Маш[уртарин шо[и Кушон - Канишка мебошад. Та[лили номи вай дар илм боиси мубо[исаву мунозираи дурударозе гардид. Г.Бейли из[ори андеша кард, ки rисми аввали ин ном аз калимаи «kan» («хурд, xавон») баромадааст ва маънои тамоми калима «xавонтарин» ё «хурдтарин» аст[400]. В.Б.{еннинг [ам ба ин фикр розb, вале бар хилофи Г.Бейли, вай ба суффикс маънои дигар дод[401]. В.В.Иванов таклиф кард, ки суффикс тахорb ва худи калима калимаи муштараки форсу тахорb шумурда шавад[402].
Агар маънои номи Канишка то ба [ол аниr муайян нашуда бошад, масъалаи муайян намудани санаи а[ди вай аз он [ам мушкилтар аст. Зарофати фарзияву тахмин[ои сершумор xои маълумоти аниrро гирифта наметавонад. Сана[ои ни[оят мухталиф аз соли 78 сар карда, то соли 278 милодb пешни[од шудаанд. Дар ваrт[ои охир нумизмат[ои [ам советb ва [ам хориxb сана[ои сонитари (ё нисбатан сонитари) ибтидои а[ди Канишкаро дурусттар мегeянд, вале дар омади гап, ин аrидаи он[о боиси эътирози сахти муrобилони он[о гардидааст. Аз афти кор, бозёфт[ои нав, алалхусус бозёфт[ои археологb ин масъаларо равшан хо[анд кард, вале ал[ол ин масъала ба кeчаи равшанb ё муайянb наздик [ам нашудааст. Инак, баробари санаи Канишка, сана[ои а[ди дигар шо[они Кушон [ам аз «асре ба асре чорхез мекунанд».
Мувофиrи маълумоти мавxуда а[ди Канишка камаш 23 сол давом доштааст. Дар а[ди вай вусъат ва тамаркузи минбаъдаи мулк[ои [индустонии Кушон ба вуreъ пайваст: Панxоб, Кашмир, Синд, Уттор Прадеш (дар шарr то худи Банорас) дар та[ти [окимияти вай буд. Пойтахти давлат ша[ри Пурушапура (Пишовури [озира) rарор ёфт[403].
Сарзамини давлати Кушон дар а[ди Канишка бо як худи шимоли {индустон ма[дуд нашуда, rариб тамоми Афuонистон, бисёр но[ия[ои Осиёи Миёна ва Туркистони шарrиро дар бар мегирифт.
Сюан-Сзан навишта буд: «Пештар, замоне ки Канишка подшо[b мекард, шe[рати вай дар давлат[ои [амсоя па[н шуд ва иrтидори [арбии eро [ама эътироф менамуданд. Шо[зодагоне, ки дар кишвар[ои uарбтари Хитой буданд, ба Канишка итоат доштанд ва ба ин подшо[ гарави[ои худро мефиристонданд»[404].
Дар катибаи соли 262-уми милодии шо[и Сосониён - Шопури I дар «Каъбаи Зардушт» гуфта мешавад, ки тeли Кушонша[р то Пишовур (?), Кош (Rошuар ё Кеш – Ша[рисабз), Суuд ва [удуди Чоч буд[405]. Ёдгори[ои археологb ва бозёфти танга[о имкон меди[анд бо камоли итминон гeем, ки но[ия[ои xануби Тоxикистони [озира (аз xумла, Помир) ва Eзбекистон, инчунин водии Зарафшон, бешак, дар [айъати давлати Канишка буданд. Аз э[тимол дур нест, ки дар давраи авxи тараrrиёти давлати Кушон Фарuона [ам дар [айъати он, ё худ дар зери таъсири он буд, ин нуктаро дар [аrrи но[ия[ои маxрои мобайни дарёи Сир [ам гуфтан мумкин аст. Дар ин бобат дар бораи Хоразм ягон гапи аниr задан мумкин не: иддаои мавxуд будани «Хоразми кушонb», ки дар адабиёт бисёр ба назар мерасад, ал[ол асоси муста[кам надорад.[406]
Дар бобати Туркистони шарrb бошад, [атто сарчашма[ои uаразомези хитоb эътироф менамоянд, ки ин мамлакат муддате дар [айъати давлати йуxи[о, яъне Кушониён буд. Аввал Кушониён ва Хитои ханн[о робитаи дeстb доштаанд. Вале баъдтар дарбори ханн[о бо ро[и хиёнат [айъати сафорати Кушониёнро ба [абс мегирад. Дар натиxа xанг[ои бисёре мешавад. Дар ни[ояти кор, дар ибтидои асри II эраи нав ба Кушониён муяссар шуд ба тахти Сулэ (Rошuар) волии худро бардоранд[407] ва [окимони ин мамлакат аз йуxи[о «метарсиданд»[408].
Дар натиxаи мав[умии хронологияи Кушониён ал[ол маълум не, ки ин xанг[ои Кушону Хитой дар а[ди Канишка шудаанд ё дар а[ди ниёгони вай.[409] Маъхаз[ои [индb, [ам ишuоли Тарим ном вилояти Туркистони шарrb ва [ам uалаба дар uарб бар порт[оро бо номи Канишка алоrаманд кардаанд.[410]
{амаи ин далолат ба он дорад, ки Канишка тавонист на фаrат хоки давлати худро вусъат ди[ад, балки, аз афти кор, ба калонтарин давлат[ои [амсоя зарба[ои сахт занад.
Ривоят[ои буддоb номи Канишкаро бо дини буддоb сахт вобаста кардаанд. Мувофиrи ин ривоят Канишка ба дини буддоb гузашта, пайрави ма[камэътиrоди ин дин шуд. Вай бинову иншоот[ои сершумори дини буддоb – ступа[о, ви[ор[о ва uайра сохт. Ривоят [аст, ки Анxумани Севуми буддоb ма[з бо ташаббуси e xамъ шудааст.
Албатта, дар ин ривоят[ои буддоb иuроrу му[обот бисёр аст, вале баъзе нукта[ои он дар маъхаз[о [ам зикр шудааст. Масалан, Берунb хабар меди[ад, ки Канишка дар Пишовур Каникчайтя ном маъбаде сохта будааст.[411]
Бешак, асоси [ама ривоят ягон [одисаву воrеаи реалb аст. Дар ин бобат, чунин факт xолиби диrrат мебошад; яке аз ниёгони Канишка шо[и Кушон Вима Кадфиз дар танга[ои худ фаrат як худои [инду[о–Шиваро тасвир мекард. Вале дар танга[ои Канишка ва вориси вай Хувишка расми ин худо бошад [ам, дар байни расм[ои сb худои дигар xои назарногире доранд.[412] Дар байни ин худо[о расми Буддо ва катибаи «Буддо» ва «Буддо Шакямуни» [астанд.
Дар танга[ои Канишка дигар худо[о, масалан, худо[ои антиrb [ам тасвир шудаанд. Дар байни ин худо[о худо[ои кеши зардуштия – худои uалаба ва бод Вэрэтрагна, Ана[итои маш[ур, худои офтоб ва uалаба Митра, рамзи сарват ва [укми подшо[b Фарро барин худо[о ба назар мерасанд. Вале олимон ба як аrида наомадаанд, ки ин серхудоb инъикоси авзои [аrиrии дини Кушониён аст ё сабаби он маrсади сиёсb мебошад, яъне бо [амин ро[ табаrа[ои гуногуни давлати беканори Кушонро дилгарм карданb буданд. Ма[з дар а[ди Канишка бори аввал дар танга[о ба забони бохтарb (на юнонb) навиштаxоте пайдо шуд, ки бо намуди кушонии хатти юнонb иxро шуда буд. Ин навигарии Канишка хеле бамаврид баромад, ки минбаъд [ам дар танга[ои кушонb истифода мешуд.
Хулоса, дар а[ди Канишка дар со[аи маданияти маънавb дигаргуни[ои калон ба вуreъ омад, дар баробари хеле озод будани дигар дин[о дини буддоb эътибори бештаре пайдо карда, ба он худи подшо[ [ам мeътаrид мешавад, забони бохтарb а[амияти бештаре пайдо карда, аз афти кор, ба забони расмb (ё худ ба яке аз забон[ои расмb) мубаддал мегардад.
Дар а[ди Канишка танга бисёр бароварда мешуд. {унармандb ва тиxорат равнаr меёбад. Давлати Кушон ба авxи иrтидори худ мерасад. Вале дар айни [ол, таъсири дигар rувва[ои марказгурез зeр мешавад, яъне бени[оят гуногун будани мулк[ои [айъати давлати Кушон, муrобилати баъзе [окимон ва сиёсати таxовузкоронаи давлати Сосониён, ки дар рeи хароба[ои давлати Порт дар Эрон ба вуxуд омада (соли 226 эраи мо), акнун rувват мегирифт, амнияти давлати Кушонро халалдор мекарданд.