Аси[о Аси[о
Пасиан[о (асиан[о) Асиан[о
Та[ори[о Тахори[о
Сакараул[о (=сакараук[о) Сараук[о (=сакарук[о)
Акнун ба маъхаз[ои хитоb муроxиат мекунем. Дар он[о усуни[о, сэ ва да-йуxи[о номбар шудаанд. Этноними «усуни» дар забони миёнаи хитоb бояд *Uosuən ва дар забони rадимаи хитоb бояд *Oswən талаффуз мешуд. Аксар ваrт чунин аrида [ам из[ор мегардид, ки усуни ин ифодаи аси[о ба хитоb аст, масалан, А.Н.Бернштам[315] ин аrидаро rатъиян тарафдорb мекард. Дар ин xо uайр аз шабо[ати садоb мувофиrати маъхазb низ xой дорад –мувофиrи маъхази хитоb усуни[о йуxи[оро торумор карданд, мувофиrи Помпей Трог бошад, аси[о шо[они тахори[о сакараука[оро аз байн бурданд.
Вале асли масъала он rадар са[л нест. Маъхазшиноси номb И.Маркварт имконпазирии чунин шабо[атро сахт танrид карда буд.[316] Г.Халоун [ам [аrrонb rайд мекунад, ки аз рeи маъхаз[ои хитоb усуни[о дар худи {афтруд ва Тиёншон мондаанд ва ягон ишорате нест, ки он[о ба xануби Осиёи Миёна [аракат кардаанд, [ол он ки аси[ои муаллифони rадим яrинан ба xануб кeчидаанд. Бинобар [амин вай муодилаи усуни[о = аси[оро «ба[снок»[317] меномад. Бояд гуфт, ки ба аrидаи мутахассиси барxастаи лингвистикаи таърихии Хитой Э.Пуллейблэнк муодилаи усуни[о = аси[о (ё асиан[о) аз нуrтаи назари таърихии лингвистb [ам беасос аст[318]. Хуллас, иддаои як будани усуни[ову аси[о (асиан[о), ки дар адабиёт, аз xумла, дар адабиёти махсус низ вомехeрад, тан[о тахминест, ки асоси казоb надорад.
Дар бобати сэ [аминро гуфтан даркор – дар даврае, ки аз он сухан меравад сэ бояд «сэк» талаффуз мешуд. Ал[ол [ама эътироф мекунанд, ки сэ [амон сакои[ои маъхаз[ои форсии rадим ва антиrb мебошанд.
Бармегардем ба сари rа[рамони асосии ин драмаи таърихb – ба сари йуxи[о. Дар бораи дар давра[ои rадим чb гуна талаффуз шудани ин ном дар байни синолог[о як фикри ягона нест. Пештар мегуфтанд, ки ин ном ngiŋt-tsie ё ngiwât-tia талаффуз карда мешуду барои хитои[о got-ti, gut-ti, geti барин ном[ои аxнабиро ифода менамуд[319]. Ал[ол Пуллейблэнк исбот мекунад, ки ин тавзе[ нисбат ба давра[ои сонb дуруст аст ва дар он давра[ое, ки йуxи[о ба доираи назари маъхаз[ои хитоb афтиданд, номи хитоии он[о Ywati барин ягон номеро бояд инъикос мекард[320].
{амаи ин нозуки[ои забонb а[амияти калон дорад. Вобаста ба он ки номи «йуxb» дар rадим чb гуна талаффуз карда мешуд, он[оро ба ин ё он халrе, ки аз маъхаз[ои антиrb маълум мебошанд, нисбат меди[анд.
Аз нимаи аввали асри ХIХ чуннн тахмине [ам [аст, ки йуxи[о ин массагет[о мебошанд. Аз олимони советb С.П.Толстов яке аз пешгузорандагони ин тахмин аст.
С.П.Толстов чунин фарзияи О.Франкеро ба асос мегирифт, ки аз Осиёи Миёна ба шимолу шарr кeчидани як rисми массагет[о факти ба[снопазир мебошад, [ол он ки аслашро гирем, ин иддао ягон далели rатъb надорад. Чун дар он давра гeё аниr муrаррар шуда буд, ки «йуxи[ои кабир» бояд дар rадим «гват[ои (ё гат[ои) кабир» талаффуз мешуданд, С.П.Толстов номи «массагет[о»-ро «гет[ои кабир» таъбир намуд ва дар [амин асос даъво кард, ки йуxи[о худи [амон массагет[о мебошанд[321]. Асоси ин даъво нукта[ои uалату беасос мебошанд. Бо вуxуди ин, С.П.Толстов ба миён омадани дигар хел таъбиру тафсирро бидуни муло[иза имконнопазир донистааст.
Дар «Таърихи халrи тоxик» аrидаи тарафдорони муодилаи йуxи[о=массагет[о муфассал зикр гардида, дар айни [ол, rайд карда мешавад, ки дар байни олимони советb, аз xумла, И.И.Умняков,[322] муrобилони ин аrида [ам [астанд. Дар омади гап гуфтан лозим, ки этимологияи дурусти калимаи «массагет[о» то ба [ол муайян нашудааст.
Пештар И.Маркварт, [озир Э.Пуллейблэнк чунин тафсирро ба [аrиrат наздик мешуморанд, ки талаффузи rадимии йуxи[о (Ywati) номи rабилаи яти[о мебошад, ки Птолемей (VI, 2) он[оро [амсояи тахори[о гуфтааст[323].
Номи тахори[оро бошад, баъзан бо номи сарзамини Даван алоrаманд мекунанд. Дар а[ди rадим ин ном ба хитоb бояд dá’iwan талаффуз карда мешуд, ки он, э[тимол, номи ма[аллии *Тахwar (тахор)-ро[324] ифода менамуд. Дар адабиёти таърихb чунин аrида маrоми муста[кам дорад, ки Даван Фарuона аст. Ягон асосе нест, ки ин аrида дигар карда шавад ва он [ама xидду xа[де, ки [ам пештар ва [ам [озир ба маrсади кашидани Даван (ба тарафи Помир, ба тарафи Туркистони Марказb) карда мешавад, мутлаrо эътибор надоранд.
Аз дигар тараф, [ам муаллифони аср[ои IV ва [ам муаллифони аср[ои минбаъда «йуxи[оро» мудом «тахор»[325] тарxума кардаанд, ки ин аrидаи иртибот доштани тахору йуxи[оро бори дигар таrвият меди[ад.
Дар ваrт[ои охир майли ба [амон гурe[[ои а[олии Туркистони шарrb нисбат додани йуxи[о (ва тахор[о) боз зeр шуда истодааст. Аз авлоди асримиёнагии он[о дастнавис[ое ба мо расидаанд, ки ба ду забон навишта шуда ва он забон[оро шартан «тахорb» номидаанд. Ин забон[о [индуаврупоb бошанд [ам, на ба забон[ои [индb шабо[ат доранд ва на ба забон[ои эронb. Аз му[аrrиrони советb Ю.Н.Рерих ва В.В.Иванов[326] моили ин аrидаанд.
Олими Япония К.Еноки [амаи ин мушкилотро бо ро[и зерин бартараф карданb шудааст. Вай [аминро ба асос гирифтааст, ки маъхаз[ои антиrb ва хитоb худи [амон як воrеаро не, балки ду воrеаи пайдарпай – ду мар[алаи истилои Бохтарро инъикос кардаанд, яъне давра[ои аввали истилоро маъхаз[ои антиrb ва давра[ои минбаъдаи истилоро маъхаз[ои хитоb тасвир кардаанд. Дар ин сурат [оxат нест, ки йуxи[о ба ягон халrи дигар, ки дар маъхаз[ои антиrb зикр шудаанд, нисбат дода шаванд. К.Еноки мисли Г.Халоун таклиф мекунад, ки йуxи[о скиф шумурда шаванд. Вай тахмин мекунад, ки шомилони маданияти Пазирик дар сарзамини йуxи[о зиндагb мекарданд. «Ба аrидаи ман,– менависад К.Еноки,– йуxи[ои асри севуми то милод аз рeи манзил ва иrтидори худ ба турк[ои аср[ои шашу [афт хеле монанд мебошанд ва он [одисае, ки чун кeчи йуxи[о маълум аст, аслан кeчи ин ё он гурe[и халrе аз xое ба xое не, балки васеъ шудани [удуди шарrb ва шимолии давлати йуxи[о буд».[327] Бояд гуфт, ки xи[ати лингвистии муодилаи йуxи[о=скиф[оро Э. Пуллейблэнк сахт танrид кардааст, дигар xи[ат[ои ин нукта [ам асоси муста[кам надоранд.
Умуман, дар панxо[ соли охир ба туфайли тадrиrоти лингвистии олимони мамлакат[ои гуногун, аз xумла олимони советb, [алли масъалаи йуxи[о такони зeре дид. Хеле маълумот ба даст омад. Бисёр тахмину назария[ои мутаrобил ба миён омаданд. Вале тамоми ин хабару маълумоту факту мушо[ида[о ал[ол дар як манзараи муайян наuунxида истодаанд. Аз афти кор, ин гуна манзараи муайян дар оянда ба вуxуд оварда мешавад.
Тамоми кор[ои дар ин бобат шударо аз назар гузаронда бояд гуфт, ки дар [алли ин масъала а[амияти мадрак[ои археологb беш аз пеш афзуда истодааст.
Дар бобати роли муносибат[ои мутаrобили хитои[ою хунн[ою йуxи[о дар заволи Юнону Бохтар С.П.Толстов из[ори аrида мекунад, ки «...Умуман, аз тарафи «барбари[о» истило шудани Бохтар ба сeи xануб, зидди душманони анъанавии худ [аракат кардани rабила[о, пеш аз [ама, [аракат кардани rабила[ои назди Арал аст»[328]. Ба фикри мо [ам, ма[з [одиса[ое, ки дар ма[ал[ои дур аз Осиёи Миёна рeй додаанд, [аrиrатан, боиси он гардидаанд, ки ба но[ия[ои шимолии Осиёи Миёна урдуи мутааддиди кeчманчиён – йуxи[о зада даромаданд ва дар навбати худ дигар rабила[ову халr[ои кeчманчии Осиёи Миёнаро ба [аракат оварданд. {амин тариr, гeё реаксияи мусалсал ба амал омад. Вале реаксияи мазкур, метавонист фаrат ба [амин шарт ин rадар бо шиддат xараён ёбад, ки агар ташбе[и болоиро бори дигар кор фармоем – дар «деги» вазъият «массаи критикb» ба вуxуд омада буд.