзе ша[ру но[ия[ои Осиёи Миёна xосусони империалистони Германия ва султони Туркия хеле xидду xа[д карданд, ки шeриш[ои халrии зиддиподшо[иро ба шeриши зидди умуман рус[о табдил ди[анд. Дар навбати худ мулло[ои мутаассиб, алалхусус, пайравони ашаддии тасаввуф кeшиданд, ки шeриш ба худ шакли «uазовот»-ро гирад, ки дар ин сурат тамоми рус[о бояд rир карда мешуданд.
Шо[идон наrл мекунанд, ки дар яке аз ма[алла[ои Хуxанд як гурe[ одамон, ки ё xосуси империалистони Германия ё султони Туркия будаанд, байроrи халифаи Туркияро бардошта баромадаанд. Маълумоте [аст, ки султони Туркия Афuонистонро та[рик мекардааст, ки ба кор[ои аморати Бухоро ва кишвари Туркистон дахолат кунад.
Ба xосусони Туркия муяссар шуд, ки бо фиребу найрангу ришваю пора сардорони баъзе rабила[ои туркманро аз ро[ бароранд ва дар ин хел ма[ал[о шeру ошeби мардум ба фоидаи султони Туркия xараён ёфт. Дар но[ия[ои сар[адди Афuонистон ва Эрон [одиса[ое рeй доданд, ки шeришгарон ба ро[ио[анчиёни бегуно[у муздури рус дарафтоданд, rасаба[ои рус[оро оташ заданд, посбонго[[о, восита[ои алоrа ва uайраро хароб карданд. Бой[о ва мулло[ои туркман мехостанд, ки ба туфайли ин шeриш rабила[ои туркманро ба Эрон ё Афuонистон ва баъдтар ба Туркия [амро[ кунанд. Ин гуна ният[ои душманона дар дигар ма[ал[ои Осиёи Миёна [ам xой доштанд.
Хулласи калом, [ангоми ба[о додан ба хусусияти шeриши соли 1916 шароити конкрети [ар як ма[алли Осиёи Миёнаро ба [исоб гирифтан даркор. Аниrу равшан xудо кардан даркор, ки кадом шeриш стихиявb буд, кадом шeриш хусусияти халrию озодкунb дошт, кадом шeришро феодал[ои иртиxоb, муллоён ва дигар унсур[ои зиддихалrb ташкил кардаанд, ё ба манфиати худ истифода бурдаанд.
Баъди бера[мона пахш кардани шeриши соли 1916 [укумати подшо[b мардумро бемалол ба мардикорb, аниrтараш, барои кор дар аrибго[и армия сафарбар кардан гирифт. Ин сафарбарb бо худсарию бедоди[ои бешумор мегузашт. Ба мардикорb фаrат фарзандони бенавоёну камбаuалонро мегирифтанд, бой[о бошанд, расман [укуr доштанд, ки ба xои фарзандони худ дигар касро киро карда фиристонанд. Фарзандони бой[о, амалдорон, мулло[о пораву ришва [ам дода, аз мардикорb худро халос мекарданд. Де[rонони бечора барои ришваю пора пул надоштанд, бинобар ин баъзан чунин мешуд, ки аз як оила якбора ду-се кас ба мардикорb мерафт – яке аз рeйи «rонун», дигаре ба xои rарз ва севумb худро мефурeхт, ки зану кeдаку пиру кампирони дар хона монда rути лоямуте дошта бошанд.
Касони ба мардикорb сафарбаршуда дар сохтмони иншооти мудофиа кор мекарданд, дар корхона[ои саноатb [ар гуна кор[ои сиё[ро иxро мекарданд, баъзан он[оро дар замин[ои помешик[о [ам кор мефармуданд. На идора[ои [арбb ва на со[ибони заводу фабрика[о, ки бояд мардикорони осиёмиёнагиро rабул мекарданд, ба ин кор мутлаrо тайёрb надида будаанд. {азорон [азор мардикорон дар бараку заминкан[ои хунуки бепечка зиндагb мекарданд, аз хунукию гуруснагию касали[о сад[о нафари он[о мурда мерафтанд.
Ва[шиёна пахш карда шудани шeриши соли 1916, худсарию бедодию беинсофи[ои бешумори тартиби мардикоргирb, зиндагии муд[ишу вазнину тоrатгудози мардикорон дар uарибb – [амаи ин[о нафрату адовати ме[наткашони Осиёи Миёнаро нисбат ба [укумати подшо[b, [укуматдорони ма[аллb ва тамоми золимон хеле сахттар кард. Дар айни [ол, шeриши соли 1916 аз рeи унсур[ои буржуазии миллb ниrобро канда партофт.
Тарuиботчиёни пантуркия натавонистанд, ки халr[ои Туркистонро ба ро[и каxи «итти[оди xамеи муслимин» равона кунанд, дар ро[и «итти[оди миллию динb» аз муборизаи синфb дур созанд.
{амаи ин дар Осиёи Миёна дар ваrти шeриши соли 1916 басо аён зо[ир гардид ва дар ин кор худи xадид[о [ам кeмак карданд. Маълум, ки он[о не[зат[ои халrиро ба манфиати худ истифода бурданb мешуданд ва дар а[ён-а[ён xой[о (масалан, дар Xиззах) ба он[о муяссар шуд, ки э[тироси револютсионии оммаро ба маxрои таассуби динb андозанд. Аммо аксари а[олb – камбаuалони ма[аллb душманони аслии худро наuз шинохта гирифтанд. Rайд кардан лозим, ки аз худи аввали шeриш то пахш карда шудани он тамоми калонони «обрeманд», бой[ои ма[аллb бо амалдорони хурду калони подшо[b фаъолона [амкорb мекарданд. Ба маъмурияти подшо[b миллатчиёни буржуазb–xадид[о [ам [арxониба кeмак мекарданд. А[вол [ам дар Хуxанду Eротеппа, [ам дар Самарrанду Марuелон, [ам Дар Пишпеку Верний, дар [ама ша[р[о, ни[оят дар худи Тошканд [ам [амин буд.
Ин хоинон ба манфиат[ои миллии халrи худ хиёнат карда, идора[ои махсус таъсис медоданд, ки ба [укумати подшо[b дар масъалаи мардикоргирb мадад расонанд. Масалан, дар маркази генерал-губернаторb «Комитети ша[рии Тошканд барои ба кор даъват кардани а[олии ма[аллb»[1842] ном муассисае таъсис ёфт, ки ба он Мунавварrории дар боло номбурдаи мо, Хоxаев ном як савдогари серпули корчаллон ва дигар намояндагони давлатманди бой[ову xадид[о сарварb мекарданд. Дар вилояти Сирдарё намояндагони буржуазияи ма[аллb ба губернатори [арбии вилоят махсус ариза дода иxозат пурсиданд, ки «дар байни а[олb ташвиrоту тарuибот баранду он[о ба маъракаи uундоштани чизу чораву молу ашё барои э[тиёxи xанг муrобилат накунанд».[1843]
Ин иrдом ва дигар кирдор[ои ба ин монанд равшан далолат мекунанд, ки xадид[о [ам мисли тамоми буржуазияи миллии Туркистон аз оммавb будан ва равияи муайяни синфb доштани шeриши соли 1916 ба [арос афтода, дар uами мавrеи худ шуда, бо душманони ашадии тамоми халr[ои мамлакат – [укуматдорони подшо[b забон як карданд.