Ба Россия [амро[ шудани Осиёи Миёна ба равнаrи маданияту санъату адабиёт объективона мусоидат кард. Олимони тараrrипарвари Россия дар бобати тадrиrи иrтисодиёт, этнография, таърих, забон, адабиёт, сарват[ои табиb ва uайраи Осиёи Миёна хизмати калон карданд.
Бисёр мутафаккирон ва шоирони Осиёи Миёна аз намояндагони зиёиёни пешrадами Россия сабаr мегирифтанд. Тадриxан адабиёти кишвар [ам пеш рафт. Дар ташаккули xа[онбинии мутафаккири ша[ири он сол[о А[мад Ма[думи Дониш, мулаrrаб ба А[мади Калла (1827–1897) таъсири маданияти пешrадами Россия калон аст.
А[мади Дониш яке аз фозилтарин одамони Бухоро ба шумор мерафт. E дар бораи худ ба таври [аrrонb навишта буд, ки дар симои як шахс духтур, шоир, мусиrачb, рассом, мунаxxим, олим ва хаттотро муxассам намудааст. А[мади Дониш ба ивази озодфикрb ва аrида[ои танrидиаш ба «кофирb» ном бароварда буд. Бо вуxуди [амин [ам, дониш ва маълумоти фавrулоддаи e амирро маxбур мекард, ки ба вай бо назари эътибор нигарад. А[мади Дониш ба сифати котиби сафорати амир се маротиба ба Петербург сафар карда буд. Шиносоb бо Россия ва маданияти рус дар тамоми [аёт ва фаъолияти e роли [алкунанда бозид. Дар [амон шароити таърихие, ки А[мади Дониш умр ба сар мебурд, барои алоrа пайдо кардан бо одамони пешrадами Россия имконият надошт ва ба пояи [алли револютсионии масъалаи дигаргун кардани тарзи зиндагонb расида наметавонист. E дар ибрози маrсад ва орзу[ои сиёсии худ ба шиори хаёлпарастонаи подшо[и маърифатнок рe меовард. Ба аrидаи вай, агар амир ба фоидаи маорифи халr «бовар кунонда шавад», гeё худи [амин барои ба тарзи нав сохтани [аёти воrеии Бухоро кофист. Лекин, дар айни замон, А[мади Дониш барои таъсис намудани идора[ои машваратb ва ба ин восита ма[дуд гардонидани якка[укмронb баромад мекард. Рe[и тамоми гуфта[ои eро ме[ру му[аббат нисбат ба халr ва uамхорb барои саодатмандии он фаро гирифтааст. А[мади Дониш асли мо[ияти [укумати мутлаrаи Россияро дарк карда натавониста бошад [ам, аммо Россияро бо Бухоро муrоиса карда, табиист, ки аз маданият, саноат ва ша[р[ои рус ба ваxд меомад.
Му[имтарин асари А[мади Дониш рисолаи «Наводир-ул-ваrоеъ» мебошад, ки аз маxмeи порча[ои илмии фалсафb, публисистb ва бадеb фаро[ам омадааст. А[мади Дониш дар аrида[ои фалсафии худ дар мавrеи идеалист монда, монанди Абeалb ибни Сино ва Умари Хайём ба таълимоти абадияти олам ва офариданашудани он мухлис будани худро низ из[ор доштааст, ки ин дар шароити онваrтаи пуртаассуби Бухоро [амаи поя[оро ба ларза медаровард. E дар рисолаи оид ба таърихи [укмронии сулолаи Манuитияи Бухоро, ки ба тариrи пин[онb па[н гардида буд, Бухорои феодалиро ба зери танrиди сахт гирифта, ошкоро гуфтааст:
«Бас, агар [оли султонро тафтиш кунb фосиrе, золиме, саффоке; ва rозb марди мурташии [аромхоре, uосибе; ва раис к... бедиёнате ва асас мухаммир ва муrаммир, саргурe[и ро[занон ва саркардаи сориrон мебуд»[1857].
Вай [амчунии пешбннb карда буд, ки наxот аз зулму истибдод фаrат бо ёрии халrи рус муяссар хо[ад шуд.
Тамоми одамони боистеъдоду поквиxдони он сол[ои Бухоро дар атрофи А[мади Дониш гирд меомаданд. Устод Айнb дар «Ёддошт[о»-и худ хеле зиндаву таъсирбахш ба rалам меди[ад, ки чb тавр А[мади Дониш ба тадриx худро аз дарбор дур мекашид ва дар атрофи худ одамонеро xамъ мекард, ки кeшиш доштанд мардумро аз банди xо[илb ва бенавоb ра[о ди[анд.
Ба ин тариrа фикру аrида[ои А[мади Дониш, бо вуxуди он [ама ма[дудият[ои синфии худ, нисбат ба он замон аrида[ои пешrадам ва прогрессивb буданд. Бузургтарин хизмати А[мади Дониш аз ин иборат аст, ки e тавонист дар атрофи худ як гурe[ пайравон – маорифпарварони асри ХIХ тоxикро мутта[ид кунад.
Абдулrодирхоxаи Савдо (ваф. 1874), Rорb Ра[матулло[и Возе[ (1828–1894), Исо Махдуми Бухороb (1826–1887), Шамсиддин Ма[думи Шо[ин (1857–1893), {айрати Бухороb (1876– 1902) барин шоирони ма[фили А[мади Дониш [арчанд шоирони забардасти охири асри ХIХ буданд, вале аз xи[ати аrидаву мафкура ба дараxаи ин мутафаккири бузург расида натавонистанд.
Ба Россия [амро[ шудани Осиёи Миёна дар вилояти Фарuона, ки аз xи[ати тараrrиёти саноат нисбатан пеш буду бар хилофи аморати Бухоро худ ба [айъати генерал-губернатории Туркистон дохил мешуд, ба инкишофу равнаrи аrида[ои xамъиятию сиёсии ходимони ин кишвар хеле мусоидат намуд. Дар атрофи ша[ру де[оти а[олии ма[аллb пайдо шудани ма[алла[ои рус[о, алоrаву робита бо рус[ои тараrrипарвар ва револютсионерони рус, ки ба хоки кишвари Туркистон бадарuа шуда буданд, шиносоb бо [аракат[ои револютсионии Россия дар охири асри ХIХ, сохтмони ро[и о[ан ва зиёдшавии рафтуомад ба но[ия[ои марказии Россия ва uайра ба адабиёти маорифпарваронаи нимаи дувуми асри ХIХ ва ибтидои асри ХХ хеле таъсир карданд. Намояндагони пешrадами ин гуна адабиёт дар вилояти Фарuонаи кишвари Туркистон - Муrимb, Фурrат, {амза {акимзода, Дилшод ва Анбаротун буданд.
Дар эxодиёти Му[аммадаминхоxаи Муrимb (1850–1903) [аxв маrоми намоён дорад. Муrимb ма[з бо тавассути [аxв беинсофию бедодию худсарию золимии амалдорони идора[ои подшо[b, заводчи[о, со[ибони фабрика[о, риёкорb, муфтхурb ва xо[илию нодонии мулло[оро фош мекунад.
Зокирxон Фурrат (1858–1909) ба Россия, ба маданияти рус [усни таваxxe[и махсус дошт, дeстию рафоrати халrи рус ва халr[ои Осиёи Миёнаро доимо тарuибу ташвиr мекард.
Эxодиёти шоири маорифпарвар {амза {акимзода (1889–1929) баъди револютсияи якуми Россия хеле равнаrу ривоx ёфт.
Омил[ои асосии ташаккули аrида[ои пешrадами маорифпарварони халr[ои тоxик ва eзбек зиндагии вазнини халr[ои Осиёи Миёна ва шиносо шудани шоирону мутафаккирони Осиёи Миёна бо марказ[ои илмию мадании Россия [ам дар худи [амин xо, яъне Туркистон ва [ам дар маркази ин мамлакати бекарон буд. Дар ташаккули аrида[ои xамъиятию сиёсии Дилшод (1800–1905/06) ва Анбаротун (1874–1908/09) низ ин омил[о яке аз омил[ои му[имтарин буданд.
Дилшод ва Анбаротун мисли тамоми дигар равшанфикрон худсарию бедодии [укуматдорон, [окимияти ва[шиёнаи феодал[о, истисмори гeшношуниди халrро ма[кум карда тавонистанд. Он[о риёкорb, [арисb, фосиrb, xо[илb ва бера[мии бой[оро фошу ошкор карда, муфтхeрон, молимардумхуронро зери [аxви сахт мегирифтанд.[1858]