Яке аз му[имтарин но[ия[ои зироатии Осиёи Миёна – Фарuона мувофиrи маълумоти маъхаз[ои охири асри II пеш аз милод дар давраи пешина ва дар давраи Юнону Бохтар со[иби иrтисодиёти мутараrrие буд. Рости гап, мо фаrат дар асоси маълумоти охири асри II пеш аз милод чунин иддао карда метавонем, зеро осори асри III–II пеш аз милод ал[ол аз хоки Фарuона ёфт нашудааст.
Масъалаи дар [айъати давлати Юнону Бохтар будан ё набудани Фарuона [ам масъалаи ба[снок аст. Дар асоси фаrат як rайди Страбон (ХI, 11, 1) бисёр му[аrrиrон иддао доранд, ки Фарuона як rисми давлати Юнону Бохтар буд. Вале ин иддао далели мeътабар надорад[300].
Дар Фарuона танга[ои Евтидем, Деметрий ва сиккаи таrлидии Гелиокл ёфт шудаанд. Вале мумкин аст ин танга[о ва [ам тангаи юнону бохтарb, ки дар Насои Порт ёфт шудааст, дар натиxаи муомилоти савдо ба он xой[о афтода бошад.
Хоразм, ки аз истилои аxнабиён камтар аз [ама зарар дида буд, дар асри II пеш аз милод давлати со[ибихтиёри тавоно [исоб мешуд. Маъхаз[ои хаттb дар ин бора маълумоте надодаанд, вале ин иддаоро осоре, ки экспедитсияи Хоразм кашф кардааст, бешак, ба исбот мерасонад. Баъзе аз ин кашфиётро аз назар мегузаронем.
Xонбосrалъа росткунxаи баробарпа[луест, ки дар атрофаш ду rабат девори муста[кам дорад. Даромадго[и rалъа, ки ба мудофиаи он махсус а[амият медоданд, ба шакли долони морпечи панxгардиша сохта шуда, ба замми ин девор[ои он тиркаш[ои иловагb дошт. Азбаски девори rалъа бурx надошт, тиркаш[ои гeша[ои девор бодбезаквор xойгир шуда, uайр аз ин тоrча[ои нимдоирае низ буданд, ки [ар яке се тиркаш дошта, имкон медоданд, ки таги девори rалъа тирборон карда шавад. Тиркаш[о ни[оят чуrур буда, uайр аз ин нова [ам доранд, то ки тир кушодан осонтар шавад. Ана [амин нова[о деворро чунин вонамуд мекунанд, ки гeё сат[и он саросар нимсутун дошта бошад.
Шумораи калони тиркаш[о касро ба аrидае меорад, ки ба мудофиаи rалъа тамоми а[олии он сафарбар карда мешуд. Тамоми сохти rалъабандb аз наrшаи ягонае далолат мекунад, ки маrсади он мудофиаи во[а аз [уxуми кeчманчиён буд.
Ба ду таrсим будани ша[р xолиби диrrат аст. Кeчаи калоне, ки ша[рро ба ду таrсим мекунад, бо «Оташкада» – маркази парастиши оташи xовид инти[о меёбад, ки он рeбарeи дарвозаи rалъа xой гирифтааст. Дар [ар ду тарафи кeча иморат[ои бузург сохта шудаанд, ки аз хона[ои сершумори андозаашон rариб якхела иборат аст[301].
Яке аз иншоот[ои xолиби диrrати Хоразм Reйrирилганrалъа мебошад. Бар хилофи rалъа[ои муrаррарии чоркунxа ё росткунxа Reйrирилганrалъа манори ало[идаест, ки uафсии он 42 м буда, бо девори тар[аш доирашакли бурxдор и[ота шудааст (rутри [алrаи берунии девор 87,5 м). Манори марказb дуошёна буда, ду бор аз нав сохта шудааст. Дохили rалъа бо мурури замон пур аз иморат шуда будааст.
Дар натиxаи [африёт ашёи гуногун, аз xумла, хум[ои бисёр ёфт шуданд. Дар рeи зарф[ои пачаr (баклаг) наrши мунаббатшудаи баландсанъати грифон[о, аспаки[о, занон ва u. тасвир шудааст. {айкалча[ои сершумори сафолию гаxb бут[ои хоразмиро таxассум менамоянд, инчунин сурат[ои тасвири рeзгор [ам ба назар мерасанд. Баъзе [айкалча[о ни[оят реалистона мебошанд. Чанд катиба [ам ёфт шуд, ки ба аср[ои III–II пеш аз милод тааллуr дошта, бо хати оромb навишта шудааст. Дар яке аз он номе зикр шудааст, ки асосаш «аспа» мебошад ва мазмунан савораро ифода мекунад.
Дар Reйrирилганrалъа пора[ои да[[о устадон[о (оссуарий[о) ва бисёр ниrоб[ои мотамb ба даст омаданд. Дар гирду атрофи rалъа [ам бисёр устадон[о ёфт шудаанд. Он[о rуттии чоркунxаи гилb мебошанд ва дар сарпeши худ [айкали одамиро доранд (баъзан андозаи ин [айкал баробари rади одам аст)[302].
Ба rавли му[аrrиrони Reйrирилганrалъа, «бинои марказb гeё саuонае буда, аниrтараш, бо rоидаи мурдасeзb алоrа дошт. Ин «бинои мурдагон» якxоя бо xасади ягон ашроф ё [оким ё худ подшо[и Хоразм сeзонда шудааст. Хокистари xасад ва шояд хокистари он[оеро, ки ба дунёи охират мушоият мекарданд, аз хонаи сeхта бардошта, ба устадон андохта мондаанд. Баъд тамоми ин иморат маъбади калоне шуда, дар айни [ол ба маркази парастиши xирм[ои осмонb ва мушо[идаи астрономb табдил ёфт».[303]
Ин нукта хеле аxиб ва ба[сталаб аст, вале шуб[ае нест, ки Reйrирилганrалъа осори барxастаи маданияти Осиёи Миёна мебошад.
Rабила[ои кeчманчb ва ниммуrимb дар минтаrаи васеи дашт, доманакe[[о ва марuзор[ои кe[истон сокин буданд. Дар но[ия[ои назди Арал ва байни дарё[ои Аму ва Сир ин rабила[о дар зери таъсири маданияти Хоразм монданд. Ва ма[з дар ин xо ба [аёти муrимb гузаштанд, ашрофи кeчманчиён мулк[ои исте[комb доштанд. Rабила[ои кeчманчии сакои[о дар но[ия[ои со[или рости Сир, ки дар xараёни мобайни он воrеъ буданд, дар дашт[ои xануби Rазоrистон, шимоли Rирuизистон, дар канора[ои водии Фарuона, rисман дар но[ия[ои дохилии Фарuона ва дар Помири шарrb маскун мешуданд. Он[о бо но[ия[ои аслии муrиминишин робита[ои муста[ками иrтисодb, сиёсb ва маданb доштанд, дар айни [ол, он[о як rисми он ба[ри беканори rабила[ои кeчманчb буданд, ки аз Муuулистон то дашт[ои xануби Рус мавx мезад.
Мо фаrат тар[и умумии таърихи аср[ои III–II пеш аз милоди Осиёи Миёнаро медонем ва он акнун як шакли муайян гирифта буд. Гап на тан[о дар он аст, ки [одиса[ои он давра чун лав[а[ои xудо-xудо ва гусистаи як кинои азбайнрафта дар пеши назари мо xилвагар мешаванду зимнан иртиботи сабабии воrеа[о, чун rоида, комилан номаълум аст. Таърихи сиёсии Юнону Бохтар то ба [ол барои мо торик ва мав[ум мебошад. Пеш бисёр кeшиш карда мешуд, ки ном[ои аз танга[о маълуми [окимони Юнону Бохтар «ба навъ[о» таrсим карда шавад. Шарrшиноси рус В.В.Григорйев расо 100 сол пеш ин кeшиш[оро танrид карда, бо алам навишта буд, ки «бо ин найрангбози[о илми таърих як rадам [ам пеш намеравад»[304]. Дар ин сад соли охир шумораи танга[ои ёфтшудаи Юнону Бохтарb хеле афзуд. Шар[у тавзе[оти нави таърихи Юнону Бохтар пайдо шуд, ки нисбат ба шар[у тавзе[оти сиккашиносони нимаи аввали асри ХIХ хеле xасурона буд. Вале ин xасорат, алалхусус xасорати В.В.Тарн, ба ягон факти аниr муrарраршуда асос наёфтааст, балки асоси ин xасорат [амин, ки В.В.Тарн бе [еx далел байни ашхоси таърихb робитаву ришта[ои хешу аrрабоb кашида, аз рeи расми танга[о он[оро ба [ам наздик мекунад ва маъхаз[оро бени[оят озодона тавсиф менамояд. Uояти субъективизми В.Тарн боиси он гардид, ки вай манзараи аз [аrиrат дури таърихи Юнону Бохтарро ба вуxуд овард. Мо [аргиз ният надорем, ки а[амияти асари ин муаррихи барxастаи англисро паст кунем. Ин асар аз мушо[ида ва материал[ои пурrимат моломол аст.
Мо фаrат [аминро гуфтанb, ки [адде [асту аз он [ад гузаштани таърихшинос мумкин нест, зеро агар вай аз ин [ад гузарад, на ин ки таърихшинос, балки rиссапардоз мешавад. В.В.Тарн ма[з ба [амин а[вол афтодааст.
Дар айни [ол ба туфайли кашфиёти археолог[о ва нумизмат[о тавсифи иrтисодb ва мадании Юнону Бохтар як шакли ба таври лозима конкрет ва муайяне гирифтааст.
Боз дар як масъала таваrrуф кардан лозим меояд. Дар адабиёти uарб рол ва а[амияти маданияти эллину юнонb дар инкишофи Осиёи Миёна бе[ад болобардор карда мешавад. Баъзе олимон иддао мекунанд, ки кулли инкишофи иxтимоию иrтисодии Осиёи Миёна дар давраи баъди истилои юнону маrдунb фаrат натиxаи таъсири юнониён аст ва ша[р[о, аз xумла, исте[ком[о фаrат баъди омадани юнониён сохта шудаанд ва u. ва [оказо.
Дар асар[ои олимони советb, аз xумла, дар асари муаллифи ин сатр[о, ки пеш чоп шудаанд, ин аrида сахт танrид шудааст. Сабабгории узвии протсесс[ои дохилии иxтимоию иrтисодb – ин аст он rувваи асосие, ки инкишофи xамъияти Осиёи Миёнаро муайян мекард. Кашфиёт[ои археологb дар айни [ол муrаррар намуданд, ки бохтари[о, хоразми[о, суuдиён ва дигар халr[ои Осиёи Миёна маданияти ба худ хос доштанд.
Вале баъзе[о аrида[ои беасоси буржуазиро [аrrонb танrид карда истода, ба ифрот ро[ меди[анду а[амият ва самараи робитаи иxтимоию иrтисодb ва мадании байни олами юнону эллинb ва Осиёи Миёнаро дуруст акс наменамоянд, дар Осиёи Миёна мавxуд будани бошишго[[ои калони юнониро рад мекунанд.
Юнониён ба Осиёи Миёна [амчун истилогар омаданд, вале баъд[о юнониён на тан[о дар [айъати даста[ои [арбb монданд. Дар байни юнониёне, ки дар Осиёи Миёна, Афuонистон ва шимоли {индустон зиндагb мекарданд, косибу савдогар, артисту [айкалтарош, духтуру машшоr ва u. мавxуд буданд. Ба муносибати робитаи зич бо олами эллинb инкишофи сохти uуломдорb як такони зeре гирифт. Ша[р[о аз таъсири ша[ру бошишго[[ои юнониён, ки дар Осиёи Миёна барпо шуда буданд, берун монда наметавонистанд.
Таъсири юнониён ба маданияти ма[аллb, [ам маданияти маънавию [ам моддb, аз ин [ам зeртар буд. Фаrат як мисол меорем: хати юнонb баъди истилои Искандари Маrдунb дар муддати [азор сол дар Бохтар навъи асосии хат буд. Дар санъати меъморb, [айкалтарошb, заргарb ва u. таъсири тарафайни маданияти эллинb ва ма[аллb ба назар мерасид. Самараи ин таъсири мута-rобила дар аср[ои минбаъда [ам равнаrу ривоx ёфтанд. Вале бар хилофи даъ-вои бисёр му[аrrиrони uарб, дар ин ва[дат маданияти Осиёи Миёна аъзои ко-мил[уrуr ва [атто аъзои асосии пешбаранда буд. Забони юнониён, ки дар rатори а[олии ма[аллb зиндагb мекарданд, батадриx бо забони мардуми та[-xоии мамлакат омехта мешуд. Маданияти он[о низ со[иби хусусияти синкретb мегардид. Муовизаи байналхалrии мол, кeчи мардум дар натиxаи савдо, xанг, му[оxират ва u. боиси он гардид, ки бе[тарин комёби[ои маданияти маънавb ва моддии Осиёи Миёна дар uарб васеъ интишор ёфт. Бинобар [амин маданияти эллинb зодаи бисёр халr[о: эллин[о, мардуми Шарrи Наздику Миёна, халr[ои Осиёи Миёна ва {индустон мебошад.
Боз як масъала: В.В.Тарн мегeяд, ки Юнону Бохтар rисми олами эллинb, яке аз давлат[ои эллинb мебошад[305]. А.К.Нарайн ин аrидаро танrид карда, тамоми таърихи Юнону Бохтарро таърихи «[инду юнонb» меномаду мегeяд: «Таърихи Юнону Бохтар як rисми таърихи {индустон аст, на давлат[ои эллинb. Эллин[о омаданд, диданд, вале {индустон он[оро тасхир намуд»[306].
{ар ду аrида [ам аз [аrиrат дур аст. Албатта, таърихи Юнону Бохтарро берун аз доираи таърихи Селевкиён омeхтан мумкин нест. Албатта, набояд шуб[а кард, ки нимаи дувуми таърихи Юнону Бохтар бо {индустон иртибот дорад. Вале сарчашмаи таърихи давлати Юнону Бохтар дар Осиёи Миёна аст, он дар [амин xо пайдо шуд, дар [амин xо (дар Афuонистон [ам) rувват гирифт. Ма[з ширкати унсур[ои бохтарию эллинb он rувваеро ба миён оварданд, ки {индустонро тасхир намуд. Пас, Юнону Бохтар, пеш аз [ама, Осиёи Миёна ва Афuонистон аст, инчунин {индустон ва олами эллинb.
Боби чорум