Аrоиди маз[абии давраи Кушониён ни[оят печдарпеч ва муракккаб аст. Rисми асосии а[олии Осиёи Миёна мисли пештара зардуштияро мепарастид. Масалан, суuди[о бино бар номи он[о (зиёда аз 20), ки дар «Мактуб[ои rадимии суuдb» дучор мешаванд, асосан ба зардуштия имон доштаанд. Ин ном[о аз номи худо[ои rадимтарини Эрон бармеоянд, ки он[о ба rатори худо[ои зардуштии Осиёи Миёна даромада буданд. Дар айни [ол бояд гуфт, ки зардуштияи «суuдb» хусусияти ба худ хос дошт. Гуфтан лозим, ки дар байни худо[ои суuдb xои аз [ама баландро оли[а Нана(и)[466] мегирад. Муаллифи мактуби № 2 ва он самарrандие, ки бояд ин мактубро мегирифт, дар таркиби номи худ калимаи «нана(и)» доранд. Ин номи оли[аест аз Байнанна[райн, ки дар он xо [анeз дар давраи шумер[о маълум буд. Баъд аз он xо ба Ошур ва сонитар ба Эрон гузашт ва дар давраи Рим дар uарб аз Мисру Юнон сар карда, дар шарr то Порт, Кушон ва Суuд па[н шуд. Э[тимол, дар Осиёи Миёна парастиши Нана(и)[467] бо парастиши Ана[ито пайваст буд.
Аз афти кор, суuдиёни Туркистони шарrb ва худи Суuд маъбад[ое доштанд, ки он[оро «ваuн»[468] меномиданд ва обидони ин ваuн[о – «ваuнпат[о» дар xамъияти Суuд со[иби маrоми намоён буданд.
Аз та[лили сурат[ои худоёни рeи танга[ои кушонb [ам дар бораи зардуштияи бохтарb мадраке гирифтан мумкин аст. Дар ин xо бисёр номи худоён [астанд, ки ба шакли хоси бохтарb навишта шудаанд: Оромоздо – {урмузд, Ми[ро – Митра, Мао -Ма[о (худои Мо[), Фарро - Фарна (худои фаровонb, бахти шо[, таrдир), Орлагно–Вэрэтраuна (худои uалаба), Нана - Нанаи (худои [осил) ва u.[469]. Худоёне [астанд, ки фаrат номи хоси ма[аллии бохтарb доранд - масалан, Охшо ё Оахшо. Шуб[ае нест, ки ин калима аз калимаи эронии rадим «вахшу» бармеояд. Ба авестоb «вахш»–«гапи гуфта» (истило[и техникb) буда, дар суuдb ба маънои «логос» меояд. Дар забон[ои миёнаи эронb ин калима «рe[»-еро ифода мекунад, ки баъзан бо «оби xорb» алоrаманд мебошад[470]. Дар маъхаз[ои [индb «вахшу» гуфта Амударё дар назар дошта шудааст, ки онро юнониён бо номи Оксус[471] медонистанд. Дар санги кандакории музеи Калкатта чунин дуо наrш шудааст: «Вахш худои яккаву ягона»[472].
Тасаввуроти худо будани «Вахш» дар Осиёи Миёна то аср[ои миёна пойдор монд. Дар ибтидои асри ХI Берунb хабар меди[ад, ки хоразмиён «вахш[ангом» ном иде доранд ва илова мекунад: «Вахш номи малакест нозири дарё, аз xумла, рeди Xай[ун»[473]. Дар давраи сонитари аср[ои миёна ва дар рeз[ои мо номи rадимии Амударё фаrат дар як шохоби Панxи Амударё, яъне фаrат дар номи дарёи Вахш боrb монд. Вале худи [амин далели он аст, ки ма[з дар [амин xо, ма[з дар xануби Тоxикистон имон ба рe[и парастори оби на[р[о Оашхо махсусан пойдор мондааст.
Новус ном як навъ гур[ои рeизаминb, ки дар xануби Тоxикистон ёфт шудаанд, ба аниr шудани тасаввуроти мо оид ба зардуштияи бохтар[о хеле мусоидат менамояд.
Маъбади Сурхкeтал, ки онро экспедитсияи франсави[о дар Афuонистон кашф кардаанд, дар бораи маъбади бохтари[о тасаввуроти равшан меди[ад. Маъбади асосb дар болои теппа, дар рeи суфаи баланде, ки аз хишт бардошта, атрофашро бо тахтасангу тиргак[ои сангин устувор карда буданд, xой гирифта буд. Аз поён то дарвозаи маъбад зинаи васеи сеrисма мебурд. Худи маъбад росткунxа (35х27м) буда, девори пеши он назар ба девори аrибаш васеътар менамуд ва дар миёнxо хонаи чоркунxа ва дар ду па[лу ва дар пешга[ долоне дошт. Маъбад аз пеш се дарвоза дошт – дарвозаи асосb ба хонаи чоркунxа ва ду дари па[луb рe ба долон[о кушода мешуд. Дар маркази хонаи мобайнb суфаи чоркунxаи сангине буд, ки дар чор гeшааш чор сутун дошт. Дар пушти суфа зинаи се поuундадоре воrеъ буд. Девори ин хона бо сутун[ои чортарош оро дода шуда буд.
Атрофи маъбад мисли девори rалъа девори муста[кам ва дар пеши ин девор[о бурx[ои росткунxа вуxуд дошт. Аз дарун ба rадди ин девор айвони раддасутун воrеъ буду дар девори ин айвон тоrча[ое кандаанд, ки замоне андаруни он[о [айкал[ои сернаrшунигори сафолb меистодаанд (аксари он[о хок шудаанд). Баъдтар дар майдони байни таги суфа ва девори rалъамонанди атрофи маъбад ва инчунин берун аз ин девор боз ду маъбади хурдтаре сохтаанд, ки он[о [ам дар миёнxо хонаи чоркунxа ва гирдогирди он (вале аз чор тараф) долон доштаанд. Дар хонаи мобайнии яке аз ин маъбад[ои хурд суфаи зинадори хиштихомие буд. Гeша ва мобайни ин сутун[о дар андоваи гилии девор сурати парранда[о кашида шуда буд. Дар болои ин суфаи хиштихомb оташдони пури хокистари тоза ба назар расид. Ин оташдон ме[роби оташ будааст. Вале рости гап, ме[роби оташ исботи он нест, ки маъбад ма[з куништ, яъне маъбади оташ буд. Аrидае из[ор шуд, ки маъбад маъбади оли шо[он аст. Му[аrrиrи ин маъбад Д.Шлюмберже аrидае дорад, ки маъбад метавонист ду вазифаро якбора иxро кунад, яъне [ам маъбади оли шо[он бошаду [ам куништ ва маъбади Сурхкeталро «куништи шо[они кушонb» меномад[474].
Дар яке аз катиба[ои Сурхкeтал калимаи «Баuолаuuо» яъне «ме[роб» [аст, ки зо[иран маъбад чунин ном дошт: ал[ол но[ия ва де[е, ки дар rарибии ин маъбад вуxуд доранд, номи [амон маъбадро гирифтаанд ва Баuлон ном доранд[475].
Дар баробари зардуштия дигар дин[о [ам па[н мешаванд. Чи тавре маълум аст, дар Осиёи Миёнаи кушонb дини буддоb па[н шуда буд. Аз э[тимол дур нест, ки мадраки дини буддоb чандин аср пеш аз ин, шояд дар давраи [ахоманиши[о, ба Осиёи Миёна расида бошад, вале сана[ои даrиrи дар Осиёи Миёна па[н шудани дини буддоb ба давра[ои хеле сонитар мансуб аст. Дини буддоb ба Осиёи Миёна аз Афuонистон омад. Мувофиrи мадракоти мавxуда дини буддоb аз чанд самт (ду самти он аниr): аз самти uарб ба Марв (ба но[ия[ои шарrии Порт) ва аз самти шарr ба Тирмиз (ба Бохтар) сар даровардааст.
Солномаи сейлонb хабар меди[ад, ки дар чоряки якуми асри пеш аз милод ба яке аз ид[ои дини буддоb Ма[адева ном [акиме омадааст. Гумони uолиб, ки ин [аким аз худи Порт не, балки аз ягон гeшаи дурдасти он омадааст, зеро дере нагузашта, баъди ин воrеа дини буддоb дар но[ияи Марв реша меронад. Мадракоте [аст, ки соли 148 ба Лаоян Ан-Ши-гао ном [акиме омада, матн[ои дини буддоиро ба забони хитоb тарxума кардааст ва бинобар номаш аз кишвари Ан - яъне Порт мешудааст. Ма[з ба шарофати ин [аким ва шогирдони вай Хитой бо дини буддоb шинос шуд. Зиёда аз ин, Ан-Ши-гао олими забардасте буд ва хитои[о дар бораи инкишофи илми халr[ои Осиёи Миёна аз вай маълумоти зиёде гирифтанд[476].
Роxеъ ба Бохтар дар даст маълумоти фаровон дорем. Номи воизи маш[ури дини буддоb Г[ошак ба мо маълум, ки аслан аз Тахористон будааст. Зодго[и фаrе[и дини буддоb Д[армамитра Тирмиз аст. Воизони дини буддоb то ба Чоч расида, дар он xо [ам маъбад[о сохтаанд.
Дар Осиёи Миёна мактаби буддоии Вайб[ашика интишор дошт, ки дар таълимоти он бисёр нукта[ои материалистb ба назар мерасад ва назарияи дарки он[о унсур[ои диалектика дошт. Ф.Энгелс навишта буд: «Ма[з барои ин ки заминаи пешакии тафаккури диалектикb тадrиrи табиати худи маф[умот мебошад, он тан[о барои инсон имконпазир аст ва [амон [ам бошад, фаrат дар савияи нисбатан баланди тараrrиёти вай (буддои[о ва юнониён) ва он хеле сонитар, дар давра[ои фалсафаи навтарин ба камоли инкишофи худ мерасад...»[477].
Чандин маъбад[ои буддоb маълуманд. Масалан, дар {айратон дар rарибии Тирмиз дайри буддоии аср[ои I–II милодb rисман [африёт карда шуд. Маркази дайр маъбад аст, ки бинои чоркунxае буда, дар миёнxои он суфаи росткунxа барои гузоштани ашёи муrаддас сохта шудааст ва аз uайри ин да[лезе [аст, ки араrаи сангини он расм[ои аxоиб дорад. Дайр uайр аз ин чандин бино[ои истиrоматb ва маъмуриро со[иб будааст[478]. Дар худи Тирмиз дар Rаротеппа маъбади маuокии буддоb [африёт шуда истодааст (ин гуна маъбад[о дар {индустон бисёр будаанд). Аз xумла, дар ин xо чандин маxмeи ибодатго[[о кофта ёфта шуд, ки [ар яке аз маъбади маuокии дорои чор долони саrфашон гунбазb ва [авлии берун иборат аст, ки дар он иморати лозимаи ибодат сохта шудаанд. Осори расм[ои рeи девор ва пора[ои [айкал[ои гаxb ва сангин ба даст омадаанд[479]. Андаке дуртар аз Rаротеппа археолог Л.И. Албаум Фаёзтеппа ном маxмeи ибодатго[и буддоиро [африёт мекунад, ки он расму сурат ва [айкал[ои ни[оят хушнамои дилкаш дорад. Ин rатори долону хонаrо[у мазору ибодатхона[оест, ки ба бино[ои дайрb ва хоxагb xудо мешаванд. {амаи он[о ба шакли [арфи «П» xойгир шудаанд ва ало[ида аз ин[о дар як тараф ступа воrеъ мебошаду ба аrидаи му[аrrиr, ин манзилго[ таrрибан дар ибтидои солшумории мо пайдо шуда, дар аср[ои I–III ба маркази калони динb табдил ёфта, якxоя бо дайри маuоки Rаротеппа обидаи ягонаеро ташкил медод ва зимнан дар ин ансамбл ма[з Файёзтеппа xои аввалро ишuол мекард[480].
Дар худи Тирмиз [ам як ступаи буддоb [аст, ки [озир онро «Бурxи Зeрмола» меноманд. Дар па[луи Дилварxинтеппа маъбади буддоb кашф шудааст, ки ба давраи Кушониён тааллуr дорад. {айкал[ое, ки дар ин xо ёфт шудаанд, дорои а[амияти махсусанд, зеро он[о таxассуми ашхоси динb ва дунявии буддоиён мебошанд.
Инчунин баъзе бозёфт[ои ашёи марбут ба дини буддоb, ки дар манзил-го[[ои хурди зироаткори Бохтари шимолb ба даст омадаанд, далолат менамоянд, ки буддоия дар байни бохтариёни rадим хеле васеъ па[н шуда буд[481]. Ин гуна бозёфт[о ша[одат меди[анд, ки буддоия тан[о дини табаrаи муайяни xамъият набуда, балки дар байни оммаи васеи мардум [ам реша давонда буд[482].
Аз {индустон ба Бохтари кушонb боз як дини дигар – [индуя сар даровард. Тасвири Шива дар а[ди Вима Кадфиз пайдо шуда буд. Тасвири Шива дар танга[ои давра[ои сонитари шо[они кушонb то худи а[ди Васудева вомехeранд. {ангоми [африёти ибодатхонаи Дилварxинтеппа лав[аи калони мусаввар ба даст омад, ки дар он Шива ва Парватии савори гови муrаддас - Нанди тасвир ёфтааст. Ин бозёфт, аз афти кор, далели он аст, ки дар Бохтар (ба [ар [ол дар но[ия[ои дар тарафи чапи дарё будаи он) пайравони маз[аби Шива вуxуд доштаанд.
Дини насронb ба Осиёи Миёна аллакай дар аср[ои II–III милодb дохил мешавад ва Берунb [ам хабар меди[ад, ки таrрибан баъди 200 соли вафоти асосгузори ин дин онро рe[оние ба Марв овардааст[483]. Агар дар дасти мо дар бораи па[ншавии дини насронb дар кишвари Кушониён маълумоти маъхаз[ои суриёнb (ибтидои асри III милодb) ва арманb (асри IV милодb) намебуд, ахбори болоиро тан[о ривоят [исоб кардан мумкин буд.
Дар Осиёи Миёна пайравони боз як маз[аби дигар – маз[аби монавия пайдо мешаванд, ки дар таърихи [аёти маънавии Осиёи Миёна маrоми намоён дорад. Дар ин бобат муфассалтар таваrrуф мекунем. Асосгузори ин маз[аб Монb соли 216 дар Бобулистон, дар rарибии Ктесифон, дар оилаи ашрофе ба дунё омадааст. Подшо[и сосонb иxозат дод, ки маз[аби нав тарuиб карда шавад, вале дар ни[ояти кор Мониро ба зиндон андохтанд ва e дар он xо вафот кард (соли 276–277 милодb), худи таълимоти Монb ва монавиён дар Эрон дучори таъrиботи муд[иши бера[мона гардиданд.
Мувофиrи маслаки монавия дар ибтидо на замин будаасту на осмон ва фаrат ду мабдаъ –Равшанb (некb) ва Торикb (бадb) вуxуд доштааст. Дар зиндагb ин [арду мабдаъ ба [ам омехтаанд ва инсон бояд майли камолот карда, мадад расонад, ки некb бар бадb uолиб ояд. Таълимоти Монb, аз як тараф, унсур[ои асосии зардуштия ва аз тарафи дигар, баъзе хусусият[ои дини насронb ва ба андозае дини буддоиро [ам дар бар мегирифт. Вале ин таълимот дар [ама xо як хел набуда, дар баъзе xараён[ои монавия падида[ои эътирози иxтимоb равшан ба назар мерасанд. Масалан, чунин шиори монавиён маълум аст: «Касе, ки бой буд, rашшоr мешавад, гадоb мекунад, азоби абад насиби e мегардад».
Ма[з [амин гуна шиор[о, инчунин тарuиби идеали некeахлоrb, ваъдаи «би[ишти олам» ба маз[аби монавия оммаи ме[наткашон ва намояндагони табаrа[ои миёнаи xамъиятро xалб карданд. Монавиён дар айни [ол ташкилоти тавоноеро таъсис намуданд. {амаи ин, [ам дарбори Сосониён ва [ам аркони дини зардуштиро ба во[има наандохта наметавонист.
{анeз дар давраи [аёти Монb ва баъди вафоти вай дере нагузашта монавия аз [удуди Эрон берун меравад. Дар Осиёи Миёна бар хилофи шиори болоb тарuиботи монавия асосан дар байни аъёну ашроф бурда мешуду вале баъдтар оммаи васеи а[олиро фаро гирифт. Яке аз воизони номии монавия дар Осиёи Миёна Маар Уммо буд. Баъди ин монавия ба Туркистони шарrb ва аз он xо сонитар ба Хитой гузашт. Дар Осиёи Миёна ва дар Туркистони шарrb монавия бисёр xи[ат[ои дини буддоиро азхуд намуда, баъзе uоя[ои он ва rисман истило[оти онро rабул кард. Монавиён дар тарuиби дини худ санъат, аз xумла, санъати тасвириро хеле хуб истифода мебурданд ва китоб[ои динии он[о мусаввара[ои назаррабое доранд. Бинобар [амин дар адабиёти форс-тоxик ва дар фар[анг[ои rадимии тафсирии забони тоxикb номи Монb синоними рассоми забардаст аст[484].
Дар давраи Кушониён [ар халr ба худ хос маросими дафн дошт.
Гeр[ои давраи Кушониён (ба ном –«навъи III Б»), ки он[оро М. М. Дяконов дар гeристони Тeпхона ({исор) ёфтааст, хеле xолиби диrrат мебошанд. Ин гeр[ои хокианд, ки бо хишти хом рeкаш шудаанд, баъзан саuона[ое мебошанд, ки аз хишти хом сохта шудаанд. Дар ла[ади ин гeр[о зарф[ои пури хeроки охират [аст. {амаи ин зарф[о зарф[ои хушсифати кулолb мебошанд. Шакли аксари он[о xоммонанду муносибтар[и зебо мебошад. Xолиби диrrат аст, ки дар ин гeр[о мутлаrо асли[а нест. Баъзан дар да[он ё синаи мурда тангае мемондаанд ва ин танга[о ба танга[ои Евкратид монанд буда, ба асри I пеш аз милод, яъне ба давра[ои баъди суrути давлати Юнону Бохтар нисбат доранд.
Дар гeри зан[о асбоби зинатии тиллоb (гeшвора[о), о[анин (ангушттарин, сагак[ои либос), сангину шишагин (шадда), биринxb (оина, дастпона, ангуштарин) ёфт шудаанд. Аксари ин ашёи ороиш бо ашёи ороиши сармат[ои со[ил[ои Каспий ва ба[ри Сиё[ [амгунb дорад. Аxоибаш [амин, ки дар байни бозёфт[о ка[рабое ёфт шуд, ки фаrат дар ба[ри Балтик [аст ва каури ном гeшмо[ие ба даст омад, ки фаrат дар уrёнуси {инд мешавад.
Берун аз гeр[о тангаи бисёре ёфт шуд, ки якеи он[о азони Канишка мебошад, uайр аз ин, чанд осиё, пораи дастос ва як чанд корд[ои о[анин ба даст омадаанд[485].
{ангоми [африёти М.М.Дяконов ва [африёти минбаъдаи Б.А.Литвинский дигар намуди дафн низ пайдо шуд – бо ин усул мурдаро дар тобут[ои калони сафолb мегeрондаанд (ин тарзи дафн дар байни порт[о маъмул буд ва аз афти кор, аз он[о иrтибос шудааст). Дар хоки Душанбе мурда[ое ёфт шуданд, ки дар тобут[ои сангин ва дар хум[о дафн гардидаанд. Дар димнаи Кe[наrалъа (водии Вахш) мурда[оро дар дахма[о мегeрониданд. Аз асри II пеш аз милод Хоразм ва баъд дар дигар но[ия[ои Осиёи Миёна оссуарий[о, яъне устухондон[ои сафолb (баъзан сангин) ба [укми таомул медароянд, ки ба он[о устухони мурдаро андохта мемондаанд[486].
Кашф ва тадrиrи rабристони димнаи Теппаи Шо[ (дар поёноби Кофар-ни[он), ки мурдагони он дар асоси маросими дини зардуштb гeронда шудаанд, хеле а[амияти калон дорад. Аз ин xо чанд новусе ёфт шуд, ки тар[и мураккабе доранд. Яке аз он[о (новуси 1) як хона дорад. Айвони новус аз ду тараф сангпeш буда, инчунин бо остонаи сангb муста[кам карда шудааст. Аз ин айвон ба даруни худи новус ро[ [аст. Даруни новус [уxраи чоркунxаест, ки андозааш 3,16х4,80м мебошад. Гирдогирди таги девор суфача дорад, ки бари он 0,95–1,00 м ва баландиаш 0,42 м аст. Таги [уxра, суфа[о ва девор[о тунукак бо гаx андова карда шудаанд. Худи новус дар болои та[курсии нимметра сохта шудааст. Рeи суфа ва [уxра пур аз устухони одамb аст, ки бетартибона хобиданд ва дар байни устухон[о бисёр ашёи маданияти моддb (зарф[о, асбоби зинат, оинаи биринxb, [айкалча[ои сафолb ва u.) ба назар мерасад. Инчунин танга[ои мисии Канишка ва Васудева ёфт шудаанд.
Новуси дигар (новуси 2,) ки дар болои та[курсии чоркунxаи на чандон баланд сохта шудааст, тар[и мураккабтаре дорад. Баъди дари даромад долоне сар мешавад, ки тамоми новусро ба ду rисми баробар таrсим мекунад. Дар ин долон рeбарeи [амдигар чор [уxра [аст, ки андозаи он[о 2,2х2,1 м ва 2,1х2,3м мебошад (фаrат ду [уxра безарар мондааст, ду [уxраи дигар rисман вайрон шудааст). Даруни [уxра[ову долон аз чанд rабат устухони одамb пур аст, устухони баъзе мурдагон пароканда нашуда, дар xои аслии худ мебошанд. Умуман аз ин новус 51 косахонаи сар баромад. Агар ба назар гирем, ки новус хеле вайрон шудааст, пас шумораи дар ин xо гeршуда[о хеле зиёдтар будааст. Аз афти кор, ба андозаи пур шудани [уxра[о да[они он[оро мебастаанд, баъди пур шудани долон дари асосиро [ам гeр кардаанд ва бо [амин ин новусро дигар кор нафармудаанд. Аз ин новус [ам бисёр ашёи маданияти моддb – бисёр асбоби зинат (шадда[ои сангию шишагин, ангуштарин[о, дастпона[о, гeшвор[о ва u.), асбоб[ои сафолb, бути гаxb ёфт шуд. Боrимонда[ои матое, ки аз ин xо дастрас гардид, хеле xолиби диrrат мебошанд. Яке аз танга[ои аз ин xо ёфтшуда (тангаи нуrраи Герай) дар да[они мурдае буда, онро аз rабати лое ёфтанд, ки ба коми мурда часпида монда будааст. Тамоми танга[ои ёфтшуда а[амияти калон доранд, зеро далолат мекунанд, ки новус ба муддати ни[оят дароз истифода мешуд – аз ин xо танга[ои нуrрагини таrлидан ба танга[ои нуrрагини Евкратид сикказадашуда, танга[ои мисини Вима Кадфиз, Канишка, Хувишка, танга[ои таrлиди танга[ои Васудева ба даст омаданд[487].
А[амияти [африёти rабристони Теппаи Шо[ ни[оят калон аст. Uайр аз ин ки ин новус[о rадимтарин гeр[ои Бохтар мебошанд (санаи он[оро асри I пеш аз милод, III–IV милодb гуфтан лозим), боз он[о ша[одат меди[анд, ки дар Бохтар маросими дафни зардуштb па[н шуда буд ва он хусусият[ои ба худ хос дошт. Инчунин тавсифи антропологии мурдагон [ам xолиби диrrат мебошад[488]. Дар сол[ои охир айнан [амин гуна rабристон[о дар дигар но[ияи Бохтари шимолb – дар водии Сурхондарё, дар rарибии димнаи Дилварxинтеппа ва де[аи Бандихон ёфт шуданд.
А[олии кeчманчb, нимкeчманчb ва як rисми а[олии муrимb мурда[ои худро дар хоктеппа[ои баланд гeр мекарданд. Шумораи зиёди ин гуна хоктеппа[о дар поёноби Кофарни[он, дар райони Исфара ва дар территорияи Ўзбекистону Тоxикистон [африёт шудаанд.