Дар давраи Кушониён дар со[аи маданияти маънавии халr[ои Осиёи Миёна дигаргуни[ои xиддb рeй доданд. Ин давраи пури [одиса[ои ни[оят мураккабу аксаран мухталиф, давраи ба [ам омехтани тамоилу [одиса[ои гуногун буд[458].
{анeз дар аср[ои IV-II пеш аз милод дар Осиёи Миёна дар асоси хати оромb хат[ои ма[аллb ба вуxуд меоянд.
Rадимтарин осори хаттии суuдb катибаи рeи танга[ои ибтидои эраи мо аст. Пас аз ин «Мактуб[ои rадимии суuдb» меоянд. Дар ин мактуб аломат[о ало[идаву хоно навишта шудаанд, бо [амдигар пайваст намебошанд. Ин намуди хат аз асли худ, яъне аз хати оромb фарrи калон надорад. Дар айни [ол, ба аrидаи В.А.Лившитс, ин мактуб[о далолат мекунанд, ки аллакай дар [амон замон[о «норма[ои асосии забони хаттии суuдb ташаккул ёфтаанд ва [еч набошад, то асри Х пойдор монданд».
В.Б.{еннинг исбот кардааст, ки «Мактуб[ои rадимии суuдb» ба сол[ои 312–313-уми милодb мансуб буда, нафаrат [уxxати му[ими таърихb, балки намунаи насри мукотибот мебошад[459]. Дар ин мактуб[о корубори одамони он давра бо як самимияти ошкоро тасвир ёфтааст. {амлаи хунн[о, айёми пуризтироби ма[алла[ои суuдиён, тарсу ва[м, rа[ру uазаб ва ишrу му[аббат – тамоми э[сосоти одамb дар ин мактуб[о бе рангубори бадеb хеле [аrrонb инъикос шудааст.
Мактуби Меванча (маънои ин ном «палангча» ё «гурбача» буд) ном суuдидухтаре, ки ба модараш ба Самарrанд фиристода будааст, пур аз дарду аламу [асрат мебошад. Нанидод ном васии Меванча eро бар хилофи хо[ишаш ба занb гирифтанb шудааст ва инак, Меванча менависад: «Бе[тараш ба саг ё хук мерасаму ба Нанидод не» (тарxумаи В.А.Лившитс). Муддате гузашту Меванча боз ба модараш мактуб менависад. Меванча нафаrат ба Нанидод расидааст, балки дар бораи шав[араш бо ишrу му[аббат ва [урмату э[тиром гап мезанад. Рости гап, ин гуна анxоми кор дар адабиёти xа[он бор[о тасвир шудааст!
Дар Сурхкeтал (xанубтари Rундуз) чанд навиштаxоте ёфт шуд, ки бо намуди кушонии алифбои юнонb иxро шудааст. Забони катиба шарrиэронb будааст, ки пештар амалан маълум набуд. Ин xи[ат кушодани рамзи катибаро, ки бо ин кор А.Марик, Э.Бенвенист, В.{еннинг, И.Гершевич, Я.{арматта, X.{умбах ва дигарон машuул буданд, хеле душвор гардонд. Яке аз катиба[о аз 25 сатр иборат аст. То ба [ол як тарxумаи мукаммали он нест, зиёда аз ин, му[аrrиrон дар шар[и му[имтарин нукта[ои матн [амфикр нестанд, масалан, то ба [ол як аrида нест, ки дар матн кb меъмори маъбад аст ё худ тахминан киро меъмори маъбад гуфтан мумкин аст. Яке аз тарxума[ои э[тимолии он матнро В.А.Лившитс пешни[од кардааст: «Ин маъбад [ки ном дорад] Канишкаи Музаффар эъзози xаноби подшо[ аст Канишкаро. Инак, баъди итмоми [иморати] маъбад андаруни он [маъбад] зарф[ои об буданд, ки хушкиданд ва маъбад бе об монд. Ва аз тамуз хушкb омад ва худо[о аз хонаи [маъбади] худ гирифта шуданд – [ам сурат[о [худо[о] ва [ам [айкал[о [худо[о]. Ва маъбад хилват шуд, то даме ки соли 31-уми [укмронb, мо[и найсон ба маъбад волb Ноrанзоr омад, ки буд ма[буби подшо[, дeсти наздики подшо[, некфарxом [«писари худо»], некуuайрат [?], накeкор, накe[иммат ва накeхислат нисбат ба [ама махлуrот. Ва e маъбадро девор кашид, чо[ канд, об баровард, бо санг [чо[ро] рeкаш кард, то бошандагони маъбад ба об мe[тоx нашаванд [ё «маъбад ба оби тоза мe[тоx нашавад»] ва то ки дар айни хушкb, ки аз тамуз аст, худо[о аз хона[ои худ дур нараванд ва маъбад хилват нашавад. Дар болои чо[ обкаше [?] сохт ва [авзе дуруст кард. Ба шарофати ин чо[, ба шарофати ин обкаш маъбад шодоб шуд. Ва ин чо[ ва ин [дар ин xо калимае [аст, ки тахминан ба маънои «тиреза», «бурx» меояд] амали {аргумон, Бурзме[р писари Кузгашка, Астил[ансиг ва Ноrанзоr аст волиёни фармонбардори подшо[. Ва навишт инро Ёвмон бо Ме[римон, Бурзме[р – пу[ри Амихромон»[460].
Забони ин навиштаxот забонест, байни забони пашту ва забон[ои помирии мунxонb ва ядuу, аз як тараф, ва забон[ои суuдию хоразмию портb, аз тарафи дигар. Ма[з ба туфайли заковату фазилати эроншиноси ша[ир В.В.{еннинг муrаррар шудааст, ки забони ин навиштаxот забони бохтарb мебошад[461] ва то ваrт[ои охир забони мутлаrо номаълуме буд (навиштаxоти рeи танга[о, гемма[о ва сафолоти Кушониён ба сабаби ни[оят мухтасар будани худ имкон намедоданд, ки забони он муайян шавад). Забони бохтарb аз рeи сохти грамматикии худ нисбат ба дигар забон[ои шарrиэронb аз забони аслии rадимb хеле пештар рафта буд[462].
Ба аrидаи забоншиносон, дар катибаи Сурхкeтал ва инчунин дар катиба[ои [индии давраи Кушониён баъзе истило[оти нахустини шеваи сакоии забони кушонb ма[фуз мондаанд. Аз афти кор, Кушониён дар кишвари Бохтар бо бохтариён омехта шуданд ва бохтариён ба андозае он[оро ассимилятсия карданд ва ба [ар [ол Кушониён дар нутrи хаттии худ, рости гап, баробари дигар калима[ои иrтибосии забон[ои эронию [индb, калима[ои забони бохтариро [ам кор мефармуданд. Дар навиштаxоти рeи танга[ои кушонb ма[з [амин хат ва ма[з [амин забони бохтарb ба назар мерасад.
Барои иншо, [еx набошад, аз давра[ои Канишка [уруфоти юнонb истифода мешуд. Ба 24 [уруфоти юнонb боз як [арф илова карда шуд, вале дар амал шумораи камтари [арф[о истеъмол мегардид. Аломат[ои [уруфоти кушонb ё худ аниrтараш бохтарb аксаран rиррадору чоркунxаву кулeла мебошанд. Баъдтар намуди нимакурсив пайдо шуд[463].
Ба [амин тариr, баъди забон[ои суuдb, портb ва хоразмb илм аз забони бохтарb [ам воrиф шуд. Катибаи калони Сурхкeтал дар айни [ол аввалин осори хаттии забони бохтарb мебошад. Мувофиrи жанри худ он ба навиштаxоти {ахоманиши[о ё Сосониён [амгун аст. Вале бар хилофи катибаи шо[он дар катибаи Сурхкeтал rариб ки мад[у сано нест. Агар онро ба матни навиштаxоти Доро, ки аз Шeш (DSf)[464] ба даст омада, он [ам ба бинокорb бахшида шудааст, муrоиса намоем, ин xи[ати катибаи Сурхкeтал махсусан аёнтар мешавад – rариб сеяки матни Доро [амду санои {урмузд ва подшо[ аст, матни Сурхкeтал бошад, фаrат аз кор сухан меронаду бе[уда гап-ро кашол намеди[ад. Дар матн воrеа[о ба тартиб зикр шуда, сабаби он[о низ нишон дода шудааст. Ин матн гуфтан мумкин, як навъ солномаи воrеа[о, як навъ намунаи матни маъмурb мебошад.
Дар xануби Осиёи Миёна [ам бисёр катиба[ои бохтарb ёфт шудаанд (вале, рости гап, он[о калон нестанд). Масалан, аз худи Душанбе хуми гeр ёфта шуд, ки як калима хат дорад, аз Даштиxум як зангeлачаи биринxb ба даст расид, ки хате иборат аз 17 аломат дорад (аз афти кор, ин [арф[ои ало[идаи беробитаанд, ки устои бесавод кандааст). Дар Тирмиз аз дайри Rаротеппа чанд хати бохтарии рeи сафолпора[о ёфт шуд, ки дар байни он[о хат[ои дузабона (билингва[о) [ам [астанд; хат дар девор харошида навишта шудааст.
Дар Хоразм аз Тупроrrалъа осори хати хоразмb ёфт шуд, ки тадrиrи он давом дорад.
Дар димнаи Дилбарxин (со[или чапи Аму) бисёр навиштаxоти бохтарb ба даст омад, вале, мутаассифона, он[о хеле зарар дидаанд. Ба аrидаи му[аrrиrе, ки он[оро нашр карда буд, ин навиштаxот бо хати шикастаи тезнависb иншо шуда, гeё матни зери сурат[ои рeи девор будаанд, яъне гeё маънои расми деворро ифода мекардаанд. Мувофиrи хусусияти палеографb навиштаxот тахминан ба аср[ои III–IV дахл дорад[465]. Аз худи [амин xо чанд острак ва пора[ои мармари хатдор ёфт шуд.