Мувофиrи катиба[ои [индb баъди Канишка ба тахт Васишка нишаст, вале тангае бо номи e нест, танга[ое [астанд, ки дар онњо Хоэрко (аслан Хоэшко, зеро дар хатти бохтарb овози «ш» бо «р» ифода мешуд) зикр шудааст ва eро аз рeи дар катиба чи гуна талаффуз шуданаш Хувишка[413] мегeянд. Вай зиёда аз сb сол [укмронb кардааст. Аз xумлаи дигар шахсоне, ки тeлонb дар сари идораи давлат нишаста буданд, Васудеваро ном бурдан лозим. Дар а[ди Васудева аз расм[ои худо[ои бисёри рeи танга[о боз фаrат расми Шива мемонад. Зимнан, чи тавре Е.В.Зеймал [ам ба ин ишорат кардааст, дар танга[ои Васудева (чунончи, дар танга[ои Вима Кадфиз) расми Шива чунон кашида шудааст, ки ба навъ[ои сонитари тасвироти вай хос буда, ба [амон фирrаи шиваизм мансуб аст, ки дигар хел дин[оро бо таассуби тамом мутлаrо эътироф намекард.[414]
Дар боло хотирнишон намудем, ки давлати Сосониёни Эрон rувват мегирифт. Шо[и Сосониён Шопури I (сол[ои 242-272 э. н.) сол[ои 40-уми асри III э. н. ба шарr лашкар мекашад. Дар катибаи худ Шопур ва ворисони e худро «шо[они Сакистон, Туристон ва {индустон то каронаи дарё» номидаанд.[415]
Ба фикри В.Г.Луконин, ба Шопури I, дарвоrеъ, муяссар шудааст, ки аз афти кор, тан[о но[ия[ои дурдасти собиr давлати Порт, аз xумлаи Марв ва Сиистонро ба худ тобеъ намояд.
Дар боло катибаи соли 262-уми «Каъбаи Зардушт»-ро роxеъ ба Кушонша[р зикр карда будем. Дар ин катиба пеш аз рeйхати но[ия[о (аз xумлаи он[о Кушонша[р) Шопури I мегeяд, ки «{укмам равост» ва баъди рeйхат бошад, илова мекунад: «{амаи он[о боx медоданд ва итоат доштанд». Аrидае [аст, ки э[тимол Кушонша[р худаш дар [айъати давлати Сосониён набошаду фаrат боxде[и он бошад[416], вале одатан, чунин мешуморанд, ки Кушонша[р дар [айъати давлати Сосониён буд[417]. Кушонша[р чb rадар дар [айъати давлати Сосониён буд?
Ин ал[ол муаммои [алношуданb мебошад (шояд, ки ин ба шо[они сосонb итоат доштани [окимони Кушон бошад). Хабари сарчашма[о ба якдигар мувофиrат надоранд ва [атто хилофи [амдигаранд. Аз як тараф, муаррихи араб Табарb менависад, ки нахуст аз Сосониён Ардашери I Марв, Балх, Хоразмро «то [удуди аrсои Хуросон»[418] забт кардааст. Одатан ин хабарро дуруст мешуморанд ва тан[о баъзе олимон ба он шак доранд[419]. Агар фарз кунем, ки хабари Табарb дуруст аст ва асли маънои навиштаxоти «Каъбаи Зардушт» [амон мебошад, пас ба ин нукта[о як ша[одате, ки аз маъхаз[ои монавия бармеояд, хилоф мешавад.
Асосгузори маз[аби монавия Монb дар миёна[ои сол[ои 70-уми асри III ба шарr Маар Уммо ном воизеро фиристода буд. Ин воиз аз Хуросон гузашта, ба [удуди Кушон расид, баъдтар ривоят [аст, ки ба Замба (Замм–ша[р ва убурго[ест дар Амударё дар rарибии Каркии [озира) омадааст. Аз афти кор, охирин ма[алли саё[ати Маар Уммо–ша[ри Варучан (дар rарибии Балх) дар зери [окимияти шо[они Кушон ё худ шояд дар зери [окимияти олии давлати Сосониён буд ё ба он итоат дошт.[420]
Хулоса, ба Сосониён ба [ар [ол муяссар шудааст, ки ба Кушониён зарбаи сахт зананд ва rисми бисёри мулк[ои он[оро кашида гиранд. Вале кай?
Масъалаи санаи аз давлати Сосониён шикаст хeрдани давлати Кушон бе [алли масъалаи муайян намудани санаи сосонукушонb ва кушонусосонb ном танга[о [ал карда намешавад. Ба тадrиrи ин масъала А.Каннингэм, Э.{ерсфелд, А.Бивар, В.Г.Луконин, Р.Гёбл барин муаррихон ва нумизмат[о машuул шудаанд. Як rисми ин танга[о мисли танга[ои сосонb сикка зада мешуданд. Дар ин танга[о бо забони форсии миёна хат [аст. Ин танга[оро зарробхона[ои Марв ва {ирот мебароварданд. Дигар хел танга[о мисли танга[ои давра[ои охири давлатии Кушон бароварда мешуду дар он[о номи Васудева буд. Хати ин танга[о [ам ба забони форсии миёна, вале он бо [уруфоти кушонb навишта шудааст ва зимнан, дар баъзеи он[о калимаи «Бахло» (яъне Балх) [аст. Ба тахмини Э.{ерсфелд, [амаи танга[ое, ки ба танга[ои Кушониён шабо[ат доранд, дар Балх[421] сикка зада мешуданд, [атто [амон танга[о, ки дар он[о номи ша[р нест, низ аз Балх мебаромаданд. Вале Бивар ин иддаоро [аrrонb зери шак монда, аrидае из[ор намуд, ки зарробхонаи асосb дар rариби[ои Кобул воrеъ буд[422].
Дар яке аз танга[о чунин катибае [аст: «Мeъмини Маздак, подшо[и {урмузд, ша[аншо[и аъзам» ва илова бар ин номи зарробхонаи Марв зикр шудааст. Дар дигар танга[о ном[ои Ардашер, Пирeз, Варо[ран ба назар мерасад. Пештар баъзе олимон, аз xумла, Э.{ерсфелд тахмин доштанд, ки фарз кардем {урмузди танга[ои кушонусосонb ин [амон ша[аншо[и Эрон {урмузди II (сол[ои 302–309) аст ва uайраву ва [оказо. Дар натиxаи та[лили муфассали таърихb В.Г.Луконин ба чунин хулоса омад, ки ин тавр бевосита айният додан uалат аст. Вай исбот мекунад, ки танга[ои кушонусосонb (ва [ам сосонукушонb)-ро шо[зодагони Эрон (ки баъзе аз он[о умуман ша[аншо[и Эрон нашудаанд) аз миёна[ои асри IV то миёнаи асри У-уми милодb мебароварданд.[423]
Rабули ин нукта ба андозае таrвияти аrидаи сана[ои сонитари а[ди шо[они Кушон ва заволи давлати Кушон аст, яъне ин сана на асри III, балки асри IV мешавад. Вале далел[ое [астанд, ки фарзияи В.Г.Луконинро рад мекунанд. Ал[ол хулосаи rатъb баровардан мумкин нест. Заволи давлати Кушон кори якбора набуд, балки амале буд, ки дар муддати тeлонb, бо таъсири сабаб[ои берунb ва дохилb ба вуreъ мепайваст.
Мо муносибати Кушониён ва давлати Сосониёнро дида баромадем. Вале давлати Кушон маxбур буд, ки зидди чандин самт мубориза барад ва дар дохили худи Кушониён [ам ким-чи хел xойивазкунии rувва[о ба амал меомадааст. Аз xумла, дар ин бора солномаи хитоb далолат мекунад: «...Шо[и диловари йуxи[о Сидоло бо лашкари худ аз кe[[ои баланд гузашта, ба {индустони шимолb [амла кард ва панx давлатро, ки шимолтари Гантоло (яъне Rанда[ор) воrеъ буданд, забт намуд».[424] «Шо[ Сидоло» номи хитоии Кидара ном [окими Кушониён аст, ки дар нимаи дувум ё аниrтараш дар охири асри IV дар rисми зиёди давлати пештараи Кушон [укми худро xорb карда буд. Дар айни [ол, як rисми Осиёи Миёнаро rабила[ои навомадаи хиёни[о забт карданд. Ни[оят [окимият ба дасти {айтолиён гузашт. Xанг[ои доимии аср[ои IV–V а[воли Осиёи Миёнаро ни[оят табо[ карданд.