Ба муборизаи ба[ри истиrлолияти Суuд ва Бохтар сипа[солори ма[аллb Спитаман, ки яке аз симо[ои хеле барxаста дар таърихи аxдоди rадими халrи тоxик буд, сарварb мекард. Дар соли 329 Спитаман бо rувваи зиёди аскар, ки ба он а[олии осоишта низ [амро[ шуда буданд, ша[ри Марокандро ишuол намуд. Бештарин rисми гарнизон кушта шуда, боrимондаи аскарони юнонb дар интизори расидани rувва[ои имдодb ба арки rалъа пано[ бурданд.
Искандар пас аз пахш кардани шeриш дар Сирдарё барои кeмаки му[осирони rалъаи Мароканд 3 [азор нафар пиёданизом ва 800 нафар аскари савора фиристода, худ дар канори дарёи Сир (аз э[тимол дур нест, ки дар байни Ленинобод ва Бекободи [озира ё худ дар [удуди ша[ри Ленинобод бошад) ба сохтмони rалъа-ша[ри Искандарияи Аrсо (Искандарияи Дур) машuул гардид[242]. Ба rавли Квинт Куртсий (VIII, 6, 25–27), «Искандар ба канори дарёи Танаис» (яъне Сирдарё – Б. U.) баргашта, тамоми па[ноиро девор кашид ва rарорго[и аскар сохт. Девор 60 стадий (10–11 км.– Б. U.) дарозb дошт. Фармуд, ки ин ша[рро Искандария номанд. Бинокории ша[р чунон ба зудb анxом ёфт, ки рeзи [афтда[уми сохтани исте[ком иморат[ои ша[р [ам буд шуданд... Ба ин ша[ри нав асиронро xой доданд». Ба гуфти Арриан (IV, 4, 1), дар муддати 20 рeз атрофи ша[р аз нав девор кашида шуд, Искандар «дар он xо сарбозони кирояи юнонb, [амсоягони барбарии истиrомат ихтиёркарда ва [амаи аскарони ба хизмати [арбb ношоями маrдуниро сокин намуд». Юстин (ХII, 5, 12) низ тасдиr мекунад, ки сохтмон (аз афташ, сухан аз оuози кор[ои асосии сохтмон меравад) 17 рeз давом кард. Давродаври девори ша[р 6000 «xуфт rадам», яъне rариб 9 км меомад[243]. Ба ша[ри навбунёд, аз рeи rавли Юстин, сокинони дигар ша[р[оро кeчонданд ва [амчунин аскарони аз боварb баромадаи Искандарро гузоштанд. Ин ша[р мебоист нуrтаи муттакои исте[коми [удуди шимоли шарrии давлат мегардид. Кор[ои Искандар, хусусан сохтмони rалъаша[р боиси хавотири сакои[ои он сeи Сирдарё гардид. «Подшо[и скиф[о (яъне сакои[о.– Б.U.), ки давлати e сарзамини он тарафи Танаисро фаро гирифта буд, ша[ри дар со[или дарё бунёдкардаи маrдуни[оро юuе бар гардани худ [исоб менамуд»,– менависад Квинт Куртсий (III, 7, 1). Сакои[ои бодиянишин аз он сeи Сирдарё бо камон[ои худ юнониёнро тирборон мекарданд. Искандар ба туфайли тирпаронb кардан аз манxаниr[о (асбоб[ои xангии сангандоз) он[оро rадре аrиб ронд ва пас фавран бо амад[о аз дарё гузашта, ба [уxум сар кард ва скиф[оро маxбур намуд, ки ба тарафи дашт аrибнишинb кунанд. Лекин кeшиши тамоман торумор кардани скиф[о rариб ба [алокати аскарони юнонb анxом ёфт. {арорати баланди [аво, набудани об, беро[ии биёбон ва дар чунин шароит [амла[ои пайдарпаи сакои[ои xанговар бо сардории бародари подшо[ашон (Квинт Курций, VII, 7, 1) истилокоронро ба вазъияти тоrатфарсое дучор намуд. Аскарони юнонb гeё ба сабаби бемории Искандар маxбур шуданд аз таъrиб кардани сакои[о даст кашанд (Арриан, IV, 4, 8,9).
Ваrте ки reшуни юнону маrдунb дар такопeи ишuол кардани Уструшан ва Фарuонаи uарбb буд, оташи шeру исён тамоми мамлакати Суuд ва як rисми Бохтарро фаро гирифт. Искандари Маrдунb миrёси шeришро дарк накарда, ба кeмаки гарнизони му[осирашудаи Мароканд reшуни начандон калон (таrрибан 2500 нафар) фиристод. Ваrте ки дастаи аскарони пештар фиристодаи Искандар ба Мароканд наздик расид, Спитаман ша[рро аз му[осира озод намуда, зиракона аrиб нишаст. Аскарони юнонb ин а[волро дида, суuдиёнро таъrиб карданд. Спитаман фурсати мусоид пайдо намуда, якбора пас гашт ва ба сари юнониён тохт. Арриан (IV, 5, 8) мегeяд, ки юнониён «рe ба гурез ни[ода, ба як xазирачаи байни дарё (дарёи Зарафшон дар назар дошта мешавад.– Б.U.) пано[ бурданд. Лекин дар ин xо скиф[о ва аскарони савораи Спитаман он[оро ба му[осира гирифта, парронда ма[в карданд»[244].
Чунон ки муаррихи маъруфи Германияи uарбb Ф.Алтхайм ба таври [аrrонb менависад: «Спитаман ба коре муваффаr шуд, ки касе аз e[даи он баромада натавониста буд: e дар му[ориба як rисми reшуни маrдуниро ма[в намуд»[245].
Спитаман, ки аз тарафи а[олии ма[аллb [имоят медид, дубора гарнизони маrдуниро дар Мароканд му[осира намуд. Ваrте ки Искандар бо rувва[ои асосии худ ба Мароканд омад, Спитаман xанг накарда, аскарони худро боз ба тарафи са[ро аrиб кашид. Азбаски Искандар дар му[орибаи бо скиф[ои бодиянишин кардаи худ дарси ибрат гирифта буд, дигар Спитаманро дар са[ро таъrиб накарда, бо xазои сахт додани а[олии осоиштаи водии Зарафшон rаноат намуд. «E фармон дод, ки rишлоr[оро сeзанд ва [амаи калонсолонро кушанд» (Квинт Курций, VII, 9, 22). 30 нафар суuдиёни ма[куми марг чунон хунсардие нишон доданд, ки маrдуни[о ангушти [айрат газиданд: он[о сурудхонон ба сeи rатлго[ мерафтанд (Квинт Курций, VII, 10, 4).
Талафоти лашкари юнонb ни[оятдараxа зиёд буд. Аз ин рe, Искандар бо саросемагb ба xанг[ои ба[ори соли 328 тадорукот медид. Ӯ зимистонро дар Бохтар гузаронида, бо пешвоёни сакои[о ва хоразми[о гуфтушунид намуд ва барои бо rувва[ои тоза пурра кардани лашкари худ машuул шуд. Дар ин ваrт халrи rа[рамони Суuд [ам, бо вуxуди додани талафоти зиёд, мутеъ шуданро ба хотир наоварда, дар та[ти ро[барии Спитаман барои му[ориба[ои навбатb омода мегардид. Спитаман як рeз [ам ба душман осоиш намедод. E бо даста[ои савораи «парвозкунанда»-и суuдиён ба сари истилогарон [уxум оварда, ба он[о зарба[ои [алокатовар мезад. Чи навъе ки Арриан хабар меди[ад, «аксарияти суuди[о ба xо[ои муста[кам гурехта, ба волии таъинкардаи e (Искандар.– Б.U.) итоат намуданро намехостанд» (IV, 15, 7). Дар [аrиrат, мамлакати тамоман толон ва харобгаштаи суuдиён боз аз сари нав ба муrобили таxовузкорони аxнабb rиём намуд. Искандар ба маrсади фурe нишондани шeриш лашкари 20 [азорнафараи худро ба панx даста таrсим намуда, аз як гeша ба гeшаи дигари Суuд [аракат кард ва [ар як одами рe ба рe шударо аз дами теu гузаронид. Чунон ки муаррихи Юнони Rадим Диодори Ситсилb (ХII) хабар меди[ад, «Искандар суuдиёни шeришгарро таъrиб карда, аз он[о беш аз 120 [азор нафарро [алок менамояд». Дар натиxаи ин xазоди[ии муд[иш ва хунхорb мамлакат ба дараxае холb гардид, ки Искандар ба яке аз саркарда[ои [арбии худ супориш дод, то «ба xои Суuд дубора ша[ре таъсис намоянд» (Арриан, IV, 16, 3). Зо[иран, дар ин маврид ба xои ша[р[ои вайрон ва холишудаи суuди[о ба вуxуд овардани ша[рча[ои [арбии юнонb, ки барои маъмурият ва лашкари юнону маrдунb [амчун такяго[ хизмат мекарданд, дар назар дошта мешуд[246].
Дар чунин ваrте ки истилокорони юнонb Суuдро ба хун оuушта мекарданд ва сарлашкари дар Бохтар гузоштаи Искандар барои дар итоат ниго[ доштани мамлакат ва танбе[ додани шeришиён [ар гуна чора[о медид, Спитаман бо 600 нафар аскари савораи худ ба аrибго[и Искандар, яъне ба Бохтар гузашта, бо тамоми uайрат ва шуxоат муборизаро бар зидди аскарони юнонb давом дод. Дар тирамо[и соли 328 e бо 3 [азор аскари савора боз ба пойтахти Суuд ра[сипор гардид. Спитаман пас аз xанги сахте, ки аз ду тараф бисёр одамон кушта шуданд, ба тарафи са[ро аrиб нишаст, вале дар он xо сардорони баъзе rабила[ои бодиянишин хоинона ба e [уxум намуда, сарашро аз тан xудо карданд ва чи навъе ки Арриан мегeяд, «онро ба Искандар фиристоданд, то ки ба ин васила хавфу хатари ба сари худашон та[дидкунандаро бартараф намоянд» (IV,17,7).
{алокати Спитаман [еx го[ тамоман зафар ёфтани истилогарони аxнабb ва комилан сари таслим фуруд овардани суuдиёнро ифода намекард. Вазъияти мамлакати Суuд мисли пештара барои таxовузкорони юнонb хатарнок буд. Искандаре, ки rувваи давлати xа[онии {ахоманиширо ба осонb дар[ам шикаста тавонист, [оло маxбур гардид, ки зимистони соли 328/27-ро дар кишвари итоатнопазири Суuд гузаронад.
Лекин Искандар аз тирамо[и соли 328 пеш аз милод бо нияти дар дохили мамлакат пайдо кардани rувва[ои пуштибони мубориза бар зидди а[олии шeришгари Суuд сиёсати худро нисбат ба аъёну ашрофи ма[аллb ва ко[инони зардуштb ба куллb таuйир дод. Масалан, ба[ори соли 327 пеш аз милод, [ангоми ба даст даровардани якчанд исте[коми кe[истонии суuди[о, ки барои му[офизаи «он[о аз аъёну ашрофи суuдb – Уксорт, Сисимитр ва {уриён» ро[барb мекарданд, Искандар ононро на фаrат бубахшид, балки тамоми молу мулкашонро ба ихтиёри худи он[о гузошт. E на тан[о ба он намояндагони аъёну ашрофи ма[аллb, ки ба вай кeмак мерасониданд, инчунин, [атто ба ононе, ки дар муборизаи юнониён ва суuди[о бетараф меистоданд, ба тариrи xоиза пул медод ва молу мулки шeришиёнро байни он[о таrсим мекард.
То чb андоза таuйир ёфтани равияи Искандар нисбат ба аъён ва ашрофи ма[аллb аз гуфта[ои сарзанишомези Каллисфен ном таърихнигори дарбори e, ки Арриан ба тариrи зайл наrл кардааст, аён мегардад: «Искандаро, агарчанде мегeянд, ки дар кишвари барбарb аз худ кардани ахлоrи барбарb лозим аст, бо вуxуди ин, ман аз ту хо[иш мекунам, Элладаро ба хотир ор, ки аз барои вай ту ба ин сафари xангb иrдом намудb, то Осиёро мутеи Юнон кунb».
Искандар бо табаrаи фавrонии Суuд алоrаи хешутаборb [ам пайдо мекунад. Вай духтари Уксорт Руксона (Рухшонак)-ро, ки асир афтода буд, ба занb гирифта, аrрабои eро ба тарафи худ xалб менамояд. Дар натиxаи ин гуна сиёсати Искандар аъёну ашрофи Суuд боварb [осил мекунанд, ки e на ба муrобили он[о, балки фаrат бо халr мубориза мебарад. Аз ин сабаб, он[о бо вай [амдастb намуда, манфиати мамлакати худро ба душман мефурeшанд. Чунончи, Сисимитр reшуни сершумореро ба ихтиёри Искандар дода, дар мутеъ намудани rабила[ои сакоb ба e мадад мекунад.
Рафтори Уксорт [ам яке аз мисол[ои равшанест, ки нисбат ба манфиати халrи худ хиёнат кардани гурe[[ои ашрофияи ма[аллиро нишон меди[ад. E пас аз он ки бо Искандар алоrаи хешb пайдо кард, дар ро[и ба асорат гирифтор намудани кишвари худ бо тамоми rувват ба истилокорон кeмак расонид. Ба[ори соли 325 пеш аз милод, ваrте ки аскарони дар Бохтар таваrrуфкардаи юнонb бар зидди Искандар исён намуданд, Уксорт, ба xои аз ин фурсат истифода бурда ба муrобили истилогарон сар бардоштан, Искандарро аз ин воrеа хабардор кард. Искандар, ки он ваrт дар {индустон буд, баробари воrиф шудан аз [одиса фавран чорае xуста, исёнро фурe нишонд ва Уксортро волии музофоти Паропамис (во[аи Кобул) таъин намуд. {ангоме ки дар ин музофот [ам бар зидди таxовузкорони аxнабb шeриш сар зад, Уксорт бо ташаббуси худ онро хобонид ва шeришгаронро ва[шиёна xазо дод.
{амин навъ, ба сабаби rувваи марказиятноки [арбb доштани истилокорон ва инчунин дар натиxаи хиёнати аъёну ашрофи ма[аллb шeриши rа[рамононаи халrи Суuд пахш карда шуд. {амаи замин[ои шохаи рости дарёи Омуро маrдуни[о ишuол намуданд. Мувофиrи афсонае, Искандар гeё то сарга[и дарёи Зарафшон омада будааст, ки дар он xо вуxуд доштани кeле бо номи Искандар (Искандаркeл) низ ба ин гуво[b меди[ад.
Дар даврае, ки Осиёи Миёна мавриди истилои Искандар rарор гирифта буд, фаrат Хоразм тавонист истиrлолияти худро ниго[ дорад. Арриан «наrл мекунад: ваrте ки Искандар зимистони соли 329/28-ро дар Бохтар мегузаронид, шо[и Хоразм Фарозмон бо 1500 савора ба зиёрати e омада, бар зидди колх[о ва амазон[о муттафиrона амал карданро пешни[од намуд» (IV,15,1-6).
Аxдоди тоxикон ва дигар халr[ои Осиёи Миёна дар зарфи се сол истиrлолияти кишвари худро му[офизат намуда, бо истилогароне, ки империяи бузург ба вуxуд оварда буданд, мубориза карданд. Агарчанде он[о дар ин мубориза маuлуб шуданд, вале ба [ар [ол бо муrовимати диловаронаи худ ба Искандар чунон зарбае ворид оварданд, ки иrтидори xангии лашкари e сахт заиф гардид.
Шикасти давлати {ахоманишb ва ба истилогарони юнону маrдунb тобеъ шудани Бохтар, Суuд ва соири кишвар[ои Осиёи Миёна а[воли вазнини оммаи за[маткаши ин мамлакат[оро rадре [ам бе[тар накард. Табаrаи ашрофияи ма[аллb, ки дар шахсияти истилокорон такяго[и муста[ками худро пайдо карда буданд, чи барои афзудани сарвати худ ва чи ба манфиати истилогарони аxнабb а[ли ме[натро боз [ам сахттар истисмор мекарданд. Ин аст, ки дар тамоми давраи [укмронии истилокорони маrдунb халr[ои Осиёи Миёна бо нияти аз дeш барандохтани бори гарони зулму тааддии аxнабиён дам ба дам сар мебардоштанд.