Xанги якуми xа[онb, ки оrибат ва ифодаи бe[рони умумии капитализм ба шумор мерафт, ин бe[ронро тезутунд гардонда империализми xа[ониро суст намуд. Коргарон ва солдат[о 27 феврали (12 марти) соли 1917 дар Петроград шeриш бардошта, подшо[ро аз тахт сарнагун карда, Совет[ои депутат[ои коргарон ва солдат[оро ташкил доданд. «Ба коргарони рус,– навишта буд В.И.Ленин,– чунин шараф ва иrболе насиб шуд, ки якумин шуда револютсияро, яъне xанги бузург, ягона xанги rонунb ва [аrrонии мазлумонро бар зидди золимон сар кунанд».[1844]
Ба шарофати ро[барии партияи болшевикb, ба шарофати гегемонияи пролетариат револютсияи буржуазb-демократии феврал дар тамоми сарзамини васеи Россия uалаба кард.
Дар натиxаи хоинии эсер[о ва меншевиконе, ки ба ро[барияти Совет[о даромада гирифта буданд, ба сабаби зудбоварии аз [ад зиёди омма[ои васеи коргарон ва солдат[о, ки аз аввалин комёби[ои револютсия сармаст шуда буданд, [окимияти давлатиро буржуазия ба дасти худ мегирад. {окимияти нави давлатb дар шахси {укумати Муваrrатb аз намояндагони буржуазия ва помешикони буржуазияшуда иборат буд.
Ба як тарзи махсус ба [ам пайвастани ду диктатура: диктатураи буржуазия дар шахси {укумати Муваrrатb ва диктатураи пролетариат ва де[rонон дар шахси Совети депутат[ои коргарон ва солдат[о вазъияти ба вуxудомада, рафти вусъати воrеа[ои револютсиониро чи дар тамоми мамлакат ва чи дар Осиёи Миёна [ам муайян кард. [1845]
Револютсияи феврал оммаи васеи халrи Осиёи Миёнаро сахт ба xунбиш овард. Дар рeз[ои аввалини револютсия аввал дар Тошканд, баъд дар дигар ша[р[ои кишвар, аз xумла дар ша[р[ои аксарияти а[олиаш тоxик дар Самарrанд, Хуxанд, Eротеппа, Бухорои Нав (Когон) Совет[ои депутат[ои коргарон ва солдат[о ба вуxуд омаданд. Дар баробари Совет[о ташкилот[ои иттифоr[ои касабаи коргарон, косибон, [унармандон ва дигар табаrа[ои а[ли ме[нат таъсис меёфтанд. Дар Самарrанд Иттифоrи мусулмонони ме[наткаш («Иттифоr») роли калон мебозид, ки бисёр фаъолони он сиёсати болшевиконро суботкорона ва бо xиддият дастгирb мекарданд. Дар Хуxанд, ки дар байни а[олии он ро[и о[анчиён хеле зиёд буданд, «Комитети ро[и о[ании коргарон ва де[rонони стансияи Хуxанд» таъсис карда шуд.[1846]
31 март дар маxлиси мутта[идаи Совети депутат[ои коргарон ва солдат[ои Тошканд, Комитети иxроия, инчунин намояндагони Совети депутат[ои мусулмонон ва Совети де[rонон дар бораи бар[ам додани генерал-губернаторb якдилона rарор rабул карда шуд. Ин uалабаи калони револютсия ба [исоб мерафт.
Як rисми халrи тоxик, ки дар кишвари Туркистон зиндагонb мекард, ба муборизаи револютсионии халr[ои Россия [амро[ шуд. Дар зери таъсири пролетариати Россия ва бо ёрии вай дар як rатор ша[р[о иттифоr[ои мусулмонони ме[наткаш ва Совет[ои депутат[ои коргарони мусулмон ташкил меёбанд, ки дар он[о ме[наткашони миллати ма[аллb бо rисми болшевикии Совет[ои депутат[ои коргарон ва солдат[о [амкорb карда, таълими муборизаи револютсионb мегиранд.
Ду[окимиятb дар Туркистон дар [амин зо[ир мешуд, ки дар баробари Совет[о комитети туркистонии {укумати Муваrrатb [амчун органи олии [окимият дар кишвар ташкил дода шуда буд, дар ма[ал[о (вилоят ва уезд[о) комиссарони {укумати Муваrrатb гузошта шуда буданд, ин[о орган[ои [окимияти буржуазb ба [исоб мерафтанд, ки сиёсати {укумати Муваrrатиро xорb мекарданд, сиёсатеро, ки аз xумла, барои дар Туркистон ниго[ дошта шудани машинаи кe[наи давлатb равона карда шуда буд.
{укумати Муваrrатии буржуазb тамоми чора[оро медид, ки режими мустамликавиро дар Осиёи Миёна ниго[ дорад. Xаллоди халr[ои Осиёи Миёна -генерал Куропаткинро {укумати Муваrrатb дар вазифаи пештарааш мононд. Вазири [арбии {укумати Муваrrатb капиталист Тучков дар телеграммаи худ из[ори боварb мекард, ки генерал Куропаткин барои ниго[ доштани тартибот дар Туркистон «таxрибаи худро истифода хо[ад бурд». Бо маrсади ниго[ доштани ин «тартибот» губернаторони вилоятb, сардорони уезд ва тамоми дастго[и политсия дар xой[ои худ мононда шуданд.
{амаи ма[дудият[ои миллие, ки дар замони подшо[b вуxуд доштанд, бекор карда нашуданд, ме[наткашон мисли пештара аз [уrуr ма[рум буданд. Сардори комитети кадет[ои Туркистон Шепкин ба де[rонони ме[наткаш та[дид мекард, ки барои замин[ои мулкдорони калон ва бой[оро худсарона зер карда гирифтанашон xазои сахт хо[ад дод. Коргароне, ки рeзи кори 8-соата талаб мекарданд, дучори таъrибот мешуданд. Ба таври дигар гeем, буржуазияи ба сари [окимият омада барои аз миён бурдани на зулми иxтимоb ва на миллb [атто кeшиш [ам накард. Вай баъзе зу[уроти дурушти сиёсати миллb-мустамликавии [укумати подшо[иро (фаrат зо[иран) аз байн бурда, он[оро бо сиёсати нозуктар ва аз ин рe боз [ам хавфноктар иваз намуд.
Буржуазияи миллb, унсур[ои феодалb-боb кeшиш мекарданд, ки болоравии кайфияти миллии озодихо[ии оммаи халrро зери ро[барии худ гирифта ва онро ба манфиати ма[дуди синфиашон нстифода баранд.
Ба андозаи дар Россия ривоx ёфтани [одиса[ои револютсионb мо[ияти зиддихалrии xадидизм торафт ошкортар мешуд. Табаддулоти мо[и феврали соли 1917-ро xадид[о бо ваxду шодии тамом истиrбол гирифтанд. Хабари револютсия расидан замоно мо[и марти соли 1917 дар Тошканд «Шeрои исломия» ном ташкилоти буржуазии миллатчигb таъсис ёфт, ки ба он собиr депутати Думаи II давлатb Муллоабдуво[ид Rориев ва [амон Мунавварrорb Абдурашидов сарварb мекарданд. Он[о бо М. Чукаев ва И. Сайфулмулуков барин пешвоёни пантуркия ба Шeрои мутта[идаи кишварии исломии Туркис-тон ро[барb мекарданд ва «Турк эли» («Халrи турк») ном як газетача [ам мебароварданд.
Мо[и апрели соли 1917 миллатчиёни буржуазии Осиёи Миёна дар Тошканд съезди мусулмонони Туркистонро даъват карданд. Иштирокчиёни съезд эълон карданд, ки барои интишори нуфузи буржуазияи миллb дар байни а[олии Осиёи Миёна uоя[ои панисломия ва пантуркизмро [атталимкон васеъ истифода бурдан даркор. Дар съезд ягон масъалае му[окима нашуд, ки барои бе[тар шудани а[воли де[rонон ё косибон лозим бошад. Xадидон ва пайравони он[о «со[ибихтиёрb ва худидоракунb»-и Туркистонро талаб карданд, то ки фаrат худашон ме[наткашонро толону тороx кунанд. Он[о кeшиш мекарданд, ки сохти кe[наи нимфеодалиро барrарор ниго[ доранд, таъсири дини ислому ходимони он, таъсири буржуазияи миллиро ба халr[ои Осиёи Миёна муста[камтар кунанд.
Пешвоёни xадид[о – М. Бе[будb, Мунавварrорb Абдурашидов, Абдурауф Фитрат ба тарuибу ташвиrи uоя[ои пантуркизм а[амияти махсус дода, «бою камбаuал»-ро даъват мекарданд, ки «дар ро[и як маrсад» хизмат кунанд ва бо [амин байни ме[наткашони ма[аллb ва камбаuалони рус низоъ меандохтанд. Дар ин кор «Тeрон» ном гурe[и буржуазии миллb, ки сонитар ба «Ташкилоти федералистони турк» («Турк адам марказият») табдил ёфт, маrоми намоён дошт.
Ташкилоти ма[аллии буржуазии «Шeрои исломия» ва ташкилоти феодалии динии «Уламо» таъсис ёфтанд, ки майдони амалиёташон хеле васеъ буд. Он[о шиор[ои контрреволютсионb, шиор[ои панисломия ва пантуркизмро пешбарb карда, мехостанд, ки оммаи ма[аллии ме[наткашро аз rафои худ гирифта баранд, оммаеро, ки бедор шуда буду аммо аз rайди xа[олат ва азияти асрина ра[о наёфта буд.
Ро[барони ин ташкилот[о худро [омиёни дини ислом ва манфиат[ои умумимиллb ба rалам дода, табаrа[ои боrимондаи ноого[и а[олии ма[аллиро ба муrобили болшевикон иuво медоданд. Масалан, дар Хуxанд ташкилоти «Шeрои исломия» чунин овоза па[н карда буд, ки гeё болшевикон молу мулки мардумро кашида гирифта, xамъиятb кардан мехостаанд, гeё болшевикон расму оини диниро манъ карда, дини мусулмониро нест карданb будаанд. «Шeрои исломия» ва махсусан «Уламо» а[олии ма[аллиро на ин ки фаrат барои ба болшевикон пайравb кардан, балки барои иштирок кардан ба [ар як ташкилоти ме[наткашон таъrиб менамуданд.
Органи Совети депутат[ои коргарон ва солдат[ои Тошканд «Наша газета» мо[ияти зиддихалrии амалиёти «мустамликадорони навбаромад»-и [айъати {укумати Муваrrатb ва хиёнаткори[ои миллатчиёни буржуазиро бо далелу исбот[о фош карда ба ме[наткашон (алалхусус, ба ме[наткашони ма[аллb) мо[ияти [аrиrии мутаассибонро нишон медод. «Инак боз як касофати дигар шуд –балои севум омад, ки номаш «Уламо» будааст –- навишта буд «Наша газета» – Ин бало аз rа[тию вабо [ам бадтар. Ин як селаи бадаъмолони ша[ри кe[на аст, ки аз офати xанг миллион[о сeм дуздидаанд, аз [исоби кулфати мардум давлатманд шудаанд».[1847]
Дар мо[[ои аввали Револютсияи феврал ба миллатчиёни буржуазb муяссар шуд, ки rисме аз а[олиро гаранг карда аз паси худ баранд. Он[о мекeшиданд, ки дар Осиёи Миёна зидди болшевик[о фронти ягона ташкил ди[анд, зеро таъсири болшевикон ба халr[ои Осиёи Миёна рeз ба рeз меафзуд. Xадидон, панисломчи[о, пантуркчи[о ба тарuиботу ташвиrоти болшевикон шиори худ «миллати ягонаи мусулмон»[1848]-ро муrобил гузоштанb мешуданд, синф[ои гуногунро ба итти[од даъват мекарданд. Дар ин бобат як хитобаи Фитрат хеле xолиби диrrат аст:
«Мусулмонони Туркистон!– навишта буд вай дар хитобааш,– биёед, аз барои пайuамбар, аз барои дин, аз барои илм мутта[ид шавем; ба низои байнихудb ва тафриrаи синфb чашм пeшем, худро бо ришта[ои дeстию итти[од барбандем, ки нахустпанди ислом аст, биёед, даст ба [амдигар ди[ем»[1849].
Вале вазифае, ки он[о назди худ гузошта буданд, ба [еx ваx[ иxро намешуд. Программаи ленинии партияи болшевикb дар масъалаи миллb [алли [амон масъала[ои умдаеро дар назар дошт, ки миллион[о ме[наткашони тамоми миллат[о ба умеди [алли он масъала[о буданд ва [амин нияти партияи болшевикон ба дили [амаи ме[наткашон ро[ меёфт ва ба туфайли [амин мардуми гeшаву канор[ои Россия [ам, аз xумла халr[ои Осиёи Миёна фаъолона болшевиконро дастгирb мекарданд.
Худи [аёт ба xараёни аз [ам xудошавии синфии а[олии ма[аллb ёрb расонд. Ме[наткашони тоxику eзбек ва туркману rирuиз торафт бештар боварb [осил мекарданд, ки бой[ои ма[аллb мардумро ба ягонагии миллb даъват карда, дар амал аз [исоби бародарони «[амхун»-и худ – де[rонон ва камбаuалони rашшоrу гуруснаи ша[р, давлатманд мешаванд. Чунин воrеаи xолиби диrrатро мисол меоварем, ки онро матбуоти болшевикb хабар дода буд: «Масъалаи озуrаворb дар Eротеппа бисёр мушкил аст. Мардум аз гуруснагb аз вулус[ои дар гирду атроф будаи Басманда, Ша[ристон ва дигар ма[ал[о, ба сeи Дарё мегурезанд. Чунки дар Дарё ба [ар [ол арзан [аст. Воrеан, бо ин арзан кор[ои бе[аёна мекунанд, бой[ои Eротеппа дар стансияи Кривошенно [ар пуд арзанро 28 сeмb харида, онро рустb бо поезди пассажирb ва молкашон ё бо ароба ба Eротеппа мекашонанду дар [авли[ошон орд карда, ба мардуми гурусна [ар пудашро 50 сумb мефурeшанд»[1850].
Оммаи ме[наткаш торафт бештар ба [амин маънb сарфа[м мерафтагb мешавад, ки байни камбаuалони аз гуруснагb мурдаистода ва сабабгорони ин гуруснагb– бой[ои савдогар, ки ба ташкилоти «Шeрои исломия» сардорb мекунанд, [еx гуна манфиат[ои «умумимиллb» шуда наметавонад.
Фаъолияти собиr мардикорон, яъне ононе, ки барои кори аrибго[ ба Россия сафарбар шуда буданд, ба инкишофи шуури синфии пролетар[ову косибону де[rонони ма[аллb хеле мусоидат кард. Он[о ба Россия рафта, зуд ба майдони муборизаи шадиди сиёсb медаромаданд, дар ро[и муборизаи фаъолонаи зидди золимон дарси му[им мегирифтанд ва бисёр ваrт дар [амон xой[о ба партияи болшевикон аъзо мешуданд. Албатта, [амаи коркунони аrибго[ро якхела гуфта [исоб кардан нодуруст мебуд. Rисми болонишини он[о, ки аз амалдорони хурди подшо[b ва намояндагони рe[ониён иборат буданд, [амаи чора[оро медиданд, ки коркунони аrибго[ бо коргарони рус ва украин алоrадор нашаванд. Аксар ваrт аз рeи маълумоти он[о коркунони аrибго[ро [абс ва ма[кум мекарданд.
Аммо [амаи чора[ое, ки [укумати подшо[b ва дертар {укумати Муваrrатb, буржуазияи миллb ва рe[ониёни мусулмон барои мардикорони аrибго[ро, инчунин ме[наткашони миллат[ои ма[аллиро, аз таъсири идея[ои болшевикb ниго[ доштан медиданд, натиxаи дуруст набахшид.
Мана, як мисоли xолиби диrrат. Дар сол[ои мардикоргирb дар rатори дигарон [укуматдорони подшо[b Xeра Зокиров ва Абдуrодир Ра[имбоевро [ам ба кори аrибго[ ба Россия гирифта рафтанд. Xeра Зокиров ба заводи ша[ри Бердянск ([озир ша[ри Осипенко) афтод. Дар ин xо на фаrат бо uоя[ои ленинии сотсиал-демократb шинос шуд, балки ба дурустии он[о имони комил пайдо кард. Пас дар байни дигар мардикорони осиёимиёнагb фаъолона ташвиrоту тарuибот бурд. Eро [атто ба депутатии совети ша[ри Бердянск номзад [ам карданд.
Фаъолияти Абдуrодир Ра[имбоев [ам чунин буд. Вай ба ша[ри Харков ба заводи «Ширкати умумии электрикb» афтод. Баъд[о Абдуrодир Ра[имбоев ба ёд меовард, ки чb гуна ба маxлис[ои коргарони русу украин мерафт, чb гуна он[оро бо [аёти халr[ои Осиёи Миёна шинос мекард ва худаш [ам чb гуна аз воrеияти Россия ва Украина воrиф мегардид: «Ман [амон ваrт[о саводи дуруст надоштам, хусусан саводи аврупоb надоштам; аммо забони аврупоиро надонам [ам [аракат мекардам, ки [амаи гап[ои дар маxлис[о мешудагиро фа[мида гирам ва худам барои дигар дeстони туркис-тониам тарxумонb [ам мекардам». Коргарони русу украин ба вай газета хонда воrеаву [одиса[ои замонаро фа[монда медоданд, худи Ра[имбоев бо ташкилоти болшевикон алоrаи муста[кам дошт ва бо [идояти ячейкаи партиявии завод дар намоишу митинг[о иштирок мекард.[1851]
Маълум ки ваrте Зокиров, Ра[имбоев ва дeстони он[о, ки дар кeраи [одиса[ои револютсионии rисми европоии Россия обутоб ёфта буданд, ба ша[ру де[оту авул[ои худ баргаштанд, дарс[ои оид ба [амкорию [амфикрии синфии дар он xой[о гирифтаи худро зуд ба кор бурданд. 25 майи соли 1917 дар Хуxанд ба муносибати бозгашти мардикорон митинг шуд ва иштирокчиёни он Совети депутат[ои мардикорони коргарро интихоб карданд. Xeра Зокиров, Абдуrодир Ра[имбоев, ки дар фаъолияти ташкилот[ои револютсионb маrоми намоён доштанд, аъзои Президиуми ин Совет шуданд.
Асосан ба шарофати uайрату хизмати мардикорони ба Россия рафта омадагb мо[и июни соли 1917 дар Хуxанд Совети интернатсионалии ме[наткашон таъсис ёфт ва чор депутати он ба [айъати Совети депутат[ои коргарон ва солдат[ои ша[р [амчун вакил фиристода шуданд.[1852] Ин гуна [одиса[о ба бисёр дигар ма[ал[ои Туркистон [ам хос буданд.
Ташкилот[ои болшевикb, ки дар ша[р[ои Осиёи Миёна пайдо шуда буданд, ба иттифоr[ои ме[наткашони ма[аллb, «Иттифоr» ва Совети депутат[ои мусулмонон бештар таъсир мегузаронданд. Пролетар[о, де[rонон ва [унармандони ме[наткаш аз миллат[ои ма[аллb торафт бисёртар ба сафи партияи болшевикb медаромаданд. Дар ин бобат ба[ои комитет[ои партиявb ба аввалин болшевикони миллат[ои ма[аллb басе xолиби диrrат аст: «Пролетар[ои асил, ки фаrат бо ме[нати худ зиндагb мекунанд, он[о бо шавrу раuбати баuоят калон, бо ёрии тарxимон[о, идея[ои сотсиал-демократияро гeш карда, фа[мида мегиранд; бо rувваи фаросати пролетарb... нукта[ои асосии [аракати коргариро аз худ мекунанд. Он[о ба сафи партия дохил шуда, аъзоёни боuайрат мешаванд, вазифа[ои худро бо майли тамом иxро мекунанд»[1853].
Съезди II кишварии ташкилот[ои РСДРП-и Туркистон, ки мо[и июли соли 1917 дар Тошканд кушода шуду ба кори байни мусулмонон махсус диrrат дод, дар ин бобат а[амияти калон дошт. Дар резолютсия[ои съезд зарурати «аз банди uоя[ои клерикалию буржуазb ра[о додани мусулмонон, [амчунин равшан кардани худшиносии пролетариати мусулмон» rайд шуда буд.
На фаrат дар ша[р[о, балки дар де[оти Осиёи Миёна [ам авx гирифтани муборизаи шадиди синфb, дар ма[ал[ои гуногун таъсис ёфтани Совет[ои револютсионию демократии мусулмонони ме[наткаш, ки бо Совет[ои депутат[ои коргарон ва солдат[о мутта[ид мешуданд ё амалиёти худро бо он мутобиr менамуданд, шиору программаи РСДРП-ро комилан тарафдорb мекарданд – [амаи ин падида[о гарави му[им ва бур[они rотеъи [амин буданд, ки табаrа[ои васеи а[олии Туркистон бо миллатчиёни буржуазb, xадид[о, пантуркчи[о не, балки ба [имоятгарони содиrи кори халr – болшевикон пайравb мекунанд. Агар дар давраи револютсияи соли 1905 дар байни миллат[ои ма[аллb тан[о ягон-ягон кас бевосита кори револютсионb мебурда бошад, [оло сад[о тоxикон, eзбекон, rазоrон, туркман[о, rирuиз[о ва намояндагони дигар халr[ои Осиёи Миёна ба сафи партияи болшевикb дохил мешуданд. Дар зери ро[барии партияи болшевикb иттифоrи пролетариати рус бо ме[наткашони миллат[ои мазлум ташкил меёфт.
Дар арафаи револютсияи февралии буржуазb-демократb партияи мо доир ба масъалаи миллb назарияи аз тарафи В.И.Ленин чуrур асоснок кардашудае дошт, ки ин дар кори бомуваффаrият ташкил ёфтани иттифоrи пролетариати рус бо ме[наткашони миллат[ои мазлум бисёр кeмак расонд. Ташкилот[ои партиявb дар кори худ, ки байни ме[наткашони миллат[ои ма[аллии гeшаву канори мамлакат, аз xумла, байни ме[наткашони Осиёи Миёна мебурданд, чунин асар[ои В.И.Ленинро, монанди «Муло[иза[ои танrидb оид ба масъалаи миллb», «Дар бораи [уrуrи худмуайянкунии миллат[о», «Револютсияи сотсиалистb ва [уrуrи худмуайянкунии миллат[о», «Xамъбасти мубо[иса дар бораи худмуайянкунb», ки дар сол[ои 1913–1916 навишта шуда буданд, ба ро[барb мегирифтанд.
Rисми зиёди халrи тоxик, ки дар аморати Бухоро сукунат дошт, аз нуrтаи назари ба револютсия [амро[шавb дар шароити на чандон мусоид буд. Агарчанде ки амир Олимхон дар телеграммаи худ ба номи генерал-губернатори Туркистон Куропаткин ба муносибати хушb ба хушb ва ба тариrи тамоман осоишта ба сохти нав гузаштани тамоми Туркистон мамнунияти самимона из[ор карда буд, ё худ агарчанде ки Агентии сиёсии императорb дар Бухоро бо rарори {укумати Муваrrатb Резидентии Россия номида шуда буд, дар аморати Бухоро аслан ягон дигаргуние ба амал наомад. Дар ин мобайн дар аморат дар ма[ал[ои руснишин вазъият якбора тезутунд шуд. {анeз 8 марти соли 1917 ваrте хабари суrути подшо[ ба ин xой[о расид, коргарони ро[и о[ани стантсияи Когон митинги калон оростанд, ки дар он шаш [азор одам иштирок кард. Дар ин митинг болшевик П.Г.Полторатский нутrи оташин эрод намуд. Пас аз ин дере нагузашта ме[наткашони ма[аллb яроrу асли[аи политсай[оро кашида гирифтанд ва ма[бусони сиёсиро озод карданд. Дар телеграммаи бадво[имаи Гумоштаи сиёсии Россия дар Бухоро Миллер, ки ба Тошканд, ба генерал-губернатор Куропаткин фиристода буд, гуфта мешуд: «Коргарони сершумори рус, ки дар завод[ои пахтаву равuани Бухоро кор мекунанд ва коркунони ро[и о[ани Осиёи Миёна ва Бухоро ба таъсиси муассисоте шурeъ карданд, ки аз рeи гуфтаи он[о бояд xои муассиса[ои политсия ва аз афти кор, xои дигар муассиса[ои давлатии моро гиранд».[1854]
{укумати Муваrrатb мекeшид инони вазъиятро ба даст гирад. Мо[и майи соли 1917 дар Когон, Чорxeй, Тирмиз, Каркb комитет[ои иxроия ташкил шуданд, ки бояд ба ма[ал[ои руснишин ро[барb мекарданд. Дар аввал[ои мо[и май дар Бухоро съезди вилоятии ин комитет[о Комитети вилоятb таъсис кард, ки ба Комитети туркистонии {укумати Муваrrатb тобеъ буд.
Дар баробари ин орган[ои [окимияти халrb – Совет[ои депутат[ои коргарон ва солдат[о ташкил мешуданд. Ба rавли прокурори суди округии Самарrанд, совет[о на фаrат бо масъала[ои сиёсати хориxию дохилb, балки бо масъала[ои [аёти рeзмарра, алалхусус, масъалаи озуrа [ам «машuул» мебошанд. «Совет[ои депутат[ои коргарон ва солдат[о дар пеши мардум эътибори баланд доранд, он[оро муассиса[ои давлатb ва ашхоси расмb [ам эътироф мекунанд. Эътибори комитет[ои иxроия (яъне орган[ои {укумати Муваrrатb – Б.U.) камтар аст. Ин комитет[о дар rатори Совет[ои депутат[ои коргарон ва солдат[о амал кунанд [ам, [еx обрe надоранд. Сабаб бояд [амин бошад, ки ин комитет[о мисли Совет[ои коргарон ва солдат[о он rудрати реалие надоранд, ки барои дар [аёт xорb намудани rарор[ои худ истифода баранд»[1855]. Чb тавре мебинем, прокурори Самарrанд дидаи бино доштааст. Орган[ои [окимияти халr бар ташкилот[ои сунъии буржуазию эсеру меншевикb афзалияти калон пайдо мекарданд.
Ташкил ёфтани Совети депутат[ои коргарон ва солдат[о, болоравии кайфияти револютсионb дар ша[р[ои Осиёи Миёна ба оммаи халrи тоxик дар аморати Бухоро рe[и револютсионb мебахшиданд. Аммо ба гeшаю канори дурдасти давлати хонb дар он ваrт хабар[ои [аrrонb дар бораи револютсияи феврал [анeз рафта намерасиданд.
Табаrаи пролетарии а[олии ма[аллb [анeз камшумор буд. Де[rонон ба мулло[о бовар мекарданд, он[о аз xи[ати сиёсb ни[оятдараxа rафомонда буданд. Унсур[ои иртиxоb rисми зиёди а[олии ма[аллиро дар таъсири худ ниго[ медоштанд. Бо вуxуди ин, дар [амон вазъияте ки аморати Бухороро фаро гирифта буд, таъсири зeри револютсия мушо[ида карда мешуд, дар байни ме[наткашон хашму uазаб аз бе[уrуrb дар аморат ва бедодгари[ои амиру муrаррабонаш торафт меафзуд.
Xадидони Бухоро [ам ба xунбиш даромада буданд, аммо он[о барои гузаронидани ягон хел исло[оти асосb, ки ба манфиати халr равона шуда бошад, [аргиз намекeшиданд. Xадидон ба амир талаботи rатъb пешни[од накарданд ва бо як э[тиёткории калон «аз[адгузари[оро» дар системаи [укуматдории амир ма[кум мекарданду бас. Он[о [аргиз нияти сарнагун кардани амирро надоштанд. Он[о кeшиш мекарданд, ки бо ёрии {укумати Муваrrатb дар системаи [укуматдорb баъзе исло[оти ночиз дароварда дар кор[ои давлатb худ[ошон [ам иштирок намоянд.
Амири Бухоро барои ором кардани халr ва муста[кам кардани пояи давлати худ 7 апрели соли 1917 дар бораи «исло[от» манифест баровард. Дар ин манифест ба uайр аз ваъда[ои хушку холии умумb чизе набошад [ам, xадидони Бухоро ба ваxд омаданду бо шиори «Зинда бод амири озодидeст» ба намоиш баромада, из[ори миннатдории тамаллуrкоронаи худро ба амир ифода карданд. Аммо азбаски [укуматдорони амир [атто xадидони хушомадгeйро [ам «револютсионерон»-и хатарноктарин [исоб мекарданд, баъди намоиш он[оро ба таъrибкунb даромаданд. Махсусан мардуми ме[наткаш ва ходимони [аrиrатан тараrrипарвари аморати Бухоро ба таъrиботи сахт дучор гардиданд.
Дар ин рeз[о [амаи зиндон[о аз бандиён пур буданд. Xаллодони амири Бухоро дар кeча[о [атто одамонеро [ам медоштанд, ки сару либосашон назар ба аrидаи он[о «ба рe[и мусулмонb» муносиб набудааст. Гурe[-гурe[ одамони бегуно[ [ар рeз ба марги пуразоб гирифтор мешуданд. Сад[о одамонро бо андак шуб[а чeб зада xазо медоданд. Бо фармони амир С. Айниро дастгир карда 75 чeб мезананд ва ба зиндон мепартоянд. Eро солдат[ои револютсионии рус, ки аз Бухоро гузашта ба хона[ошон мерафтанд, аз марг халос мекунанд. {укумати Муваrrатb барои ма[дуд кардани rатлу куштори ва[шиёнаи амири Бухоро чорае намедид. Резидентии Россия, [ам, ки намояндагии дип-ломатии {укумати Муваrrатb дар назди амир [исоб меёфт, нисбат ба бедодгарии xаллоди хунхор - амир Олимхон бепарво буд.
Иртиxоъ дар Бухоро муваrrатан тантана кард. Аммо рe[и револютсионии оммаи ме[наткаш рeз ба рeз болотар мешуд.
* * *
В.И.Ленин дар «Тезис[ои апрелии» маш[ури худ чунин вазифаи нав мегузорад: «...Аз мар[илаи якуми револютсия, ки дар натиxаи ба rадри кифоя шуурнок ва муташаккил набудани пролетариат [окимиятро ба буржуазия додааст, ба мар[илаи дувуми вай гузаштан аст, ки ин мар[ила бояд [окимиятро ба дасти пролетариат ва камбаuалтарин табаrа[ои де[rонон ди[ад».[1856]
Россия дар арафаи револютсияи нав, револютсияи сотсиалистb меистод. Партияи болшевикон синфи коргар ва де[rонони камбаuалтарини [амаи халr[ои Россия, аз xумла халr[ои Осиёи Миёнаро барои ба амал баровардани ин револютсия тайёр мекард.
4. МАОРИФПАРВАРB ВА АДАБИЁТИ ТОXИК
(НИМАИ ДУВУМИ АСРИ ХIХ -
ИБТИДОИ АСРИ ХХ)