Дар ибтидои асри ХХ фаъолияти баъзе адибони пешrадами тоxик басо вусъат ёфт. {айрат, Са[бо, Асирb, Айнb ва баъзе дигарон аз xумлаи он адибон буданд. Шиносоb бо адабиёти рус ба эxодиёти он[о таъсири бузург расонд.
{айрат (1878–1902) шоири боистеъдод ва uазалсарои забардаст буд. Аммо шаклу мазмуни кe[наи назм ба {айрат тангb мекарданд ва e дар назм ро[[ои нав меxуст. Дар [аёти тираву тори аморати Бухоро вай нури умеде надида, рe[афтода шуд ва дар эxодиёташ [ам о[анг[ои яъсу [узну uаму андe[ хеле афзуд. Вале гуфтан даркор, ки {айрат шеър[ое низ дорад, ки дар он[о о[анг[ои иxтимоb равшан ба назар мерасанд ва шоир дар ин шеър[ояш халrро ба маърифат даъват намуда, дар ро[и бе[будии мардум xа[д карданро сифати олии инсон мешуморад. Са[бо худаш амалдори олимартаба буд, унвони тerсабо дошт. Аммо авомфиребию [арисию xо[илии дарбориён ва амалдорони амир ба ин шоири поквиxдон маъrул нашуд. Са[бо аз дарбор рафт. Ашъори вай асосан лирикb бошад [ам, вале [аxви сахт [ам бисёр ба назар мерасад. Соли 1918 Са[бо бо фармони амир барои иштирок дар не[зати озодихо[ии халr ба rатл расонида шуд.
Тошхexа Асирb (1864–1915) дар Хуxанд зиндагонb мекард. Бо косибb камбаuалона рeз мегузаронд, касбаш сангиосиётарошb буд. Асирb шоири инсондeст буд ва мегуфт, ки вазифаи адабиёт тавсифи аrлу дониш аст. Асирb дар ашъораш бою мулло[ои риёкорро сахт танrид карда, он[оро «худозадагони ро[и дин» меномад ва дар xои дигар мегeяд: «{ама хумории майхонаи шароратанд, чb мe[тасиб, чb мударрис, чb rозию, чb раис».[1859] Дар як шеъраш Асирb менависад:
О[, аз ин xинси наxосаттинатони зe[дкеш,
Xуз ба оби теu натвонb мута[[ар доштан.
Анкабутонанд [ангоме, ки гиранд эътикоф,
Сайди мазлуме uараз дар зери чодар доштан.
Суфпeшонанд, аммо дар uами дебои Рум,
Аз куло[ ин xо [авои зеби rайсар доштан.
Xумла тарророни ро[и дину имони туанд.
Чашм бар [амёни симу кисаи зар доштан.
Аз сару кори намозу рeзаи эшон мапурс!
Хешро дар зери бори охират дар доштан.[1860]
Асирb тарuиботчии фаъоли илму дониш буд ва аrидае дошт, ки бо ро[и маърифат халrро аз xа[олат ва таассуби динb ра[о додан мумкин аст. Вай имони комил дошт, ки мактаб[ои дунявb, илму маданият мардумро хушбахт карда метавонанд. Масалан, вай дар як шеъраш мегeяд:
Шуморо шояд акнун xа[д кардан,
Uами исло[и кори хеш хeрдан,
Макотиб[ои нав эxод кардан,
Ра[и дарси наве иршод кардан,
Rироатхона[о барпо намудан,
Маrоми масли[ат иншо намудан,
Ба авлоди азиз миннат ни[одан,
Ба нури дидагон фан ёд додан,
Сару кори дигар бояд гирифтан
Ба ро[и тоза бояд пеш рафтан,
Сари худ дар [ама сeрох хастан,
Зи [ар дар ро[и истиrбол xустан.[1861]
Садриддин Айнb (1878–1954) [ам аз адибони тараrrипарвари он давра буд, ки соли 1909 аввалин китоби дарсии дунявb «Та[зиб-ус-сибён»-ро таълиф кард. Дар [амон сол[о Айнb бисёр шеър[ое навишта буд, ки ба масъала[ои му[имми иxтимоb бахшида шудаанд.
Тамоми адибони мазкур дар эxодиёти худ хусусият[ои мусбати маорифпарварии А[мади Донишро ма[фуз дошта, бо ро[и маърифат ба халr хизмат мекарданд, аморатро зери танrид мегирифтанд ва бо Россия алоrаву робита карданро ташвиr менамуданд. Вале бояд rайд кунем, ки он[о фаъолияти маорифпарварии худро бо вазифаю талаботи револютсия, ки рeз аз рeз вусъат меёфт, мутобиr карда натавонистанд, ба [амин сабаб, аrидаи он[о ва, умуман, фаъолияти он[о ба андозае ма[дуд ва либералb буд. Зиёда аз ин баъзе аз ин адибон пайрави идеологияи xадидизм шуданд. Тадриxан, адибони равшанфикр ва дилсофу поквиxдон ба андозаи ривоxи револютсия боварb [осил карданд, ки ба кeчаи xадидb даромада хато рафтаанд. Он[о бо мурури замон фа[миданд, ки фаrат партияи коммунистb rудрат дорад ба халr озодии [аrиrb ва маърифат оварад. Ба rавли устод Айнb, партия eро ва e барин бисёр зиёиёни поквиxдони xeяндаро «аз ботлоrи xадидизм берун кашид». Ин rабил одамони ботинан тараrrипарвар xадидиро rатъиян тарк карда, ба мавrеи бинокори сотсиализм, ба мавrеи маърифати коммунистии халr rарор мегирифтанд.
ФЕ{РИСТ{О
ТАВСИФИ САРЧАШМА{О
Мадрак[ои археологb барои та[rиrи таърихи сохти xамоаи ибтидоb дар Осиёи Миёна (бо баназаргирии маълумот оид ба но[ия[ои муштарак) сарчашмаи асосb ба шумор мераванд. Барои аниr кардани му[ити атроф маълумоти палеографb ва геологb мадад мерасонад. Баъзе унсур[ои маданияти маънавии одамони а[ди rадим дар фолклор, этнография ва забони халr[о боrb мондаанд. Гирдоварb ва истифодаи маxмeи маълумот[о, ба[аммуrоисакунии он[о имконият меди[анд бо таърихи rадим ошно гардида, тар[и умумии инкишофи xамоа[ои rадимтарини одамон дар [удуди Осиёи Миёна муайян карда шаванд. Хусусан аз он сабаб, ки [оло исте[солоти моддb бештар та[rиr шуда, масъала[ои иxтимоb ва идеология ба таври бояду шояд мавриди тадrиr rарор нагирифтаанд. Чуноне ки К.Маркс навишта буд, «чи тавре ки боrимонда[ои устухон[о барои тадrиrи намуд[ои [айвон[ои [африётb а[амият дошта бошанд, боrимонда[ои восита[ои ме[нат, [ам барои та[rиrи форматсия[ои бар[амхeрдаи xамъиятию иrтисодb [амон rадар а[амият доранд.»[1862]
Му[аrrиrони таърихи Осиёи Миёна [ангоми тадrиrи давраи парокандашавии сохти xамоаи ибтидоb бидуни манбаъ[ои дар боло зикргардида дар ихтиёри худ боз маълумот[ои rисм[ои rадимтарини осори [индb – «Веда[о» ва форсии «Авесто»-ро доранд.
{ангоми та[rиrи а[ди rадимтарин миrдори сарчашма[о хеле меафзояд.[1863] Хусусан маъхаз[ои гуногунмазмун зиёданд. «Авесто» манбаи му[им ба шумор рафта, дар фасл[ои xудогонаи он роxеъ ба тарзи зиндагb, маданият ва идеологияи халr[ои эронинажод, аз xумла (э[тимол, пеш аз [ама) халr[ои rадими Осиёи Миёна маълумот меди[анд. Бисёр воrеа[ои сиёсb ва [аёти мадании халr[ои Осиёи Миёна дар катиба[ои шо[они [ахоманишb, ки рeи санг, асбоб[ои филизb ба забони rадимии форсb ё дигар забон[о сабт шудаанд, акс гардидаанд. Дар катиба[о ва навиштаxоти расмии сулола[ои минбаъдаи эронb – Сосониён низ доир ба таърихи Осиёи Миёна мадрак[о мавxуданд. Барои таърихи давлати Кушониён катиба[ои бохтарии аз Сурхкeтал (Афuонистон) ёфташуда хеле му[им аст; навиштаxоти ба забон[ои миёнаи [индии аз {индустон, Афuонистон ва Осиёи Миёна бадастомада низ ба а[амияти калон молик аст.
Дар таълифоти муаллифони юнонb ва римb оид ба таърихи сиёсb ва этникb, иrтисодию иxтимоb, маданb ва географияи таърихии Осиёи Миёна дар а[ди rадим материал[о хеле фаровонанд. Муаллифони баъзе асар[ое, ки то ба замони мо расидаанд, дар Осиёи Миёна набуданд, вале аз rайд[о ва хотироти [амватанони худ, – [арбиён, тоxирон ва сайё[оне, ки дар давра[ои гуногун ба ин кишвар сафар карда буданд, инчунин [уxxат[ои расмb ва uайрирасмb истифода бурдаанд. Албатта, муаллифони rадим бевосита аз сарчашма[о истифода набурдаанд. Бинобар ин, дар асар[ои он[о баъзе ноаниrb ё та[рифи воrеа[о дида мешаванд. Таrлид намудан ба анъана[ои таърихнависии юнонию римb баъзан боиси нодуруст инъикос намудан ё ба[о додан ба воrеаю [одиса[о мегардид. Rатъи назар аз ин сарчашма[ои юнонию римb яке аз манбаъ[ои му[имми хатb ба шумор мераванд ва аксар маълумоти гирдовардаи он[о rимати калони илмиро дороянд. Бинобар ин, аз асар[ои {еродот (а. V то м.), Ктесий (а. IV то м.), Ксенофонт (а. V то м.), Полибий (а. II то м.), Помпеи Трог (а. 1 то м., баъзе порча[ои асари e дар осори Юстин муаллифи а. II ё III милодb боrb мондааст), муаррихони охир[ои а. I то м. – а. II милодb– Квинт Курсий Руф, Плутарх, Страбон, Арриан, инчунин асар[ои муаллифони минбаъда – Аммиан Марселлин, Прокопии Кесарb васеъ истифода бурда шудааст.
Баъзе маълумот[ои оид ба таърихи Осиёи Миёна дар сарчашма[ои хитоb (аз чоряки охири а. II сар карда), ки баъди ба ин кишвар сафар кардани сафири хитоb Чжан-Сян боrb мондаанд, мавxуданд. Ин[о мадрак[ое мебошанд, ки дар солнома[ои сулола[ои хитоb, хотироти сафир[о, пиллиграмма[о боrb мондаанд, яктарафа, субъективb буда, дар он[о идеологияи сулолаи «хан» ва бузургдавлатb мавrеи калон дорад.
Барои та[rиrи давра[ои ало[идаи таърихи rадими Осиёи Миёна, хусусан [амон замоне, ки як rисми ин кишвар ва {индустон дар [айъати як давлат буданд, сарчашма[ои гуногуни [индb, аз xумла катиба[о а[амияти калон пайдо мекунанд.
Дар солнома[ои сурёнии а. VI (хусусан асари Иешу Стилит), осори муаррихони аср[ои IV–V арман (Егише Варданет, Фавст Бузанд, Моисей Хоренский ва диг.), асар[ои ба забони форсии миёна– па[лавb таълиф гардида оид ба таърихи rадим ва ибтидои аср[ои миёнаи Осиёи Миёна маълумоти зиёд мавxуд аст. Таърихи а[ди rадим ва аср[ои миёнаи Осиёи Миёна, дар асар[ои ба забони арабию форсb таълифшуда инъикос ёфтаанд (асари Табарb ва тарxумаи тоxикии он аз тарафи Балъамb, асари Берунb ва диг.). Аз ин xи[ат «Шо[нома»-и безаволи Абулrосим Фирдавсb rобили rайд аст.
Тавсифи вазъияти Осиёи Миёна дар арафа ва давраи ба [айъати хилофати араб дохил шудани он дар адабиёти арабию форсb мавxуд аст. Аз катиба[ои рунии rадимии туркb низ материал[ои му[им пайдо кардан мумкин аст. Се архиви дорои [уxxат[ои ма[аллb кашф карда шудаанд: дар Нисо – портb (а. I то м.), дар Тупроrrалъа–хоразмb (а. III м.), дар rалъаи Муu – суuдb (а. VII м.). Инчунин миrдори зиёди катиба[ои дар рeи маснуоти гуногун ва осори санъат сабтшуда ба даст омаданд. А[амияти чунин маъхаз[ои ма[аллb ни[оят калон аст.
Умуман, манбаъ[ои хаттb доир ба таърихи rадим ва ибтидои аср[ои миёнаи Осиёи Миёна парокандаанд. Дар rисми асар[ои хеле дур аз Осиёи Миёна таълифгардида баъзе воrеа[ои таърихb нодуруст тасвир ё маънидод карда шудаанд. Давра[ои то rарн[ои милодb ва бисёр протсесс[ои му[имтарини таърихb ва таърихию маданb хеле кам ё тамоман инъикос нагаштаанд. Баъзе мадрак[оро аз материал[ои этнография, фолклор, забоншиносb, аз xумла этно- ва топонимика, ономастика пайдо намудан мумкин аст; барои [алли масъала[ои этногенез материал[ои палеонтропологb роли калон мебозанд. Вале мар[ала[ои инкишофи таърихи rадим ва аср[ои миёнаи Тоxикистонро тан[о дар якxоягии тадrиrи манбаъ[ои хаттb бо материал[ои нумизматикию археологb муайян кардан мумкин аст. Мадрак[ои нумизматикие, ки дар тeли якуним аср дар асар[ои олимони рус, советb, инчунин хориxb нашр гардидаанд, якxоя бо манбаъ[ои хаттb баъзе давра[ои сохти таърихи сиёсиро муайян менамоянд. Он[о барои муайян кардани таърихи маданият, аз xумла, санъат ва идеология, аниr намудани алоrа[ои тиxоратb ёрии калон мерасонанд. Бисёр ваrт сиккашиносb ягона манбаест, ки ин ё он воrеаро равшан мегардонад. Захира[ои манбаъ[ои археологb оид ба Осиёи Миёнаи а[ди rадим ва ибтидои аср[ои миёна хеле зиёданд. Масъала[ои асосии таърихи rадим дар асоси та[rиrи ин материал муайян карда мешаванд, ки вай на фаrат барои масъала[ои таърихи маданият (муайян намудани чи[ат[ои таърихи маданияти моддию маънавb, алоrа[ои вай), балки барои аниr кардани тараrrиёти rувва[ои исте[солкунанда, географияи таърихb, алоrа[ои иrтисодb, этногенез хеле му[им аст.
Давраи ба [айъати хилофати араб дохил гардидани Осиёи Миёна дар асар[ои муаррихони арабизабон тасвир шудааст.[1864] Дар ин xо пеш аз [ама асари компилятивии ба таърихи умумиxа[онb оиди Табарb (ваф. 923) «Таърих-ар-русул ва ал-мулук», асари хеле му[ими таърихии Балозурb (ваф. с 892) «Китоб футe[ ул-булдон» (дар он роxеъ ба юриш[ои [арбии араб[о маълумот [аст), таълифоти Ибни Асир (ваф. с. 1231), таърихи умумиxа[онии Яъrубb (ваф. с. 897) ва uайраро номбар кардан зарур аст. Инчунин дар осори хитоию туркии rадим низ мадрак[о мавxуданд.
Материал[ои тозае, ки [оло ба даст омадаанд, архиви аз rалъаи Муu ёфтшудааст, ки он [уxxат[ои расмии ихшид[ои суuдb, муносибати [окимони Осиёи Миёна ва араб[о ва мадрак[ои археологиро дар бар магирад.
Таърихи давлат[ои Осиёи Миёна дар аср[ои IХ–ХIII дар манбаъ[ои гуногуни хаттb [аматарафа инъикос шудааст. Бидуни асар[ои умумии тоxикb, инчунин осори гуногуни ба забон[ои арабb ва форсb таълифёфтаро номбар кардан зарур аст: асари Гардезb, ки с. 1050 таълиф гардидааст; асар[ои ба ягон сулолаю [оким оид ва ё ёддошт[о, ба монанди таълифоти Бай[аrb (ваф. с. 1077); таърихи вилоят[о ва ша[р[о (аз он[о «Таърихи Бухоро»-и Наршахb му[имтар аст); луuат[ои тарxимаи[олию xуuрофb (Самъонb, ваф. 1167; Ёrут, ваф. с. 1229), rомус[о (му[имтарини он[о аз они Юсуфи Хоразмb, ох. а. Х), маxмeи хуxxат[ои расмb ва со[аи [уrуr.
Дар таълифоти xуuрофb, маълумотномаи маъмурию xуuрофb, тавсифи саё[ат[о дорои маълумоти хеле бой мебошанд. Яке аз аввалин муаллифоне, ки тавсифи географии но[ия[ои гуногунро боrb гузоштааст, Ибни Хурдодбе[ (асараш с. 846/47 таълиф ёфта, с. 885/86 бори дувум та[рир шудааст) буд. Муаррих Яъкубb xуuрофидон [ам буд. Таrрибан с. 903 асари ба xуuрофия оиди Ибни Фаrе[ таълиф шуд. Дар сол[ои минбаъда xуuрофидон[о Ибни Русто (такр. с 943), Ибни Фазлон (сол[ои 921–922 ба Осиёи Миёна омада буд), Rудама (таrр, с. 928), Масъудb (с-[ои 947–950), Истахрb (такр. с. 941), Ибни Хавrал ва Муrаддасb (нимаи дувуми а. Х) асар[ои xуuрофии худро эxод карданд. Вале асар[ои ба забони тоxикb таълифгардида [ам буданд. Асари муаллифи гумном «{удуд-ул-олам» (с. 982–83), «Xа[оннома»-и Ба[ром (ибтидои асри ХIII) аз rабили чунин асар[оянд. Асар[ои мансуби дигар жанр[о [ам манбаъ[ои му[ими таърихb мебошанд. «Сиёсатнома»-[уxxати сиёсb, пандномаи охири асри ХI, ибтидои асри ХII, «Ча[ор маrола»-и Низомии Арeзии Самарrандb (соли нимаи асри ХII таълиф шудааст) «Xавомеъ-ул-[икоёт ва лавомеъ-ур-ривоёт»-и Авфb (таrр с. 1228 навишта шудааст), асар[ои дигари илмию адабии ба забон[ои тоxикb, арабb, туркb таълифёфта ба [амин гурe[и манбаъ[о дохил мешаванд. Rайд намудан зарур аст, ки аз xи[ати [удуд, хронология ва мавзeъ ин маъхаз[о як хел нестанд. Масалан, таърихи давлат[ои То[ириён, Сомониён ва Uазнавиён хеле муфассал тасвир шудааст, аммо доир ба таърихи Rарохониён маълумот хеле кам аст. Ё худ дар бораи иrтисодиёти аср[ои IХ–Х (хусусан оид ба обёрb, хоxагии rишлоr, савдо, топографияи ша[р[о, сарват[ои зеризаминb ва истихроxи он[о, андоз[о) маълумот[о зиёданд, вале структураи ташкили [унармандb, [аёти ша[риён, муносибат[ои иxтимоb дар асрхои IХ– ХII дар маъхаз[о xои намоёнро ишuол накардаанд.
Бинобар ин, дигар намуд[ои манбаъ[о, хусусан мадрак[ои нумизматикb ва археологb а[амияти аввалиндараxа пайдо мекунанд.
Таърихи Осиёи Миёнаро истило кардани муuул[о дар асар[ои се [амзамони он воrеа[о Ибни Асир, Xувайнb ва Насавb [аматарафа тасвир шудаанд. Тасвири пурраи воrеа[ои вобастаи ин замон дар «Таърихи xа[онкушой»-и Xувайнb (с. 1260 таълиф шудааст) дода шудааст. Ин таълифот боз аз он xи[ат му[им аст, ки дар он таърихи Хоразмшо[иён низ инъикос ёфтааст. Xувайнb аз манбаъ[ои гуногун, аз xумла муuулb истифода кардааст. Дар таълифоти e баъзан идеализатсияи [окимони муuул ба назар мерасанд. Умуман, ин асар барои ин давра сарчашмаи асосb мебошад. Асар[ои таърихии Рашидуддин [ам хеле му[иманд. Таълифоти энсиклопедияи таърихии e «Xомеъ-ут-таворих» сол[ои 1310–1311 ба охир расид. Таrрибан дар [амин давра Вассоф асари ба таърихи муuул[о оиди худро эxод кард. Каме дертар асар[ои xуuрофию таърихии {амдулло[и Rазвинb ба миён омаданд. Якчанд дигар асар[о, хусусан таълифоти Xамол Rаршb (ибтидои асри ХVI), маъхаз[ои муuулb, арманb ва uайраро номбар кардан зарур аст. Сайё[они аз Хитой (Чан-чун), Европаи uарбb (Марко Поло ва диг.), мамлакат[ои мусулмонb ба Осиёи Миёна сафаркарда хотироти худро боrb гузоштаанд, ки дар он[о маълумоти конкретb оид ба ин кишвар мавxуданд. {уxxат[ои ба ваrфи маrбара ва хонаrо[и Сайфуддини Бохарзb (1326–1333) оид хеле му[иманд. Xаб[а[ои иxтимоию иrтисодии таърихи худи Осиёи Миёна дар маъхаз[о мукаммал тасвир нагаштаанд. Бинобар ин, [иссаи та[rиrоти нумизматикb барои муайян кардани [одисаю воrеа[о ва xараён[ои дар маъхаз[о акснаёфта хеле калон аст. Баръакс мадрак[ои археологb доир ба ин замон камтаранд.
Дар а[ди Темур ва Темуриён асар[ои зиёди таърихb ба миён омаданд, ки аксари кулли он[о ба забони тоxикb, rисман ба забони арабb ва туркии rадим таълиф шудаанд. Асоситаринашон ин[оянд: «Рeзноман uазавоти {индустон»-и Uиёсуддин Алb; «Зафарнома»-и Низомуддини Шомb (с. 1404 [ангоми дар [аёт будани Темур таълиф шудааст); асари [амноми Шарафуддини Яздb (с. 1424–25 таълиф гардидааст); таълифоти xуuрофию таърихии {офизи Абрe (с-[ои 1417–1425 тартиб дода шудаанд); асари таърихии Абдурраззоrи Самарrандb (соли 1470 ба охир расондааст); асари таърихии Мирхонд (охири а. ХV) ва набераи e Хондамир (с. 1524 ба охир расондааст). Аз асар[ои регионалb хусусан таълифоти Исфизорb оид ба таърихи {ирот ва вилояти он а[амияти калон дорад, ки дар он оид ба иrтисодиёт хеле материал[о фаровонанд. Асар[ои хусусият[ои тарxумаи[олb доштае, ки тарзи зиндагb ва [аёти маънавии Осиёи Миёнаро инъикос кардаанд, хеле зиёданд. «Бадоеъ-ул-ваrоеъ»-и Восифb, «Бобурнома»-и За[ируддини Бобур аз rабили чунин асар[оянд. Ма[зарот ё [уxxат[ои rозигии [амон давра боrb монданд, ки а[амияти бузурги сарчашмавb доранд. Маълумот[ои му[им ва муфид дар rайд[о ва хотира[ои сайё[он, хусусан дар асари Рюи Гонзалес де Клавихо, ки ба дарбори Темур омада буд, боrb мондаанд.
Нумизматикаи ин давра пурра кор карда нашудааст, [арчанд ки баъзе масъала[ои дар манбаъ[ои хаттb акснаёфта та[rиr гардиданд (масалан, исло[оти пулии Улуuбек). Аз маданияти моддb ёдгори[ои меъморb бештар мавриди та[rиr rарор гирифтаанд. Барои омeзиши таърихи аср[ои ХVI– ХVIII сарчашма[ои наrлb хеле зиёданд. Ин[о солнома[ои таърихии ба забон[ои тоxикию eзбекb таълифёфта мебошанд. Баъзе [уxxат[ои таърихb дар давра[ои гузашта [ам буданд, вале тан[о дар аср[ои ХVI–ХVIII миrдори он[о хеле афзуд: [азор[о [уxxат[ои гуногунмазмуни аз но[ия[ои гуногуни Осиёи Миёна бадастомада, архив[о ва u. Ин [уxxат[о доир ба таърихи иrтисодию иxтимоb материал[ои беба[о доранд.
Аз миёнаи а. ХVI сар карда муносибат[ои иrтисодию дипломатии Россия бо хони[ои Осиёи Миёна инкишоф ёфтанд. Дар [уxxат[ои идора[ои давлатb ва Вазорати кор[ои хориxb, rайд[ои боxхона[о ва ведомост[о, [исобот[ои сафирони рус, тоxирон, асирони [арбb доир ба со[а[ои мухталифи [аёти мардуми Осиёи Миёна маълумот[ои гуногун мавxуданд.
Rисми зиёди сарчашма[ои гуногуни наrлии аср[ои ХVII–ХVIII бо супориши шо[ону [окимон тартиб дода шуда буданд. Масалан, бо супориши Нодирму[аммади Аштархонb соли 1634 Му[аммад ибни Валb асари «Ба[р-ул-асрор фи-маноrиб-ул-ахбор»-ро тартиб дод. Ба uайр аз ин, таърихи сулолаи Аштархониён дар асари Му[аммадюсуфи Муншb «Таърихи Муrимхонb» акс ёфтааст.
Таърихи ибтидои асри ХVIII дар асари Мирму[аммад Амини Бухорb «Убайдуллонома» тасвир шудааст. Ин асар давоми «Таърихи Муrимхонb» ба шумор меравад. Давоми бевоситаи «Убайдуллонома» «Таърихи Абулфайзхон»-и Абдурра[мони Толеъ мебошад. Ин асар воrеаю [одиса[ои чорда[ соли аввали [укмронии Абулфайзхонро (1711–1747) дар бар мегирад. Дар он xанг[ои феодалb, байнихудb, харxу марxи дарборb ва пароканда гардидани [окимияти марказb, ки хоxагии баъзе вилоят[оро хароб карда, мамлакатро заиф гардонда буданд, муфассал тасвир гардидаанд. Дар охири асри ХVIII сарчашмаи наrлb асари маш[ури «Тe[фаи хонb» ба табъ расид, ки дар он воrеа[ои байни сол[ои 1722– 1782 дар Осиёи Миёна баамаломада тасвир шудааст. Асар аз ду rисм иборат аст. Rисми якум воrеа[ои сол[ои 1721–1758-ро дар бар гирифта, ба rалами Му[аммадвафои Карминагb тааллуr дорад. Rисми дувум воrеа[ои сол[ои 1758– 82-ро тасвир кардааст, ки онро Олимбек навиштааст. Дар асар xанг[ои феодалb, хусусан муборизаи амирони манuит бо [окимони {исор, Eротеппа, Хуxанд, Xиззах, Кeлоб ва uайра инъикос гардидаанд.
Барои та[rиrи таърихи нимаи дувуми асри ХVIII ва ибтидои асри ХIХ-и халrи тоxик асари маш[ури Му[аммад Яъrуб «Гулшан-ул мулук» ба а[амияти калон молик аст. Асар боз аз он xи[ат пурrимат аст, ки муаллифаш ба табаrаи дорои Манuития тааллуr дошта, шо[иди бисёр воrеа[о буд ва он[оро аниr тасвир кардааст.
Дар мукотиба[ои дипломатии байни хон[ои Осиёи Миёна ва подшо[они рус, rайд[ои тоxирони осиёимиёнагb ва сафирон роxеъ ба таърихи нимаи дувуми асри ХVIII-и Осиёи Миёна маълумот[ои xолиби диrrат мавxуданд. Аз ин xи[ат [исоботи сафирони рус, ба монанди И. Д. Хохлов, бародарон Пазухин[о, Флорио Беневени, материал[ои тоxир Н. Григорйев rимати калон доранд. Он[о дар бораи сохти давлатb, вазъияти хоxагии rишлоr ва исте[солоти [унармандb, инчунин савдои хориxии хон[ои Осиёи Миёна маълумоти муфассал меди[анд. Хотира[ои Ф.Ефремов дар бораи саё[ати нe[солаи e ва хизмат карданаш дар сафи reшуни хон[ои Осиёи Миёна а[амияти калонро дорост.
Барои та[rиrи таърихи Бухорои охири асри ХVIII маълумоти М. Бекчурин, С.Бурнашев, rайд[ои Мирзошамси Бухорb ва тавзе[оти В.В.Григорйев ба ин rайд[о аз а[амият холb нестанд. Барои та[rиrи таърихи Бухоро ва хонии Хerанд дар нимаи якуми асри ХIХ «Таворихи авоил ва авохир»-и Муинb, «Таърихи амир {айдар»-и мулло Ибодулло[ ва мулло Му[аммад, «Фат[нома»-и Бухорb, «Зафарномаи Хисравb»-и муаллифи гумном, «Шо[номаи Умархон», «Таърихи му[оxирон»-и шоира Дилшод, «Мунтахаб-ут-таворих»-и Му[аммад {акимхон, асари назмии шоир Фазлии Намангонb ва дигарон ёрии калон мерасонанд.
Таърихи асри ХIХ, хусусан нимаи дувуми он дар «Таърихи Шо[рухb»-и Муллониёз Му[аммад, «Зафарномаи Худоёрхон»-и Абдуuафур, «Таворихи манзума»-и Имом Алии Rундузb хеле хуб инъикос гардидааст. Маорифпарвари маш[ури халrи тоxик А[мади Дониш (1827–1897) дар осори худ, хусусан дар асари таърихии «Рисола ё мухтасаре аз таърихи салтанати хонадони Манuития» аrибмонb ва бепарвоии [окимони аморати Бухороро мо[ирона тасвир кардааст. Асари Мирзоазими Сомb «Тe[фаи шо[b» ба масъала[ои иxтимоии аморат бахшида шудааст.
Баъзе маълумот[о роxеъ ба таърихи асри ХIХ тоxикон, арафа ва давраи револютсияи якуми буржуазию демократии рус дар архив[ои ша[р[ои Душанбе, Тошканд, Москва, Ленинград ва дигар ша[р[о ма[фузанд. Сайё[они рус ва му[аrrиrони асри ХIХ ва ибтидои асри ХХ (Н. В. Хаников, В. П. Наливкин, А.Л.Кун, А.Д.Гребенкин ва дигарон) дар бораи таърихи халr[ои Осиёи Миёна маълумоти пурrимат меди[анд. Дар асар[ои му[акrиrони тореволютсионb баробари идеализатсия кардани баъзе [одиса[о маълумот[ои xолиби диrrати характери иrтисодидошта мавxуданд.
Дар боби охирини китоби дувум илова ба сарчашма[о асар[ои муаррихони советb низ истифода шудаанд, ки дар он[о доир ба таърихи Тоxикистон дар арафа ва давраи револютсияи феврали 1917 маълумоти му[им [аст.
Хулоса, та[лили мухтасар ва [атто тан[о номбаркунии сарчашма[о имконият меди[анд тасаввурот пайдо кунем, ки барои та[rиrи таърихи тоxикон дар а[ди rадимтарин, rадим, аср[ои миёна ва давраи нав манбаъ[ои гуногуну бой мавxуд буданд. Сарчашма[ои фаровони наrлb барои бе[тар та[rиr гардидани таърихи сиёсb, инчунин таърихи адабиёт[1865] ва илм мадад мерасонанд. Дар назар доштан зарур аст, ки баъзе асар[ои таърихшиносии замони феодалии Осиёи Миёна – панегирикb, uаразнок буда, муаллифони он[о ба тасвири вазъияти оммаи халr, [аёти иrтисодию иxтимоb мароr зо[ир накардаанд. Бинобар ин, та[rиr ва муrоисаи даrиrи маxмeи сарчашма[о, хусусан манбаъ[ое, ки дар он[о доир ба таърихи [аёти иrтисодию иxтимоb маълумот[о мавxуданд, зарур аст. Илова ба ин, материал[ои нумизматикb ва археологb бояд васеъ истифода бурда шавад. Дигар намуд[ои манбаъ[ои хаттиро бо ба[исобгирии мавrеи синфии муаллифон ва мураттибони он[о аз xи[ати танrидb омeхтан зарур аст. Муаррихи марксист илова ба та[лили расмии сарчашма[о он[оро аз мавrеи синфb та[rиr мекунад.
Манбаъ[ои хаттb асосан аз рeи нашр[ои интиrодии матн[о истифода шуданд: юнонию румb аз рeи серияи «The loeb Classical Library» бо ба[исобгирии нашр[ои русb ва тарxума[о истифода шуд; асар[ои xуuрофидон[ои араб – аз рeи серияи «Bibliotheca geographorum arabicorum»[1866] ва нашр[ои ало[идаи минбаъда: бисёр асар[ои асримиёнагb аз рeи силсилаосори Гибб.
Дар баъзе маврид[о мо тарxума[ои русb ва забон[ои Европои uарбии асар[ои муаллифони шарrро истифода кардем. Дар [олати набудани нашр[ои интиrодии сарчашма[ои асримиёнагb баъзе дастнавис[о ва нашр[ои факсимилb истифода бурда шуданд.[1867]
САРЧАШМА{О ВА АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА*