Ни[оят кам будани маъхаз[ои таърихb имкон намеди[ад, ки сохти давлатb ва xамъиятии Юнону Бохтар муфассал тавсиф карда шавад. Дар а[ди [окимони тавонотар давлат ба андозае со[иби марказият буд ва дар ин бобат, аз афти кор, асосан ба тарзи давлати Селевкиён таrлид карда мешуд. Плутарх дар [аrrи Селевк чунин латифа меорад, ки гeё вай гуфта бошад: «Агар аксари мардум медонистанд, ки фаrат барои навиштану хондани мактуб[ои давлатb чb rадар машаrrат кашидан даркор, тоx[о дар кeча[о афтида мехобиданду касе ба он[о ниго[ [ам намекард». Донандаи давраи эллинизм, муаррихи советb А.Б.Ранович менависад: «Мувофиrи маълумоте, ки аз катиба[о ба даст омад, [укумати Селевкиён мукотибаи зиёде карда, амру фармон[ои гуногун тартиб дода, оид ба [алли муноrишаи байни ша[р[о rозиву [акам[оро таъйин мекардааст, бошишго[[ои нав барпо менамудааст, бо дигар давлат[о мукотибаи дипломатиро xорb намуда, байни ша[р[ои худи мамлакат, бо ша[р[ои Юнон, бо маъбад[о ва дигар мазорxой[ои умумиюнонb робитаи зич доштааст».[280]
Э[тимол, идораи давлатии Юнону Бохтар мисли идораи давлатии Селевкиён мукаммал, муфассал ва мутамарказ набуд. Дар сари давлат подшо[ меистод. Баъзан подшо[ бо писараш баробар [укмронb мекард. Давлат ба сатрапи[о таrсим шуда буд.
Аз «Милинда-Панха»[281] аён шуд, ки дар салтанати Менандр, яъне дар но[ияи [индустонии Юнону Бохтар подшо[ шаш аrрабо доштааст: сарлашкар, сарвазир, сарrозb, сардори хазина, чатрбардор ва шофбардор. Uайр аз ин, «со[иби де[» низ зикр мешавад («Милинда-Панха», IV, 1, 36). К. В. Тревер дуруст rайд мекунад, ки та[лили [амаи ин истило[от ва муrоисаи маълумоти «Милинда-Панха» бо маълумоти дигар сарчашма[о метавонанд ба як андозаи муайян сохти иxтимоии давлати Менандрро равшан намояд. Вале дар бораи Бохтар ва дигар но[ия[ои [амxавор маъхаз[о ин гуна маълумот намеди[анд»[282].
Лашкар низ маrоми намоён дошт, ки аз xумлаи [ам юнониён ва [ам а[олии ма[аллb, аз xумла бохтариён, xамъ карда мешуд. Бохтариён лашкарро асосан бо rисм[ои савора таъмин мекарданд. Подшо[, аз афти кор, гвардияи шахсb низ дошт. Фил[ои xангb rувваи зарбазани лашкарро афзун мекарданд.
Дар бораи ташкили лашкари Юнону Бохтар баъзе маълумот[о ба даст омаданд. Дар лашкар rисм[ои савора ва пиёдагард rисм[ои асосb буданд. Осори санъат ва сарчашма[ои хаттb, ки дастраси мо шудаанд, ша[одат меди[анд, ки дар лашкари Бохтар фил[ои xангb буданду дар болои он[о xанговарони мусалла[ менишастанд. Аз афти кор, фил[ои xангиро дар айни авxи му[ориба ба кор меандохтанд.
Юстин (ХLI, 4, 5) Диодотро «[окими [азор ша[ри Бохтар» номида буд. Страбон (ХV, 1,3) мегeяд, ки ба Евкратид 1000 ша[р тобеъ буд. Ин муаллифон, зо[иран, на хоки худи Бохтар, балки тамоми территорияи давлати Юнону Бохтарро, аз xумла {индустони шимолиро низ дар назар доштанд ва дар зимни ин, раrами «1000» дар ин маврид на ба маънои аслии худ, балки чун муболиuа омадааст. Дар айни [ол, бояд дар назар дошт, ки ин муболиuа асос [ам дорад, яъне дар он давра дар Бохтар ша[р[о дар равнаrу ривоx буданд.
Ша[р[ои бохтариён, инчунин суuдиёнро аз рeи пайдоиш ба се гурe[ таrсим кардан мумкин. Ба гурe[и якум ша[р[ое медароянд, ки пеш аз {ахоманиши[о ва дар а[ди он[о ба вуxуд омадаанд. Ба ин rабил ша[р[о, аз xумла ша[ри Бохтар (Бактра)– пойтахт ва калонтарин ша[ри Бохтар мансуб аст, ки дар поёноби дарёи Кофарни[он воrеъ буд (ал[ол димнаи Rалъаи Мир); ша[ри дигар пойтахти Суuд – Мароканд ва u. Гурe[и дувуми ша[р[о дар замони истилои юнону маrдунb ё дар а[ди Селевкиён пайдо шуданд. Ба гурe[и севум ша[р[ое мансубанд, ки дар давраи давлати Юнону Бохтар сохта шудаанд. Дар байни ша[р[ои гурe[и дувум ва севум ша[р[ое буданд, ки Искандари Маrдунb (мас. Искандарияи Аrсо) ё дигар волиёни Юнон (мас. дар Бохтар ша[ри Евкратидея) барпо карда буданд ва инчунин ша[р[ое, ки бе дахолати [укумати подшо[b худашон ба вуxуд омадаанд.
Дар бораи сохти дохилии [аёти ша[р[ои Бохтар ва Суuд мо маълумоти казоb надорем. Вале кашфиёт[ои минбаъдаи эпиграфb шояд далолат намоянд, ки баъзе хусусият[ои ша[р[ои Порту Селевкиён, масалан, баъзе шакл[ои худидоракунии ша[р[о, дар ин маврид [ам xой дошт.
Дар «Милинда-Панха» ша[ри калоне тасвир шудааст, ки дар давраи Юнону Бохтар ё худ баъдтар вуxуд доштааст.
Дар он xо маълумоте [аст, ки дар асоси он гуфтан мумкин дар он давра косибb хеле ривоx ёфта буд. Масалан, дар ша[ре, ки дар «Милинда-Панха» зикр шудааст, о[ангарон, заргарон, мисгарон, кулолон, чармгарон, хаймадeзон, шонатарошон, бофанда[о, наддофон, сабадбофон, камонгарон, сангтарошон, заршeён, ошпаз[о, [аммомчи[о, rассоб[о, майфурeшон, гулфурeшон ва u. ва [. буданд. «Милинда-Панха» rайд мекунад, ки дар байни сокинони ша[р фурeшандагони мо[ут ва [ар навъ озуrа низ бисёр буданд[283]. {амаи ин маълумот ба мо имкон меди[ад иддао намоем, ки [ам касбу [унар ва [ам савдо асосан дар дасти а[олии ма[аллb будааст.
Пойтахти Бохтар такяго[и подшо[они Юнону Бохтар буд. Барои [амла ба дигар мамлакат[ои [амсоя, алалхусус ба {индустон, он[о дар [амин ша[р rувва xамъ мекарданд.
Xои ша[ри Бактра маълум аст: ша[р таrрибан бист километр дуртар аз ша[ри [озираи Афuонистон - Мазори Шариф воrеъ буд. Вале дар он xое, ки Бактра воrеъ буд, ба андак танаффус бошад [ам зиндагb дар тамоми муддати аср[ои миёна давом мекард ва дар ин xо яке аз калонтарин ша[р[ои онваrта–Балх вуxуд дошт. Ба ин сабаб болои табаrа[ои пештараро табаrоти давраи сонb пана[ кардаанд, ки [африёти археологиро бени[оят душвор мекунад. Маркази он Бактра, ки дар замони Юнону Бохтар вуxуд дошт, димнаи [озиразамони Боло[исор мебошад, ки тар[и он доираи дарозрeя буда, вусъаташ 120 га аст. Му[аrrиrони Франсия Д. Шлюмберже ва М.Берра чи хел будани сохти девор[ои rалъаи Бактраро муrаррар карда тавонистанд. Uафсии он девор[о [айратангез аст. Гуфтан мумкин, ки uафсии пояи ин девор[о то ба 31 м мерасидааст. Девор[о чанд rатор тиркаш[ои пайконшакл доштанд. Ба аrидаи му[аrrиrон, аз э[тимол берун нест, ки ма[з [амин девор[о ба му[офизони Бактра имкон доданд му[осираи лашкари сершумори Антиохи III-ро рафъ намоянд. Аз афти кор, дар давраи Юнону Бохтар [удуди Бактра бо [амин як Боло[исор ма[дуд набуд[284].
Сол[ои 1964–1965 археолог[ои Франсия ба [африёти димнаи Ойхонум шурeъ намуданд. Ойхонум дар хоки Афuонистон, дар лаби Панx айнан дар [амон xое, ки Кeкчадарё ба он мерезад, воrеъ гардидааст. Тар[и ин димнаи калон секунxа буда, асоси дукилометраи он лаб-лаби Панx тeл мекашад. Як па[лeи секунxа (1,5 км) Кeкчадарё аст. Rисми шимолу uарбии димна, ки дар лаби Панx аст, андаке пасттар ва rисми xанубу шарrии он rадре баландтар мебошад. {африёти Ойхонум натиxа[ои му[им дод. Аз ин xо пора[ои иншооти азиме ёфт шуд, ки хусусияти асосии он истифода шудани усули тар[бандb ва rисм[ои бинокории эллинb мебошад. Бино[о аз санг ва хишти хому пухта сохта шудаанд. Дар иморат сутуну болор[ои сангb дар болои девор[ои хомхишт xой дода шудаанд. Rисм[ои сангии иморат аз рeи усули коринф сохта шуда, ба меъёри эллинb айнан мувофиrат дорад. Аз ин xо [айкал[ои эллинb, сафолот, зевар, инчунин rабристони юнонb ва санг[ои рeи rабр[ои юнонb ва u. ёфт шудаанд.
Тамоми ин бозёфт[о, аз xумла танга[о, далолат мекунанд, ки Ойхонум ша[ри аср[ои III–II пеш аз милоди Юнону Бохтар асту дар он унсур[ои маданияти юнону эллинb ва инчунии унсури хоси юнонии а[олии ма[аллb афзалият дошт.[285] Мо [оло номи ин ша[рро, ки яке аз калонтарин ша[р[ои юнонb буд, намедонем – шояд ин ша[р [ам яке аз [амон Искандария[о ва Антиохия[о бошад, мумкин Евкратидея [амин ша[р бошад. Вале [аминаш аниr, ки ин ша[р дар давраи селевкиёну юнону бохтариён, бешак, вуxуд дошт ва яке аз марказ[ои му[ими давлати Юнону Бохтар буд.
Xолиби диrrат аст, ки дар рeбарeи Ойхонум дар ин со[или Панx дар [удуди райони Фархор археолог[о дигар осори му[ими давраи охири а[ди Юнону Бохтар – Саксонохурро кашф намуда тадrиr карданд. Саксонохур аз маркази райони [озираи Фархор 7 км шимолтар воrеъ аст. Вусъати умумии димна 5 га. Дар рафти [африёт дар ин xо ма[аллаи косибон, хумдон[ои кулолb ва инчунин иншооте ёфт шуд, ки rаср ва маъбадро дар бар гирифтааст. Маркази ин иншоот [авлии калони (27,7х27,7 м) чоркунxаест, ки аз се тараф долон дорад. Дар як тарафи [авлb айвони бар[авои чорсутун будааст. Дар пешга[и айвон даре будааст, ки ба долон кушода мешудааст. Дар ду тарафи айвон ду [уxра будааст. Аrrол набошад [ам, ба [ар [ол, rариб рост рeбарeи айвон толори калони чоркунxае будааст, ки шифти онро ду сутун бардошта меистодааст. Дар шафати толор боз як иморати чоргeшаи дарозрeяе будааст, ки он xо rурбонb мекардаанд. Толор ва ин rурбонxо гирдогирд долон доштаанд, ки бо долони гирди [авлb пайваст мешудаанд.
Ба rадди долони uарбии [авлb [ашт биное будааст, ки ба се гурe[и ало[ида таrсим шудаанд, хусусан гурe[и шимолии бино[о xолиби диrrат аст, ки дар мобайни он[о як хонаи калони чоркунxаи сутундор будааст. Ма[з аз [амин хона бисёр чиз[ои rиматба[о, аз xумла себаргаи тиллоb ёфт шуд.
Девори бино[о ни[оят uафс аст, хона[ои дарозрeя ба бом[ои чоркунxа ё росткунxаи сутундор пeшида шудаанд. Остонаи бисёр хона[ои бо[ашамат аз тахтасанг[ои чортарош сохта шудааст. Айвон бо чандин сутун[ои сангb музайян будааст, ки поя[ои пурнаrшу нигору мураккабсохти он[о дар рeи та[курси[ои дуrабата, сангин меистоданд. Хусусан, боша[ои сутун[о, ки бо усули коринф сохта шуда будаанд, намуди uароиб доштаанд.
Аз афти кор, толори дусутунаи паси айвон ва бинои шафати он, ки ме[роби оташ он xо меистодааст, маркази ибодат буда, он [ашт бинои дигар, ки ба се гурe[ таrсим шудаанд, толори rабул ва ибодатго[и rаср будааст.
Санаи иморати ин иншоот аср[ои III–II пеш аз милод[286].
Дар территорияи Тоxикистон дар замони Юнону Бохтар бисёр ша[р[ои дигар низ будаанд. Масалан, яке аз он[о димнаи Кайrубодшо[ мебошад, ки дар rарибии посёлкаи [озиразамони Носири Хусрав воrеъ гардидааст. Тар[и он росткунxа (285х325 м) буда, девор[ои uафс ва бурx[ои чоркунxа доштааст. Девор аз похса ва хишти хом сохта шуда, кунгурадор будааст. Аз худи ша[р чанд бино[ои чоркунxаву росткунxаи сафедандова ёфт шудаанд. Кайrубодшо[ арк надоштааст.
Андаке дуртар аз ин димна боз як димнаи дигаре [аст, ки дар худи посёлкаи Носири Хусрав дар xои димнаи Rалъаи Мир воrеъ гардидааст. Аз ин xо [ам устохонаи мисгарb ва бисёр ашёи рeзгору танга[о ёфт шуданд.[287]
Дар байни осори археологии Тоxикистони xанубb Кe[наrалъаи rарибии Ворошиловобод маrоми махсус дорад. Ин димна аз Кайrубодшо[ хурдтар буда, аз ду rисм иборат: rисми асосb, ки росткунxа аст ва rисми дигар, ки шакли муайяне надошта, дар шафати он воrеъ аст. Ин димна дар xои аз xи[ати стратегb хеле rулай – дар лаби xарии канори Вахш истодааст. Дохили rалъа саросар иморат будааст, ки он аз бино[ои дарозрeяи ба [ам пайваста иборат буда, хона[ои гуногуни калону хурди росткунxа ва чоркунxа доштааст.
Аз [африёт маълум шуд, ки сохтмони Кe[наrалъа ба охир нарасида будааст. Шояд сабаб [амин бошад, ки он дар поёни вуxуди давлати Юнону Бохтар сохта мешуду [амлаи кeчманчиён сохтмони онро rатъ кардааст.
Кe[наrалъа [ам мисли Кайrубодшо[ имкон меди[ад, ки санъати rалъасозии Бохтари Rадим аниr карда шавад. Бурx[ои росткунxае, ки ба [амдигар зич сохта мешуданд, иншооти муrтадири [арбb буданд. Нимасутун[ои махсус (пилястр[о), [ам девори бурx[о ва [ам девори худи rалъаро муста[камтар мекарданд. Rатори тиркаш[ои бурx ва девори rалъа [ам тиркаш[ои [аrиrb ва [ам тиркаш[ои rалбакb дошт. Даромадго[и rалъа бо иншооти махсуси пеши дарвоза ва ё худ ба бурxи баланд муста[кам карда мешуд.[288]
Маълум, ки Самарrанду Суuд аз истилои юнону маrдуни[о хеле зарар кашид. Вале сарфи назар аз ин дар но[ия зиндагb боз ба ро[ даромаду минбаъд xон гирифт. Масалан, санъати кулолb хеле пеш рафт. Умуман, касбу косибb дар ин давра хеле равнаr ёфт. Ба бозор[о дар rатори ма[сули косибони ма[аллb ма[сули эллин[ои косиб [ам дароварда мешуд. Аз [исоби якдигар бойшавии маданият ба амал меомад, ки ин ба баланд шудани дараxа ва сифати санъати ма[аллии косибb мусоидат намуд ва санъати ма[аллии косибb, дар навбати худ, ба касбу косибии тамоми шарrи эллинb таъсир расонд. Ин протсесс, масалан, аз кулолb ва бинокорb аён аст.
Дар хоxагии rишлоr [ам хеле комёби[о ба даст омад. Муаллифони атиrа аз шароити хеле rулайи обу [авои Бохтар бисёр ривоят кардаанд. Дар ин xо uалладона мекоштаанд (зотан донаи зироати ин xо хеле калон-калон будааст), аз xумла, дар ин xо шолb наuз мешудааст, боuу токзор[о будаанд, чорводорb равнаr доштааст. Шакке нест, ки [ам дар Бохтар ва [ам дар Суuд шабакаи калони канал[ои обёрb вуxуд дошт.
Дар фавr [ангоми тавсифи таърихи афкори сиёсb мо бор[о ба танга[о истинод кардем. Ал[ол мукаммалтарин ва бонизомтарин маълумотнома роxеъ ба танга[ои давраи Юнону Бохтар «Корпуси танга[ои [индуюнонb» мебошад, ки олими {индустон А.Н.Ло[урb[289] тартиб додааст, вале гуфтан даркор, ки дар маълумотномаи мазкур материали музей[ои советb ва асар[ои дар ин бобат чопшудаи советb истифода нашудааст. Подшо[они Юнону Бохтар аз тилло, нуrра, мис сикка мезаданд, uайр аз ин сикка[ое буданд, ки аз хeлаи мису никел зада мешуданд. То ба замони мо бисёр танга[ои нуrраи Юнону Бохтар омада расидаанд.
Дар рeи танга[о одатан сурати шо[ ва дар rафои он сурати ягон худо (Аполлон, Артемида, Афина, Деметра, Диоскура, Геката, Гелиос, Геракл, Зевс, Ника, Посейдон) наrш мешуд. А.Н.Ло[урb менависад, ки ин худо[ои юнонb, «баъзан бо rиёфае тасвир меёфтанд, ки ба тавъамони шарrии он[о хос буд».
Дар аввалин танга[ои Юнону Бохтар катиба фаrат аз унвон ва номи шо[ иборат буд. Евкратид аввалин касе буд, ки дар танга[о сифати megaV («кабир»)-ро сабт намуд. Антимох бошад, худро ueoV («худо») номид. Дар а[ди Евкратид дар танга[о бори нахуст катибаи дузабона пайдо шуданд. Сурату хат[ои юнонb, ки одатан, дар rафои танга сабт мегардид, ба рeи танга гузаронда шуда, дар rафои он бо хатти кхарошти тарxумаи та[туллафзии пракритии онро сабт мекардагb шуданд. Зимнан, гуфтан лозим, ки катиба[о [еx ваrт ба [амдигар мувофиrат надоштанд. Дар танга[ои мисии давра[ои сонии ду волиёни [индуюнонb дигар хат – хати бра[мb[290] истифода мешуд.
Масъалаи миrёси вазни танга[ои Юнону Бохтар мувофиrи [амон миrёси вазн аст, ки дар Юнон маъмул буда, атиrb ном дошт ва аз рeи он во[иди вазни тилло ба 132 гран, яъне ба 8,2 г баробар буд. Масалан, чунинанд вазни танга[ои тиллоии Диодоти I ва II, Евтидеми I ва Евкратид, ки статер ном доштанд. Вале танга[ои Юнону Бохтар на [ама ваrт ба миrёси вазни атиrb мувофиrат мекарданд ва дигар миrёс[ои вазнb низ кор фармуда мешуд. Пайдоиши ин миrёс[о ва самараи иrтисодии истифодаи он[о мавриди мубо[иса мебошад.[291]
Зиёд будани танга[ои Юнону Бохтар далели раднопазири ривоxи муомилоти мол аст. Мувофиrи маълумоти бозёфт[ои навтарини археологb тиxорати байналхалrb, алалхусус тиxорат бо олами эллинb хеле дар авx будааст. Дар айни [ол, танга[о дар савдои дохилb [ам истифода мешуданд. Ба ин маъхаз[ои хаттb [ам ша[одат меди[анд. Сайё[они аxнабb навиштаанд, ки «бохтариён дар савдо [амто надоранд». Дар Бактра бозори калон будааст.[292]
Маълумот дар бораи маданияти маънавb ни[оят ноrис аст. Вале [амин маълумоти ноrис [ам далолат мекунад, ки Юнону Бохтар яке аз марказ[ои мадании xа[они онзамона буд. Дар сарзамини Бохтар маданияти мутараrrии ба худ хоси ма[аллb вуxуд дошт, ки он аз rаъри аср[о ибтидо мегирифт. Равобити тамаддуни Бохтар бо маданияти бойи {индустон, бо маданияти юнониён ва бо маданияти шарrи эллинb самараи бузург дошт.
Санъати Юнону Бохтар ба авxи тараrrиёт расида буд. Бе[тарин донандаи ин санъат К.В.Тревер дар бораи танга[ои шо[они Юнону Бохтар навишта буд: «Дар танга[ои Юнону Бохтар сурати шо[он бо ма[орати баланд сабт шудаанд. Мe[ри онро санъаткорони забардасте кандаанд, ки дар акси [аxман хурдакак чунон расми реалистона офаридаанд, ки на фаrат хусусияти rиёфаи шахсро инъикос менамояд, балки бо воситаи ин ё он xузъиёти хурд феълу атвори ин ё он шахсро аён месозад». Ба rавли К.В.Тревер, дар ша[р[ои Бохтар асар[ои [айкалтароши маш[ури Юнон Лисипп, ки муаллифи [айкал[ои маъмули Искандари Маrдунb мебошад, бояд вуxуд дошта бошанд. Эxодиёти ин санъаткор хеле реалистона аст. Санъати [айкалтароши асри III пеш аз милоди эллин[о дар зери таъсири Лисипп ва пайравони e такмил меёфт ва ин нуктаро ба Бохтар [ам нисбат додан мумкин аст. Ба [ар [ол, дар Ойхонум аллакай [айкал[ои эллинb ёфт шудаанд. Дар масъалаи расми танга[о бошад, мегeяд К.В.Тревер гапашро давом дода, «э[тимол, дар байни мe[ркан[о юнониён [ам буданд, вале агар инро ба назар гирем, ки танга[ои Юнону Бохтар нисбат ба танга[ои онзамонаи юнонb сурати касро равшантару возе[тар акс намуда, [ам фикру андеша, [ам шафrату ме[рубонb ва [ам rуввату матонатро ифодаву инъикос карда метавонанд, мумкин аст мe[рро устои ма[аллb – юнонb ё бохтарие канда бошад, ки бе[тарин анъана[ои Лисиппро аз худ намудааст».[293]
Мо инчунин аз осори аxоиби торевтикаи Бохтар воrиф [астем. Девори бино[о бо наrшу нигор, бо муrарнасу мунаббаткори[ои сангb, фулузb ва u. зинат дода мешуданд.
Чи тавре дар боло rайд кардем, дар ин давра Бохтар бо олами эллинb ва бо {индустон равобити пурсамари маданb дошт, ки ин дар аrоиди динb низ зо[ир гардидааст. Ма[з дар [амин давра дар Осиёи Миёна дини буддоb па[н шуд.
Вале ин чунин маъно надорад, ки зардуштия мавrеи худро аз даст дода бошад. Ба маркази Бохтар - ша[ри Бактра, ки дар он xо зардуштия хеле маъмул буд, аз [ар гeшаву канор зиёратчиёни сершумор xамъ меомаданд. Дар ин xо маъбади асосии оташпарастон - маъбади оли[а Ардвисура Ана[ито мавxуд буд. Дар ин маъбад [айкали Ана[ито меистод, ки дар сар тоxи тилло ва дар бар либосе дошт, ки аз пeсти 30 сагобb дeхта буданд. Дар ша[р маъбади дигари худо[о низ буд. Аз афти кор, маъбади Саксонохур [ам маъбади зардуштиён буд.
Бешуб[а, дар Бохтар маъбад[ои юнонb [ам вуxуд доштанд, зеро дар байни а[олb юнониён бисёр ва худи [окимони давлатии Юнону Бохтар юнонb буданд. Далели ин иддао сурати худо[ои юнонист, ки дар rафои танга[о сабт мешуд (номи он[оро андак болотар зикр кардем). Маъбаду ибодатхона[ои юнонb дар Ойхонум [ам ёфт шуданд.
Инак, дар Юнону Бохтар дин[ои гуногун вуxуд доштанд, аз «Милинда-Панха» (1, 3) медонем, ки дар Шакала ном ша[ри {индустон намояндагони [ама гуна дин[оро э[тиром мекарданд. Дар ин xо воизи [ама гуна дин «нидои та[сину табрик мешунидааст». Э[тимол, дар Бохтар [ам вазъият чунин буд. Дар айни [ол, шакке нест, ки аксари а[олии ма[аллb – бохтари[о мисли пештара ба зардуштия эътиrод доштанд. Мумкин аст юнониён [ам ба таъсири он дучор мешуданд.