Масъалаи хронологияи Кушон, ки олимон сад сол боз бо xeшу хурeш му[окима мекунанд, [оло [ам масъалаи дандоншикан аст. Ба назари аввал кор осон менамояд – катиба[оеро, ки дар {индустону Покистон ёфт шудаанду номи шо[они Кушонро ифода менамоянд, ибтидои оли Кушон [исоб кардан даркору халос. Вале гап дар ин ки дар аксари ин катиба[о сол [асту вале ишорате нест, ки он сол ба кадом эра нисбат дорад. Э[тимол, санаи катиба[о аз рeи ду ва ё якчанд эра омада бошанд. Аниr маълум, ки дар {индустон якчанд эра дар як ваrт баробар истифода мешуд, масалан, эрае, ки аз нирвонаи Буддо сар мешуд, эраи Викрам – Vikramaditya Samvat (с.57 то м) эраи Сака – Saka-kâla (соли 78 м) ва u. Аз рeи тахмини олимон дар {индустони Rадим солшуморb аз рeи эра[ои аxнабb: [ам селевкb[362], [ам портb ва u. ба амал оварда мешуд. Uайр аз ин тахмин [аст, ки дар замони Кушониён санаи воrеа[оро мувофиrи бисёр сана[ои дигар, масалан, санаи ба Бохтар дохил шудани йуxи[о, санаи ибтидои а[ди ин ё он [оким ва u. [исоб карданашон мумкин буд. Душвории кор боз [амин, ки дар {индустони Rадим одате буд, ки раrам[ои садb ё [азории сол[оро наменавиштанду фаrат раrам[ои да[b ва якиро менавиштанд.
Му[аrrиrи англис Э. Томас соли 1874 таклиф карда буд, ки барои муrаррар намудани эраи яке аз маш[уртарин шо[они Кушон – Канишка эраи селевкиро (с. 312 пеш аз милод) ба асос гирифта, ба он раrам[ои садb, дар ин маврид, раrами «се» (садb)-ро илова кардан даркор. Дар ин сурат, агар бозёфт[ои навтарини хаттиро ба назар гирем, а[ди Канишка бояд дар соли 9 пеш аз милод сар шавад. Мутахассиси маш[ури археология ва нумизматикаи {индустон А. Каннингэм дар байни эраи Викрам ва эраи Селевк ва u. мекалавид. Д. Фергюссон аrидае пеш ни[од, ки а[ди Канишка аз эраи Сака – соли 78 пеш аз милод сар мешавад. Баъдтар А.Каннингэм [ам ба ин розb шуд. Минбаъд ин сана дар адабиёт хеле маъмул гардид. Яке аз эпиграфист[о ва му[аrrиrи мeътабари забон[ои хутану сакои[о С.Конов, ки тамоми маъхаз[ои ин масъаларо бодиrrат аз назар гузарондааст, ба як rарори rатъb [еч омада натавонист. Вай чун ибтидои а[ди Канишка сол[ои 128/129, 130, 134, 138 пеш аз милодро пеш ни[одааст. Вай нишондод[ои астрономии катиба[оро ба назар гирифта, [аракат кард, ки (бо ёрии астроном[о) ин сана[оро муайян кунад, вале ба як хулоса омада натавонист. Дар охири охирон гуфт, ки а[ди Канишка таrрибан соли 200 пеш аз милод сар шудааст. Худи [амин калавиш[о ва xустуxeй[ои чунин як му[аrrиrи номдор нишон меди[ад, ки [алли ин масъала чb rадар душвор аст. Uайр аз сана[ои мазкур бисёр дигар сана[о [ам пешни[од шудаанд. Масалан, Р.Гиршман таклиф кард, ки ибтидои а[ди Канишка соли 144 пеш аз милод [исоб карда шавад[363].
Соли 1902 маrола[ои му[аrrиrи [инд Д.Р.Б[андаркор нашр шуданд. E катиба[ои [индии бо Кушониён алоrамандро истифода бурда, дар заминаи таърихи {индустон факт[ои таърихии Кушониёнро та[лил намуд ва ба хулосаи хориrулоддае омад. Мо[ияти тарзи исботи вай чунин аст. Ба rавли вай, (ки инъикоси дараxаи инкишофи [амонваrтаи илм буд), тартиби ба тахт нишастани шо[они Кушон чунин буд: Куджула Кадфиз, Куджула Кара Кадфиз, подшо[и беноме ва Вима Кадфиз. Катибаи Панxтараро, ки санааш соли 192 эраи номаълум асту а[ди яке аз шо[они беноми Кушон мебошад, Д.Р.Б[андаркор ба Куджула Кадфиз вобаста мекунад. Вай шартан шуморид, ки ин подшо[и беном 3 сол пеш аз Куджула Кадфиз, яъне соли 123 эраи номаълум [укм рондааст. Д.Р.Б[андаркор фарз кард, ки [ар яке аз он чор шо[и мазкур бистсолb подшо[b кардаанд, xамъ 80 сол мешавад ва дар ин сурат а[ди Вима Кадфиз бояд соли 200 эраи номаълум ба поён расад. Дар катиба[ои дар [амон ваrт[о маълум, ки дар он[о ном[ои Канишка, Хувишка, Васудева буданд, санаи аз соли 5 то соли 98 эраи номаълум зикр шудааст. Ба аrидаи му[аrrиr ин сана айнан [амон санаи матлуб асту фаrат сади[ои он нест, пас а[ди ин шо[он соли 205 эраи номаълум сар шуда, соли 298 эраи номаълум ба охир расидааст. Вай таклиф карда буд, ки ибтидои ин эра ибтидои эраи сана [исоб карда шавад (ки он [ам аз рeи дигар маъхаз[о муайян карда мешавад) ва он соли 78 милодb мебошад. Дар натиxаи [исобу китоби оддb чунин мебарояд, ки соли 205 эраи номаълум (яъне катибаи аввалини дар он ваrт маълум) соли 283 милодb аст, ки он оuози а[ди Канишка мебошад. Б[андаркор, инчунин, исбот карданb мешуд, ки ма[з ба шарти rабул шудани чунин тартиби хронологb таърихи Кушониён ба чорчeбаи таърихи {индустон айнан «мувофиr» меояд[364].
Суст будани бисёр нукта[ои ин фарзияро ба осонb дидан мумкин. Он тартибе, ки Б[андаркор шо[онро ба тахт мешинонад, хато будааст. Ма[з бистсолb [укм рондани [ар як подшо[ низ [еx як асос надорад (дар омади гап, аз рeи маъхаз[ои хитоb Куджула Кадфиз хеле тeлонb [укмронb карданаш мумкин).
{озир маълумоти зиёд гирд омадааст. Дар катибае, ки ал[ол маълум аст, аз соли 200 то соли 299 эраи номаълум фосилае xой дорад. Дар катибаи соли 187 (ё 184) Вима Кадфиз[365] номбар мешавад. Мувофиrи маълумоти нумизматb Кадфиз баъди Канишка ба тахт нишастааст, вале катибае, ки дар он номи Канишка аст, бо санаи соли якум (?) сар мешавад, баъд катибаи соли дувум меояд ва, [амин тавр, то соли 23 давом мекунад. Аз ин рe, санаи а[ди шо[он ин тавр мешавад: Васишка сол[ои 24-48; Хувишка сол[ои 28-60; Канишка сол[ои 11-41; Васудева сол[ои 64 (ё 67) -98 уми эраи номаълум.[366] {ама гап дар сари [амин, ки муаллифони катибаи Канишка ва дигар шо[они минбаъда ма[з эраро дар назар доштанд.
Яке аз мумаййизони мeътабари ин масъала, профессори голландb хонума Лохвизен де Леев тамоми материал[ои мавxударо хеле даrиrона та[лил намуда, ба хулосае омад, ки «дар савияи [озираи дониш бояд эътироф намуд, ки соли якуми а[ди Канишка ба соли 200-уми эраи кe[на ё айнан баробар аст ё худ чанд сол сонитар мебошад». Дар асоси аrидаи «мувофиrат»-и эра[о вай соли 199 пеш аз милодро сароuоз [исоб кард. Дар ин сурат ибтидои а[ди Канишка соли 78 милодb мешавад[367].
Баъзе дигар олимон [ам дар асоси ин ё он маълумот ба аrидае омадаанд, ки соли 78 милодb ибтидои а[ди Канишка аст.[368]
Та[лили ни[оят даrиrкоронаи палеографии олими покистонb А.Донb[369] имкон меди[ад хулосае бароварда шавад, ки палеографияи катиба[о ба «мувофиrат»-и эра[о хилоф нест, балки онро тасдиќ мекунад.
Ин далели хеле мeътабар бошад [ам, вале [алкунанда не, зеро палеографияи [индї ба он дараxа кор карда нашудааст, ки дар асоси он роxеъ ба да[сола[о бо итминон [укм баровардан мумкин бошад.
Чи тавре дар боло гуфтем, дар масъалаи муайян кардани ибтидои а[ди Канишка дигар фикру аrида[о [ам [астанд: соли 101 милодb (Нарайн), соли 128/29 милодb (Д.Маршалл), соли 144 милодb (Р.Гиршман), rарибии соли 200 (охирин аrидаи С.Конов), соли 235/36 (Р. Гёбл), соли 248 (Р.Маxумдар).
Ба rарибb олими советb Е.В.Зеймал ба фоидаи фарзияи Б[андаркор далел[ои хеле муфассал овард, ки мувофиrи он[о тамоми сана[ои а[ди шо[они кушонb [аддалимкон сонитар мешаванд.
Uайр аз катиба[ое, ки дар {индустону Покистон ёфт шудаанд, вай материал[ои нумизматиро низ истифода бурдааст. Xадвали хронологияи нисбb, ки Е.В.Зеймал онро дар асоси аrида[ои Б[андаркор таxдид намудааст, чунин аст (дар rавсайн раrам[ои садие оварда шудаанд, ки дар худи катиба нестанд) [370]:
Номи [окимон Соли катиба Соли милодb
Куджула Кадфиз rарибии 100–160 178–238
Вима Кадфиз rарибии 160–200 238–278
Канишкаи I rарибии (2)00–(2)23 278–301
Васишка rарибии (2)24–(2)28 302–306
Хувишка rарибии (2)28–(2)60 306–338
Канишкаи II rарибии (2)41 319
Васудева rарибии (2)64–(2)98 342–376
Маълум, ки санаи ибтидои а[ди Куджула Кадфиз аз рeи аrидаи Б[андаркор гирифта шудааст. Соли 160 бошад, мутлаrо шартист ва ба интихоби он шояд дарозии умри ин шо[ таъсир расонда бошад, ки дар маъхаз[ои хаттb rайд гардидааст.
Ягона асосе, ки мувофиrи он муддати а[ди Вима Кадфиз муайян карда шуд, дар навиштаxоти соли 184/187 зикр гардидани вай мебошад. Сабаби соли 160 будани ибтидои а[ди вай соли (мутлаrо шартии) поёни а[ди пеш гузаштаи вай Куджула Кадфиз аст. Поёни а[ди Вима Кадфиз барои [амин соли 200 шудааст, ки аз соли 200 ё 201 (яъне соли 278 милодb) а[ди Канишкаи I сар мешавад. Асоси ин сана фаrат фарзияи Б[андаркор дар бораи «мувофиrат»-и [амаи ин сана[о мебошад (баъди илова намудани сади[ои зикрнашуда).
Ба [амин тариr, схемаи Е.В.Зеймал таxдидкардаи Б[андаркор хеле бамантиrу бамаврид намояд [ам, нуrси асосии он, яъне ба исбот нарасидани «мувофиrат»-и сана[о (сарфи назар ба далел[ои палеографии А.Донb) бартараф нашудааст[371]. Иддаои соли 78 (эраи сакоb) будани оuози хронологияи Кушониён [ам ба[снок мебошад.
Е.В.Зеймал ба тарафдории фарзияи Б[андаркор боз чанд далел[ои му[ими иловагb овард. Вай дар баъзе ашхос ва xузъиёти танга[ои кушонb тимсоли танга[ои римиро дидааст. Масалан, дар танга[ои кушонии Хувишка тимсоли танга[ои давра[ои чоряки дувуми асри III ва да[аи аввали асри IV-уми римиро мебинад. Азбаски ин хусусияти сиккаи Кушониён фаrат баъди дар сиккаи рими[о rабул шудан метавонист маъмул гардад, ба ин сабаб танга[ои кушонии Хувишка бояд ба нимаи аввали асри IV ё IV/V ба давра[ои сонитар мансуб бошанд. Е.В.Зеймал ана [амин xи[атро далели дурустии аrидае мешуморад, ки оuози эраи номаълум соли 78 мебошад ва дар ин сурат Хувишка бояд сол[ои 306-338 эраи нав [(78 + 228) –(78 + 260)] [укмронb кунад. Дигар далели нумизматb, ки ба он Е.В.Зеймал такя мекунад, таърихи сиккаи Кушону Сосониён ва санаи заволи империяи Кушониён (сол[ои 70-80-уми асри IV) мебошад, ки В.Г.Луконин пешни[од кардааст (ин танга[о мисли танга[ои Васудеваанд, аз ин рe, пас аз вай баромадаанд). Дар ин бобат, инчунин маъхаз[ои эронb, хитоb ва [индb мавриди истифода ва тафсир rарор гирифтаанд.[372]
Фарзияи Б[андаркор-Зеймал бо ин [ама диrrатxалбкунандагии худ тан[о фарзия асту бас. Худи [амон як материал[ои нумизматb аз тарафи Р.Гёбл чунон тавзе[ ёфтаанд, ки схемаи хронологии eро ба исбот мерасонанд, [ол он ки сана[ои он аз схемаи дар боло зикркардаи мо rариб ним аср «калонтаранд»[373].
Гарчанде таърихи давлати Кушон дар сарзамини беканоре xараён ёфта, бо таърихи ханн[ои Хитой, Сосониёни Эрон ва давлат[ои {индустон робитаи зич дошта бошад [ам, дар санаи воrеа[ои он[о ягон мувофиrати ба[снопазир ба назар намерасад. Як мисол меоварем.
Мувофиrи сарчашмаи хитоb 5 январи соли 230 ба Хитой [айъати сафорати Po-t’iao шо[и йуxи[о омадааст. {анeз Э.Шаванн эътироф карда буд, ки э[тимол, ин талаффузи хитоии номи Васудева бошад, вале аз имкон берун мешумурд, ки ин [амон подшо[и Кушон - Васудева мебошад, ки пас аз Канишка ва Хувишка [укмронb кардааст.
Ба фикри Карлгрен, ба хитоb ин ном бояд *Puâd’ieu талаффуз карда шавад. Одатан [арфи аввали р-и хитоb, ки дар ном[ои хориxb меояд, садои р ё b-ро ифода мекунад. Дар ин маврид бошад, барои ифодаи [арфи υ истифода шудааст. П.Пело илоxи корро дар [амин медид, ки ба матн таuйирот даровардан даркору Buâd’ieu хондан лозим. Вай [ам эътироф мекард, ки ин ном бо Васудева алоrаманд аст, вале дар ин аrидааш устувор набуд ва дар ин шакке нест. Э.Пуллейблэнк чунин таuйиротро имконнопазир медонист ва ба чунин аrидае майл дошт, ки ин одам ба [ар [ол, [амон Васудева аст, гарчанде дар ин иддаои худ исрор намеварзад ва масъалае мегузорад, ки ин одам ма[з кадом Васудева бошад, зеро аз э[тимол дур нест, ки ин ном дар байни авлоди шо[они Кушон серистеъмол буд ва мумкин чандин кас чунин ном доштанд [374].
Барои [алли ин масъалаи бени[оят мураккаб му[аrrиrон uайр аз материал[ои номбурда дигар мадракаву маълумот– бозёфт[ои якxояи танга[ои кушону римb дар хазина[о ва аз табаrоти археологb, маълумоти сиккаи ма[аллии [индb (ва шарrитуркистонb), материал[ои археологии осоре, ки дар он[о танга ё катибаи кушонb ёфт шудаанд, асар[ои санъат, ша[одати номукаммали маъхаз[ои [индb ва тибетb ва u.-ро низ мавриди истифода rарор додаанд. Вале [амаи ин[о [ам имкон намеди[анд, ки як хулосаи аниr бароварда шавад.
Сол[ои 1913 ва 1960 дар Лондон дар масъалаи муайян намудани санаи а[ди Канишка симпозиум гузаронда шуд. Ин масъала дар Конференсияи байналхалrии роxеъ ба таърих, археология ва маданияти Осиёи Марказb дар давраи Кушониён (Душанбе, 1968) хеле муфассал ва амиr му[окима карда шуд. Ва боз му[аrrиrон ба як rарори rатъb омада натавонистанд[375].
Ба фикри мо, миrдори материал[ои мавxуда ал[ол имкон намеди[ад, ки масъалаи дурустb ё нодурустии ин ё он схема, [атто ба таври пешакb [ал карда шавад, барои [ар як схема далелу бур[они rотеъ ёфтан мумкин, ки мувофиrи он ибтидои а[ди Канишка ба [ар як соли давраи аз нимаи дувуми асри III эраи нав рост омаданаш мумкин аст. Бинобар ин, ша[одати бисёр катиба[ои [индb, маъхаз[ои хитоb ва uарбиро, ки роxеъ ба ин ё он воrеаи давлати Кушон аст, муаррихони [озиразамон ба а[ди ин ё он шо[ мул[аr намуда, ба rавли хеле муносиби олими [инд Б.Н.Пурb, «он[оро дар xазира[ои мута[аррики хронологияи Кушониён баста монданb мешаванд». Асари худи Б.Н.Пурb [376], ки маxмeи хеле муфиди материал[о мебошад, дар айни [ол равшан нишон меди[ад, ки барои [алли бисёр масъала[ои таърихи Кушон дар дасти илм ал[ол меъёр[ои объективb нестанд.