Дар айни муборизаи байни ду бародарон (Селевки II ва Антиохи Гиеракс) барои со[иб шудан ба тахт аз давлати Селевкиён порт[о xудо шуданд, ки ба он[о Андрагор ном юноние сардорb мекард. Мувофиrи ривояти воrеанигори антиrа, ки рeйдод[ои онваrтаи Осиёи Миёнаро муфассал баён кардааст, воrеа чунин xараён дошт: «Сипас, Диодот низ xудо шуд (аз селевкиён -Б.U.), ки [окими [азор ша[р[ои Бохтар буд ва фармуд eро подшо[ хонанд; ба ибрати e аз маrдуниён тамоми мардуми Шарr xудо шуданд. Дар он давра Арсак ном одаме буд безот, вале бошуxоат, ки одатан ро[занb ва дуздb мекард. Шунид, ки Селевк (Селевки II.–Б.U.) дар Осиё шикаст хeрдааст, дигар аз подшо[ боке накарда, ба порт[о бо дастаи ро[занон дарафтод, бар [окими он[о Андрагор uолиб омад, eро ба rатл расонд ва [окимиятро бар халr (порт[о) ба даст гирифт» (Юстин, ХII, I, 4-7).
{атто дар [амин як порчаи хурди таърихи ибтидои Юнону Бохтар ва Порт хеле норавшани[о, алалхусус, норавшани[ои хронологb xой дорад. Юнону Бохтар кай xудо шудааст? Аввалин му[аrrиrи ин масъала академики Россия Ф.Байер (соли 1738) ва пас аз e бисёр дигар олимон матн[ои лозимаро муфассал та[лил намуда, мудом таъкид мекунанд, ки дар ин матн[о, аз xумла дар матни Юстин мухолифат[ои хронологb [аст[255]. Э[тимоли комил аст, ки во-rеа[ои Диодот андаке пештар, таrрибан соли 256 пеш аз милод ба вуreъ омадаанд, [ол он ки воrеа[ои Аршак rариби[ои соли 256 пеш аз милод шудаанд.
Масъалаи дигари му[имтар – масъалаи хусусияти он воrеа[о аз ин [ам мураккабтар аст. Дар ин бобат дар илми таърих ду аrида [аст. Ба аrидаи олимони Англия Г.Макдоналд ва В.Тарн дар Бохтар Селевкиён тангае сикка мезадаанд, ки дар он монограммаи (сар[арфи) номи Диодот сабт шудааст ва ин далолат мекунад, ки иrтидор ва истиrлоли вориси мазкур ба тадриx меафзуд ва ни[оят [аrиrатан со[ибихтиёр гардид.[256] Вале ба аrидаи олими {индустон А.Нарайн, ин гуна монограмма[о одатан номи худи сиккахона ва ё худ номи маъмури сиккахонаро ифода мекунад. Агар ба таъкиди истиrлоли ин ё он ворис [оxат бошад, дар танга номи пурраи e сабт мешуд.[257] Uайр аз ин дигар аrида[о [ам [астанд. Аниrаш [амин, ки ал[ол маънои монограмма[ои танга[ои юнонию бохтариро муайян кардан имкон надорад.[258] Дар айни [ол, xолиби диrrат аст, ки дар як rатор танга[ои давраи Селевкиён ба xои сурати подшо[и Селевкиён сурати Диодот сабт шудааст. Рости гап, баъзе таърихчиён мегeянд, ки ин на он Диодот аст, балки писари Диодот мебошад, вале ин даъво асоси xиддие надорад.
Хулласи гап, маълумоти танга[о ба аrидаи Макдоналду Тарн асос шуда наметавонад. Uайр аз ин аrидаи мазкур чунин ривояти бевосита ва аниrи Юстинро ба инобат намегирад, ки Диодот аз давлати Селевкиён «xудо шудааст», яъне зидди давлати марказb шeриш бардошта, давлати худашро таъсис додааст.
Аrидаи мо доир ба ин масъала, ки дар сарчашма[о ни[оят ночиз акс ёфтааст, дар «Таърихи халrи тоxик» (с.1955) зикр шудааст. Гуфтан мумкин аст, ки дар Бохтар ворисони Селевкиён со[иби rувваи тавонои [арбии юнонb буданд. Диодот ин rувваи [арбb ва аъёну ашрофи юнонишудаи ма[аллии Бохтару Суuдро, ки низ аз Селевкиён xудо шудан мехостанд, истифода бурда ва ба он[о такя карда, сарвари [аракате шуд, ки боиси аз Селевкиён xудо шудани Бохтар гардид. Шакке нест, ки дар ин [аракат оммаи халr низ ширкат дошт, ки зидди зулми дутарафа ва барои истиrлол мубориза мебурд[259].
Аниr гуфтан мумкин нест, ки вусъати ин давлат чb rадар буд. Страбон (II, 9,2) [икояте дорад, ки ривояти мазкурро rувват меди[ад. Ба rавли Страбон, волиёни юнонb (яъне дастнигору [амсафони Диодот) «пеш аз [ама, Бохтарро ва тамоми мамлакати наздиктаринро ба исён та[рик карданд». Аз ин аниrтар маълумоте дар даст надорем. Мумкин аст, ки ин Суuд бошад (баъзе му[аrrиrон чунин мепиндоранд), мумкин Ориёно ё Мароuа бошад (ки ин [ам аз э[тимол дур нест).
Таърихи давраи аввали давлати Юнону Бохтар ва таърихи мулки Порт ба [ам печидаанд. Юстин рeирост мегeяд, ки Арсак аз шо[и Бохтар Диодот «метарсид» (II, 1, 4,8). Страбон низ ривояте меоварад, ки Арсак бохтарие буд «барои халос шудан аз rудрати рeзафзуни Диодот ва ворисони вай дар Порт исён кард».
Ба xои Диодоти I, ки аз афти кор, дер [укм нарондааст, писараш Диодот ба сари [окимият омад. Сиккашиносон [еx муайян карда наметавонистанд, ки танга[ои расми Диодот доштагb кадомаш ба Диодоти I тааллуr дораду кадомаш ба Диодоти II.[260] Аз дигар тараф, чи гуна пайдо шудани мулки Порт [ам равшан не. Дар маъхаз[ои антиrа роxеъ ба давра[ои аввали таърихи Порт се аrида [аст. Ба rавли Н.Дибвойс, ки муаллифи бе[тарин асари тадrиrотии таърихи сиёсии Порт мебошад, «ба худи юнониён(-и rадим.–Б.U.) [аrиrати таърихии ин аrида[о комилан пeшида буд».[261]
Аз афти кор, дар миёна[ои асри III пеш аз милод сатрапи Порт хостааст аз Селевкиён xудо шавад. Дар [амин давра аз Селевкиён Бохтар xудо шудааст. Маъхаз[о ривоят мекунанд, ки дар Порт [окимиятро Арсак ба даст гирифт. Ба rавли Страбон (ХI, 9,3; ХI, 9, 2), асли насаби вай аз кeчманчиёни дах (ё худ парндах[о) будааст; «баъзе[о акси инро мегeянд,– гапашро идома меди[ад Страбон– ва eро бохтарb мешуморанд, ки барои халос шудан аз rудрати рeзафзуни Диодот ва ворисони вай дар Порт исён кард». Юстин хабар меди[ад, ки (ХI, I, 4, 6) Арсак шахси безот, вале бошуxоат буд. Вай ба сатрапи Порт дарафтод, бар e uолиб омад «ва бар халrи Порт [укмрон шуд». Аrидаи севум (ки хеле муфассал аст) ба Арриан («Парфика», фиrраи 1) тааллуr дорад. Ду бародар Аршак ва Тиридот аз сатрапи Селевкиён [аrорат шунидаанд. Пас аз ин панx шарики худро ба ёрдам xеu зада, та[rиркунандаи худро куштаанд ва халrро ба шeриш та[рик кардаанд.
Мо бо Дибвойс[262] [амфикр [астем, вале бе маъхази иловагb муrаррар кардан душвор аст, ки кадоме аз ин аrида[о дуруст мебошанд[263].
«Аввал Арсак оxиз буд, зеро мудом бо он[ое меxангид, ки мулкашонро кашида гирифта буд...» (Страбон, ХI, 9, 2). Дере нагузашта Арсак [алок шуд. Минбаъд подшо[они Порт аксаран бо номи аслии худ номбар нашуда, балки «арсак[о» («аршак[о») ва худи сулола «Арсакиён» («Аршакиён») номида шудааст, ки дар сарчашма[ои шарrb бештар бо номи Ашкониён маш[ур аст.
Пас аз вафоти асосгузори сулола - Аршак бародари вай Тиридот ба сари [окимият омад[264]. «Дере нагузашта Арсак (яъне Тиридоти I.– Б.U.) мулки Гирконро низ тасхир кард. Ба [амин тарз, Арсак бар ду давлат сарвар шуда, лашкари бузурге xамъ овард, зеро [ам аз Селевк ва [ам аз шо[и Бохтар Диодот бим дошт» (Юстин, XLI, 4, 8).
Дар айни [ол, [амин хеле му[им аст, ки [ар ду давлати навбунёд бо [ам мухолифат меварзиданд. Аз афти кор, сараввал [ар яки он иддао дошт, ки дар Осиёи Миёна [укмрон шавад. {окимони Порт дар аввал аз Диодоти I ба дараxае ме[аросиданд, ки аз Селевкиён ин rадар [арос надоштанд. Вале баъди марги Диодоти I кор ранги дигар гирифт. Аз афти кор, ният[ои таxовузкоронаи Селевкиён, ки ба [ар ду давлати со[ибихтиёри Осиёи Миёна та[дид мекарданд, дар бобати дигар гаштани муносибати Порт ва Юнону Бохтар сабаби асосb шуданд. Баъди марги Диодоти I писараш Диодоти II бо Порт муо[идаи сул[ баст (Юстин, ХLI, 4, 8–9). Гап дар ин ки подшо[и Селевкиён - Селевки II ба шарr лашкар кашид, то но[ия[ои Осиёи Миёнаро боз ба мулки худ [амро[ кунад. Вале ин дафъа «дандонаш нагузашт». Порт[о, ки аrибго[и худро муста[кам карда буданд, [амлаи селевкиёнро рад намуданд. Рости гап, аввал Тиридоти I маxбур шуд ба мулки апасиак[ои кeчманчb, ки дар шимоли Порт мезистанд, аrиб нишинад, вале баъд баргашту Селевки II-ро торумор кард.
Дар боло мо гуфтем, ки иттифоrи Порт ва Юнону Бохтар дар бобати сиё-сати хориxb чb маrсад дошт. Э[тимол, Диодоти II муо[идаи мазкурро барои [амин баста бошад, ки мехост дар со[аи сиёсати дохилb [ам мавrеи худро пойдор намояд, зеро вазъият дар дохили мулки вай он rадар [ам таърифb набуд.
Душмани Диодоти II Евтидем ном юнонии Осиёи Саuир, ки ба туфайли табаддулот ба сари [окимият омад, беш аз пеш маrоми намоёнро со[иб мешуд. Тахмин мекунанд, ки вай бародари Диодот аст, вале ин аз э[тимол дур мебошад. Чунин тахмин ба [аrиrат наздиктар аст, ки вай пеш аз табаддулот дар давлати Юнону Бохтар мансаби баланде дошт, вале чb гуна мансаб, инаш маълум не. Баъзе[о мегeянд, ки вай сатрапи Суuд буд, дигарон сатрапи Ориёно ё Мароuа мегeянд, вале [амаи ин иддао ягон асоси xиддие надорад.
Полибий (Х, 34, 2–3) бо забони худи Евтидем чунин мегeяд: «На ман аввал зидди подшо[ хестам, баръакс [укмрони Бохтар барои [амин шудам, ки авлоди чанд хоинро rир кардам». Аз ин мебарояд, ки Евтидем авлоди Диодоти I, яъне худи Диодоти II ва бачагони eро ва, э[тимол, авлоди дигар [амсафони Диодоти 1-ро нобуд кардааст.
В.Тарн мутмаин аст, ки табаддулоти Евтидемро «халr дастгирb мекард, зеро иттифоr (Диодоти II.– Б.U.) бо Порт ба юнониёни Бохтар маъrул набуд» ва Евтидем ба манфиати Селевкиён амал мекард.[265] В.Тарн дар асоси чунин тахмин сухан меронад, ки зани Евтидем духтари маликаи Селевкиён буд ва ба ин сабаб худро хешу аrрабои Селевкиён мешумурд. Вале [амаи ин тахмин[ои беасос аст.
Дар бораи xи[ат[ои [аrиrии воrеа[ои минбаъдаи а[ди Евтидем маълумот ни[оят кам аст. Тахмин кардан мумкин, ки вай Диодоти II-ро кушту бо худи [амин як кирдораш муносибатро бо Порт тезутунд кард. Аз э[тимол дур нест, ки ин муносибати тезутунд боиси задухeрд[ои мусалла[она [ам гардид. Чи тавре ки аз баёни минбаъда равшан мешавад, дар а[ди Евтидем давлати Юнону Бохтар, дар uарб Ориёно, Мароuа ва э[тимол, Аспион ва Туриваро аллакай дар бар мегирифт. Ба [амин тариr, Евтидем дар Осиёи Миёна мулки зиёдеро со[иб шуд. Маркази ин мулк [амоно Бохтар буд ва ба [айъати он Суuд ва мумкин аст, баъзе но[ия[ои [амсоя дохил мешуданд.