Ба туфайли тадrиrот[ои муфассалу мунтазами археологии территорияи Осиёи Миёна, Афuонистон ва шимоли {индустон имкон шуд, ки масъалаи як навъ тамаддуни ша[рb будани империяи Кушонро пеш гузорем. Баuром барин ша[р[ои калони давраи Кушониён (дар наздикии ша[ри Кобул) – Каписаи rадим[425], Таксила (rарибии Равалпиндb) – Таккасила ё Такшашилаи {индустони Rадим[426], Чорсада (шимолу шарrтари ша[ри Пишовур) – Пушкалаватии rадим[427] барин ша[р[ои калон тадrиr шудаанд. Экспедитсияи археологии советию афuон яке аз калонтарин ша[р[ои xануби Бохтар – Дилварзинтеппаро тадrиr карда истодааст. Ин ша[р rариб 36 га вусъат дошта, дар 40 км шимолу uарбии ша[ри Балх воrеъ аст[428]. Экспедитсия[ои археологии советb дар Осиёи Миёна чандин ша[ру манзил[ои давраи Кушонро [африёт кардаанд. Материал ба андозае калон аст, ки мо дар бораи баъзе осори тадrиrшуда интихобан мухтасар маълумот меди[ем. Яке аз ша[р[ои калонтарини Бохтари шимолb дар давраи Кушон ша[ри Тирмиз буд. Ша[р дар ин мавзеъ (дар rарибии ша[ри [озираи Тирмиз) дар муддати rариб [азор[о сол вуxуд дошт, бинобар ин болои табаrа[ои археологии давраи Кушониёнро табаrа[ои давра[ои сонb пeшидаанд. Вусъати Тирмиз дар давраи Кушониён калон буд. Дар ша[р марказ[ои калони ибодат – маъбад[ои буддоии Rаротеппа ва Фаёзтеппа xой доштанд. Дар ша[р бисёр устохона[ои [унармандb, аз xумла, дeкон[ои кулолb буданд.
Тирмизи кушонb яке аз марказ[ои исте[соли фулузот (ва аз афти кор, маркази саноати фулузb) буд, дар rабат[ои археологии давраи Кушониён бисёр пора[ои шахшудамондаи маъдани гудохта ёфт шудаанд, ки дар рафти гудозиши [амонваrтаи маъдан пайдо мешуданд. Бинобар баъзе боrимонда[ои rисм[ои бино[ои сангин гуфтан мумкин, ки дар Тирмиз бисёр иншоот[ои калони меъморb вуxуд доштанд.
Ба туфайли тадrиrи саросари осори археологии xануби Тоxикистон ва xануби Eзбекистон имкон шуд, ки якчанд марказ[ои ша[рии во[а[ои зироаткор муrаррар карда шавад. Ин марказњо асосан дар минтаrа[ое xой гирифтаанд, ки со[иби шабакаи муста[ками обёрb мебошанд ва дар гирду атрофи он[о бисёр дигар манзил[ои хурди зироаткорb воrеъ гардидаанд. Дар водии Сурхондарё калонтарин марказ[ои ша[рb димна[ои Дилварзинтеппа, Хайрободтеппа, Xондавлаттеппа[429] ва Зартеппа[430] буданд.
Дилварзинтеппа, ки дар rарибии ша[ри Де[нави [озира мебошад, димнаест, ки rариб 28 га вусъат дорад ва аз рeи масо[ат дар шимоли Бохтар баъди Тирмиз xои дувумро мегирад. Аз аср[ои III–II пеш аз милод сар карда, Дилварзинтеппа маркази но[ияи калони зироаткорb мегардад. Тар[и аниrу даrиrи чоргeшаи ша[р, ки гирду атрофаш [исори муста[каме дорад, далолат мекунад, ки он аз рeи наrшаи пешакb сохта шуда буд. Аз бино[ои он rаср[ои ашроф xолиби диrrат аст, ки толори азими сутундори ташрифот ва гирдогирд долон дорад, ки ба хона[ои сершумори истиrоматb ва хоxагb аз ин долон гузаштан мумкин буд. Дар яке аз ин хона[о кeзачае ёфт шуд, ки пур аз чиз[ои тиллоb мебошад. Дар ма[алла[ои дигари ша[р бино[ои оддитар [ам муфассал тадrиr карда шуданд. Алалхусус, гузари кулолон xолиби диrrат аст, ки хумдон[о асосан аз [амин xо кашф шудаанд[431].
Дар Зартеппа, ки аз афти кор, маркази rадимии обёрb будааст, [африёти бинои калоне сар шуд, ки он дар маркази димна воrеъ мебошад ва зо[иран ба rаср шабо[ат дорад[432].
Дар rарибии Ша[ринав [ам як ша[ри калон буд, ки тeли девор[ои он ба 7 км ва вусъати умумии майдонаш ба 350 га мерасид. Аз ин xо uайр аз танга[о, боша[ои аxоибе ёфт шудаанд, ки дар он тасвири сангии одамон ва [айвони афсонавb дида мешавад[433].
Ша[ри Кайrубодшо[ (райони Ша[ртуз), ки [анeз дар давраи Юнону Бохтар таъсис ёфта буд, дар давраи Кушониён низ вуxуд дошт ва дар но[ияи поёноби Кофарни[он маркази калони минтаrаи зироаткорb буд. Ша[р девор[ои муста[ками мудофиавb дошт, ки майдони чоркунxаи (375х285 м) ша[рро и[ота карда буд. Дар тарафи дарози ин чоркунxа 9 бурx ва дар тарафи кeто[и он 7 бурx ба назар мерасид. Uайр аз ин дар [ар гeша низ гулдастае буд. {амаи бурx[о чоркунxаанд. {африёти баъзе rисм[ои девор нишон дод, ки аз дарун, rад-rади девор, долоне тeл мекашид ва он ба чанд rисм таrсим шуда буд. Пайваста ба долон хона[ои чоркунxа xой доштанд. Аз ин xо ашёи зиёде, аз xумла, сафолот, [айкалча[о, асбоби зебу зинат ба даст омад[434].
Аз Ёвони [озира 8 км дуртар дигар як ша[ри кушонb воrеъ буд. Вусъати ин ша[р ба 40 га мерасид. Ин xо дунгие [аст, ки ба арк шабо[ат дорад. Пайваста ба ин дунгb теппае [аст (баландиаш 8 м), вусъаташ 380–200 м мебошад. Тамоми ин майдонро девор печонида гирифтааст. Берун аз ин девор баъзе [авли[ои ало[ида ва саuона[о воrеъ буданд. {африёт асосан дар майдони арк ва инчунин дар дигар xой[о гузаронда шуд. Rатори иморат[о ёфт шуданд, ки хона[ои на чандон калон буда, гурe[-гурe[ rад-rади ду тарафи тангкeча ё ро[рави сарбаста xой гирифтаанд. Дар давра[ои охир хона[о, э[тимол, дуошёна буданд. Боrимонда[ои иморат[ои давра[ои пештар [ам ёфт шуданд. Табаrаи да[метраи арк аз боrимонда[ои иморат[ои панx давра иборат мебошад ва зимнан, санаи табаrаи аз [ама поёни асри I-уми то милоду [удуди эраи нав ва санаи табаrаи аз [ама боло аср[ои IV–V эраи нав аст. Та[аввулоти маданияти моддb, алалхусус, та[аввулоти санъати кулолb равшан ба назар мерасад. Аз ин xо ашёи устухонb (масалан, сeзанаки саракаш мунаrrаш), зарфу xи[ози фулузb – euурча[о, дастос[о ва uайра ёфт шудаанд[435].
Мисоли де[аи хурдакаки зироаткории давраи кушониён дар Бохтари шимолb манзилго[и Оrreрuон мебошад, ки дар rарибии ша[ри [озираи Шерободи вилояти Сурхондарё воrеъ аст. Ин манзилго[и на он rадар калонест, ки масо[аташ аз 0,5 га андаке зиёд мебошад ва иборат аз чанд бино[ои бисёрхонаест, ки он[о бо тангкeча[о аз [ам xудо карда шудаанд. Мувофиrи маълумоти археологb машuулияти асосии а[олb зироаткорb, чорводорb ва майдакосибb буд[436]. {амин гуна манзилго[[о дар райони Ша[ртузи РСС Тоxикистон (Rабодиёни rадимb) – Теппаи Шо[[437], Оrтеппаи II ва uайра [африёт шуда истодаанд.
Яке аз маш[уртарин осори ин давра маxмeи Холчиён (rарибии Де[нав) мебошад. Дар ин xо, дар Хонаrо[теппа, масалан, бинои rасре (ё маъбаде) [аст. Пеши ин иморат ба намуди айвони Чорсутундори дарозиаш 16,5-метра сохта шудааст. Аз ин айвон ба воситаи се дар (як дари мобайнb ва ду дари па[луb) ба толоре даромадан мумкин, ки бараш хеле тeлонb аст. Аз пешга[и толор даре кушода мешавад, ки ба хонаи дусутундор мебарад. Uайр аз ин, хонаву долон[ои иловагb [астанд. Девор[ои ин хона[о бо [айкалчаи ни[оят зебои сафолb, ки композитсия[ои мукаммалро ташкил меди[анд ва бо расм[о оро ёфтаанд. Аз Хонаrо[rтеппа дигар хел иморат[о, аз xумла, бино[ои дуошёна ёфт шудаанд.