Яке аз халr[ое, ки дар мушкилb дастгири фарuонаги[о шуд, канuуй[о буданд (талаффузи rадимиаш khan-kiah). Дар сарчашма[о Канuуй муфассал тасвир шудааст. Аз як тараф Канuуй бо Даван, яъне Фарuона, [амсар[ад буд ва зо[иран, ин сар[ад аз xанубу шарr мегузашт. Дар xануб [удуди Канuуй бо мулки йуxи[о мепайваст. Дар шимолу uарб сарзамини Канuуй то Ян-сай, яъне то хоки rабила[ои сармату олони Назди Арал тeл мекашид ва ин rабила[о тобеи Канuуй буданд.[345]
Худи канuуй[о ки[о буданд? Маркази сарзамини беканори он[о дар куxо буд? Аrидаи С.П.Толстов, ки мувофиrи он Канuуй ва Хоразм як чизанд, дар илми таърихшиносb хеле маъмул буд ва муддати дароз ба[снопазир дониста мешуд.[346] Вале тадrиrи муфассали сарчашма[о ва натиxаи тадrиrот[ои навтарин нишон доданд, ки бисёр факт[о муrобили ин аrида мебошанд.
Чарого[и канuуй[о, э[тимол дар лаби Сир воrеъ буда, rарорго[и [окимони он[о дар rариби[ои Тошканд xой дошт. Ба [амин тариr, маркази Канuуй дар маxрои миёнаи Сир буд. Аз ин xо маълум, ки чаро канuуй[о ба мадади фарuонаги[о омада, зидди хитои[о xангиданд. Хоразм бошад, дар як гeшаи дурдасти сарзамине воrеъ буд, ки ба Канuуй итоат мекард.
Нисбати этникии канuуй[о мавриди ба[си олимон rарор гирифтааст. Аrидае [аст, ки он[о турк мебошанд. Баъзе[о исбот мекунанд, ки канuуй[о аз мардумони тахоризабонанд. Вале дурусташ [амин, ки он[о аз мардумони эронизабон буда, авлоду ворисони сакои[ои Сир мебошанд.
Сарчашма[о канuуй[оро «а[ли кeчb» номидаанд. Инчунин ривоят меравад, ки мувофиrи урфу одат Канuуй «айнан бо Янсай як аст». Вале дар Янсай «мардум андаруни чордевори кулeхb зиндагb мекунанд». Дар [аrиrат, дар территорияи Rанuуй манзилго[[о хеле бисёр буданд».[347]
Аз рeи маъхаз[ои хаттb маълум мешавад, ки Канuуй итти[оди тавонои давлатb буд. Дар айни авxи тараrrиёти худ дар асри I пеш аз милод 120 [аз. лашкар дошт. Канuуй сиёсати мустаrилонаи хориxиро пеш мебурд ва ба [амсоя[ои худ дар муборизаи он[о зидди истилогарони аxнабb мадад мерасонд. Дар замони осоишта [ам Канuуй ба намояндагони оли Хан[о равшан нишон медод, ки оли Хан[оро заррае писанд намекунад ва он[о маъюсона хабар мекашиданд, ки «Канuуй... сарбаланд ва саркаш аст».[348]
Таърихи минбаъдаи Канuуй равшан нест. {анeз дар соли 270 пеш аз милод вай ба мамлакат[ои хориxи Осиёи Миёна [айъат[ои сафорат мефиристондааст. Баъдтар Канuуй тамоман аз rувват монда, ба [айъати давлати {айтолиён дохил мешавад.
Тадrиrоти археологии маxрои миёнаи Сир нишон дод, ки дар ин xо саuонаву бошишго[[о бисёранд. Аввалин бошишго[е, ки тадrиr шуд (аз тарафи Г.В.Григорйев), бошишго[и Rавунчии назди Янгийeл буд. Дар па[луи ин бошишго[ саuонаи Xуно воrеъ гардидааст. Археолог[о маданияти маxрои миёнаи дарёи Сирро, ки дар аср[ои охири пеш аз милод ва аср[ои аввали милод вуxуд дошт, маданияти Rавунчию Xуно меноманд. Доираи ин маданият баъд[о вусъат ёфта, то ба кe[[ои Rаромазор ва Самарrанд расид. Ана [амин маданият ма[з маданияти Канuуй мебошад. Мувофиrи пайдоиши худ ин маданият, бешак, маданияти ма[аллb аст. Аз рeи мадрак[ои бостоншиносb маълум шуд, ки дар байни бут[ои канuуй[о Фарн ном буте низ будааст, ки ба rатори бут[ои дини зардуштb медарояд. Ин бут [офиз ва [омии [ам [окимон ва [ам парастори рeзгору оилаву саломатb мебошад. Баъзан ин бут ба намуди гeсфанд муxассам карда мешуд. Ма[з ба [амин сабаб а[ли Канuуй дастаи зарф[ои худро ба шакли ягон [айвон – дар ин сурат, ба шакли гeсфанд месохтанд (боrимонда[ои ин тасаввурот дар байни тоxикон дар рeз[ои мо [ам ба назар мерасанд)[349].
Усун (талаффузи rадимиаш *O-swən) итти[оди калони rабила[оест дар шимолу шарrи Осиёи Миёна ва Туркистони шарrb. Мувофиrи ривояте усун[ои аввал дар Муuулистон сокин шуда, баъд ба uарб кeчидаанд. {окими усун[о Кунмо ном дошт (кун-баu «сардори rабила[о»). Ривоят [аст, ки усун[о дар Муuулистон зиндагb мекардаанд ва кунмо Нан-доу-мии [окими он[о будааст. Баъдтар ба усун[о йуxи[о [амла карданду Нан-доу-ми кушта шуд ва усун[о ба хоки хунн[о кeчиданд, ки шояд хунн[о он[оро тарафгирb кунанд (мувофиrи як варианти дигар хунн[о худашон сардори усун[оро куштаанд). Аз Кунмои кушташуда як писарчаи навзод мондааст. Боре парастори ин писарчаи навзод «кeдакро парпеч карда, мобайни алаф[о монду худаш рафт, ки rути лоямуте пайдо кунад. Гашта омада дид, ки модагурге ба кeдак сина меди[ад ва зоuе пораи гeшт дар минrор болои он[о чарх мезанад. Парастор пиндошт, ки ин кeдак бут аст ва eро бо э[тиёт бардошта, ба назди хунн[о бурд. Ба шанюйи хунн[о ин писарак писанд омад ва eро ба тарбият гирифт. Ваrте кунмо ба балоuат расид, шанюй раияи падарашро ба ихтиёри вай дод ва сардори лашкар таъин кард. «Кунмо rувват гирифта, дар охири охирон ба йуxи[о, ки ба uарб кeчида буданд, [уxум кард ва rасоси падарашро гирифта, он[оро торумор намуд»[350].
«Усун[о на ба зироат машuуланд ва на ба боuдорb, балки бо чорвои худ ба куxое, ки алаф бисёру об бошад, кeчманчигb мекунанд» – мегeяд сарчашма. Дар асри I пеш аз милод хитои[о тахмин кардаанд, ки шумораи усун[о аз 600 [азор беш аст. Ин кишвар яке аз зeртарин кишвар[ои Осиёи Миёна буду Хитой дар назди он тамаллуr мекард. Маrоми намояндагони ашроф баланд буд. Ба сарватмандии он[о [амин як маълумот далолат мекунад, ки [ар яки он[о чорвои бешумор, аз як худи асп 4-5 [азор сар доштанд. Писарони болиuи кунмо [ар яке со[иби мулки худ буд ва кунмо [аr надошт, ки кор[ои давлатиро тан[о худаш [ал кунад.
Кунмои нав аз тарафи «оrсаrrолон» ба тахт бардошта мешуд[351].
Охирин маълумот дар бораи усун[о дар [исоботи Дун-Дин ном сафире xой дорад, ки соли 435 ба пойтахти усун[о «Ша[ри Водии сурх» омада будааст, дар [амон ваrт авар[о усун[оро сахт ба танг меовардаанд, баъд[о усун[о, умуман, истиrлолияти сиёсии худро аз даст додаанд[352].
Дар Тяншон ва дар {афтруд бисёр саuона[ои усун[о кашф шудаанд[353]. Материале, ки аз ин кашфиёт ба даст омад, имкон дод таърих ва маданияти усун[о аниrтар ва равшантар карда шавад. Фаrат [аминро бояд rайд кард: сарчашма[ои хаттb хабар меди[анд, ки усун[о аз шарr омадаанд, вале ин хабарро бечунучаро rабул кардан лозим не. Аз афти кор, ба Осиёи Миёна rабила[ои нисбатан камшумор кeчида омадаанд. Rисми асосии итти[оди rабила[ое, ки дар таърих бо номи «усун[о» маъмул аст, ин худи [амон а[олии ма[аллии сакоb мебошанд, ки баъд[о трансформатсия шудаанд.
Маълум, ки усун[о на фаrат чорводорb мекарданд. Он[о [унармандb ва зироатро [ам медонистанд. Гуфтан мумкин, ки усун[о [ам, мисли сакои[о дар мавзеъ[ои калони Туркистони шарrb маскун буданд.