Агар бо сана[ои ин фасл ма[дуд нашавем ва материал[ои давраи сонитарро ба назар гирем, маълумот дар бораи сохти дохилии давлати Порт нисбат ба Юнону Бохтар бештар аст. Баъзе маълумот[ои муаллифони атиrа дастраси мо гардидаанд, ёдгори[ои эпиграфb бисёр маълумот меди[анд ва u. Дар яке аз калонтарин марказ[ои давлати Порт - Нисо (rарибии Ашхобод) архиви калони [уxxат[ои хаттb ёфт шуд, ки он а[амияти махсус дорад.
Дар давлати Порт [окимияти подшо[ро ду шeро – шeрои ашроф ва шeрои ко[инон ба андозае ма[дуд мекарданд. Ба шeрои ашроф uайр аз намояндагони сулолаи ашконb, аз афти кор, намояндагони боз шаш хонаводаи ашроф дохил мешуданд. Подшо[ро аз байни хонадони [укмрони [амин ду шeро интихоб карда, васияти подшо[и мар[умро [ам ба эътибор мегирифтанд.
Ба [айъати Порт дигар давлатча[ои тобеъ (масалан, Гиркония ва Сакистон), ки волии он[о баъзан ба номи худ сикка мезад (масалан, Алам ва Персида), инчунин сатрапия[о, ки нисбатан хурд буданд, бо сардории сатрап ([ша[рап ё на[водор) дохил мешуданд. Сатрапия[о ба гипархия[о ва гипархия[о ба статма[о таrсим мешуданд. Марзбон[о аз сатрап[о болотар меистоданд, зеро ба он[о якчанд сатрапия[о тобеъ буданд[294].
Ба туфайли тадrиr ва кушодани рамзи архиви Насои кe[на И.М.Дяконов ва В.А.Лившитс барои муайян намудани тартиби маъмурияти ма[аллие, ки дар Порти шимолу шарrb амал мекард, материали пурrимат ба даст оварданд. Дар ма[ал[о идора[ои сершабакаи маъмурb вуxуд доштааст. Во[иди хурдтарини маъмурb - диз, яъне де[аи [исорb будааст, ки ба он дизпат сардорb мекард. Дизпат ба сатрап тобеъ буд. Сол[ои 20-уми асри II пеш аз милод дар ин но[ия Кофизод ном шахсе сатрап будааст. Номи сардори дастаи лашкари саворагон [ам ба мо маълум – eро Тиридот меномидаанд, боз номи чанд «хазинадорон» ва «аспакb Сосон» то ба мо омада расидаанд.
Дар uун кардани хироxу андоз ва андeхтани ма[сулот як гурe[ амалдорон машuул будаанд. Масалан, барои кашондани шароб ба анбори подшо[, ки мадустон ном дошт, амалдороне мутасаддb буданд, ки унвон[ои зерин доштанд: «шаробкаш», «мe[рдор», «котиб», «му[осиб», «дастархончb». «Муu[о» низ табаrаи боимтиёз буданд ва Спосак ном муu номбар шудааст, ки унвони атуршпат («омири оташ») доштааст[295]. Вазифаи амалдорони ма[аллb, пеш аз [ама, [амин буд, ки аз мардум [ар чb бештар хироxу андоз ситонанд ва eро мутеъ ниго[ доранд.
{уxxат[ои архиви Насо далолат мекунанд, ки дар замин[ои [осилхези xануби Туркманистон «мулк[ое» вуxуд доштаанд, ки аз «токзор» иборат будаанд. Моликияти замин чанд намуд дошт ва вобаста ба [ар як намуди моликияти замин барои подшо[ андоз мегирифтанд. Андози махсус, ки (rисман ба намуди мол ва rисман ба пули наrд) барои хомeш нашудани оташи муrаддас ситонда мешуд, гуё як навъ ушри динb буд.
Дар марказ, дар rалъаи Ме[рдодкирд (ал[ол димнаи Насои кe[на) анбор[ои бузурги шаробниго[дории шо[ воrеъ буд. Ба ин xо шароб оварда, ба хум[ои калон мерехтанд ва ба [уxxати дахл менавиштанд. Барои навиштани [уxxат тани хум[о истифода мешуд. Дар як пораи он гап[ои лозимаро навишта мемонданд (масалан, «турш шудагb», «ба хуми дигар рехта шудагb» ва u.) Дар ин [уxxат[о миrдори шароб, номи токзору номи мулк, ному унвони шаробкаш, санаи овардани шароб, навъи шароб ва u. нишон дода мешуд. Ин гуна [уxxат[ои муфассал дар давоми 70 сол тартиб дода мешуд. Uайр аз ин [исоботи умумb, рeйхат[о ва барои шаробгирb талабнома[о ёфт шудаанд.[296]
То ба rарибb фаrат ша[р[ои Порти uарбb, санъати ша[рсозb ва маданияти он омeхта шуда буд. Аз [уxxат[ои бадастомада маълум буд, ки ша[р[о, ба [ар [ол ша[р[ои калон, орган[ои худидоракунb доштанд, ба ша[р як но[ияи хоxагии rишлоr вобаста буд ва баъзе ша[р[о аз номи худ [атто сикка мезаданд.
Ба шарофати [африёти археолог[ои советb бори нахуст ша[ру де[а[ои Порти шимолу шарrb [ам маълум шуданд. Масалан, дар ду димнаи [амшафати Насо, ки дар де[аи Боuир (rарибии Ашхобод) воrеъ аст, чандин сол [африёт канда шуд. Димнаи Насои кe[на rуруrи подшо[ будааст. Насои нав бошад, боrимондаи ша[ри Порт.
Rалъаи Насои кe[на rаср[ои подшо[ (аз xумла, иморат[ои хоxагb) ибодатго[[о, бинои сарбозон ва манзили ашрофонро дар бар мегирад. Тар[и rалъа панxгeша буда, дар атрофаш девори муста[каме дошт, ки uафсии пояи он ба 9 м мерасид. Дар гeшаи xанубb гулдастаи азиме буд, ки вусъати болои он 35х35 м буд. Худи [амин гулдаста исте[коми мукаммал – яке аз rисм[ои асосии мудофиаи rалъа буд. Девору бурx[о аз похса ва хишти хом мебошанд. Тахмин мекунанд, ки ба rалъа фаrат бо як ро[рави дарози моил (пандус), ки тактаки девори rалъа тeл мекашид, даромадан мумкин буд.
Дар миёнxои rалъа толори ни[оят бузурги чоркунxае буд, ки 400 метри мураббаъ вусъат дошт. Дар мобайни толор чор сутуни хиштb меистод, ки танаи [ар яки он[о гeё аз чор нимасутун таркиб ёфта буд. Дар гирду атрофи девори толор rатори нимасутун[о менамуд. Rабати дувуми девори толор низ нимасутун[о дошту дар мобайни [ар як ду нимасутун дар тоrча[о [айкал[ои калони (аз rади одам болотар) гилb меистоданд. Rабати дувуми девор бо ранги сурхи баланд андова карда шуда, наrшу нигори бисёр дорад ва зар[алкорb карда шудааст. Фарши толор гаxb, саrфаш тахтагин, дар мобайн равзан дорад, ки ягона манбаи равшанb мебошад. {ар касе, ки ба ин толор медаромад, сутун[ои босалобат гeё ба фалак саркашида, муxассама[ои назаррабои ба дил [аросандозанда, шавкату шукe[и наrшунигору рангубори онро дида, моту маб[ут мешуд. Дар байни меъморон ва археолог[о мубо[иса меравад, ки ин толор чb буд. Баъзе[о мегeянд, ки ин толори азим rабулго[и подшо[они Порт мебошад, дигар гурe[ мутахассисон тарафдори чунин аrидаи ба [аrиrат наздиктаре мебошанд, ки толори мазкур маъбади азими оташ аст, ки ба ёдбуди аxдодони худогашта сохта шудааст, яъне як навъ осори меъмории динb мебошад.
Дар Ме[рдодкирд uайр аз ин ибодатго[ дигар иморат[о, аз xумла, анбори калони шароб, ки зиёда аз ним миллион литр шароб мебурд ва хазинаи подшо[ ёфт шуд, ки он як бинои калони сарбастаест (60х60). Дар яке аз хона[о бисёр ашёи оxb, асосан ритон[о – xом[ои шохшакл ёфт шуданд. Лаби ритон[о изорае дорад, ки дар он бо усули мунаббат лав[а[ои Дионисий, худо[о ва u. тасвир ёфтаанд. Поёнтари изораи аксари ритон[о ба шакли муxассамае сохта шудаанд. Инчунин [айкал[ои гилb (аз xумла, [айкал[ои гилии зарандуд), биринxb, мармарb ва нуrра ёфт шуданд–масалан, [айкалчаи нуrрагини зарандуди оли[аи Порт, [айкалчаи нуrрагини Эрот ном бут, ки дастпона[ои тиллоb дорад ва u. Осори портии Насо, ки ба rавли Г.А.Кошеленко, «таркиботи узвии ду «мабдаъ» – мабдаи ма[аллb, мабдаи бисёрасраи анъана[ои мадании халr[ои эронинажоди Шарrи Наздику Осиёи Миёна ва мабдаи эллинb мебошад».[297]
Дар байни бозёфт[ои Насои кe[на [уxxат[ои сершумори Порт, ки дар боло ном бурдем, маrоми махсус дорад. Ин [уxxат[о асосан санад[ои андозу хироx буда, дар остракон[о, яъне дар порча[ои сафолb сабт шудаанд.
Дар димнаи дигар – дар Насои нав боrимонда[ои маъбад ва саuона[о ёфт шуданд.[298]
Архиви Насо имкон дод, ки на фаrат тартиботи маъмурию андозгирb, балки инчунин маданияти маънавии шимолу шарrи Порт амиrтар дарк карда шавад. Худи [уxxат[о бо хати оромb навишта шудаанд. Бояд хотирнишон намуд, ки хати оромb [анeз дар девони [ахоманиши[о кор фармуда мешуд. М.М.Дяконов, И.М.Дяконов ва В.А.Лившитс рамзи ин хатро кушода истода, дар ибтидои кор диданд, ки як rисми калима[о оромию rисми дигар портb мебошанду зимнан худи [амон як маф[ум го[ бо калима[ои оромb ва го[ бо портb шар[ дода шудаанд. Синтаксиси [уxxат[о на оромb, балки портb – калима[ои портb мувофиrи rоида[ои грамматикаи забони оромb не, балки мувофиrи rоида[ои грамматикаи забони портb навишта шудаанд. {амаи ин му[аrrиrонро ба аrидае водор сохт, ки дар он давра калима[ои оромb фаrат як навъ мифто[и махсус (гетерограмма) буданд, яъне ба оромb навишта шуда бошанд [ам, ба оромb хонда намешуданд ва котиб маxмeи ин ё он [уруфотро дида, ин ё он калимаи портиро ба забон меоварду бас. Аз худ намудани чунин хат кори осон набуд. Пеш аз он ки талаба[о ба [уxxатнависb [уrуr пайдо кунанд, бояд дурудароз машr мекарданд. Хат[ои машr низ ёфт шудаанд, ки дар порча[ои сафолb навишта шудаанд (дигар масоле[и хатнависb – чарм чизи арзоне набуд, ки барои хатмашrкунb истифода шавад).
Дар давлати Порт дин[ои ни[оят гуногун вуxуд доштанд. Uайр аз дин[ои ма[аллb парастиши худои офтоб - Митра ва асосгузори сулола - Аршак дар ин xо маз[аб[ои юнонb, зардуштия, я[удия ва баъдтар насрония мавxуд буданд. Дини зардуштия маrоми асосb дошт.
Дар [уxxат[ои Насо 200 ном зикр шудааст, ки [ар яки он аз они зардуштии мутаассиб буданаш мумкин, бисёр ном[о соф зардуштb. Таrвим [ам зардуштb буд.
Дар боло Спосак ном муuеро ном бурда будем, ки унвони «омири оташ» доштааст, инчунин бисёр дигар муu[ои rаторb зикр шудаанд. Дар [уxxат[о бисёр маъбад[ои беном, инчунин маъбад[ои Фраат ва Нанайя сабт гардидаанд. Э[тимол меравад, ки хоxаги[ои маъбадb низ буданд. Синкретизми дини Порт инчунин аз [амин [ам зо[ир аст, ки ба зумраи худоёни Порт бисёр худоёни аxнабb дохил карда шудаанд.
Масалан, Нанайя худои rадимии Мо[ дар Байнанна[райн буда, [анeз аз давра[ои Шумер маълум аст. Баъд он ба Ошур ро[ ёфт, сипас ба Эрон, Арманистон, Сурия, Миср ва [атто ба Юнон гузашт. Дар uарб бо баъзе худоён, масалан, бо оли[а Артемидаи юнониён як шуда рафт. Нанайя (Ана[ито) баъдтар дар зумраи худоёни Кушон ва Суuд ба назар мерасад. Номи ин худо баъд[о ба забони шуuнонb гузашт ва [оло [ам дар ин забон «модар»-ро «нана» мегeянд.
Ба муносибати [уxxат[ои Насо масъалаи таrвими Порт пеш омад. Оuози таrвим солест, ки ба соли 247 пеш аз милод рост меояд. Дар [уxxат[ои Насо сана[ои мувофиrи таrвими зардуштb (ё худ xавонавестоb) дарx гардидаанд. Чи тавре ки маълум аст, таrвим дар Эрон аз нимаи дувуми асри V пеш аз милод xорb шуда, ба тимсоли таrвими шамсии мисрb тартиб ёфтааст. Сол аз 365 рeз, 12 мо[ ([ар яке 30 рeзb) иборат буда, ба он боз панx рeз илова мешуд. Номи рeзу мо[[ои ин таrвим талаффузи портии номи худоёни зардуштb мебошад[299].
Солноманависони асримиёнагии Эрон тамоми давраи бисёрасраи давлати Портро аз эътибор соrит сохта, онро но[аr чун давраи [окимияти мустабидаи пурxа[олат ба rалам додаанд.
Вале ёди ин давра дар хотири халr ба шакли аxиб ма[фуз мондааст – калимаи «па[лавон» исми ом шуда, ибораи «ривояти па[лавb», «суруди замони па[лавb» маънои достону ривояти rадимаро гирифтааст. Номи адабиёти форсизабони аср[ои III–VII [ам адабиёти па[лавb шудааст.
Таърихи давлати Порт, ки [амагb 500 сол тeл дорад, дар нимаи дувуми мавxудияти худ асосан дар хоки Эрон ва Байнанна[райн xараён гирифта, аз доираи таърихи аxдоди халr[ои Осиёи Миёна rисман берун мемонад.