Нотавонии илми буржуазb, алалхусус [ангоми чун як чизи том омeхтани таърихи иxтимоию иrтисодии Осиёи Миёна ва Шарr маълум шуд. Муаррихони буржуазb барои шар[у тафсири ин масъала[о усулеро пеш гирифтаанд, ки ба методологияи uайриилмb асос ёфтааст ва манзараи [аrиrии таърихиро та[риф менамояд. Бар хилофи муаррихони буржуазb муаррихони советb аллакай аз сол[ои 20-ум ва аввали сол[ои 30-юм сар карда, дар ягона мавrеи дурусту [аrиrатан илмb – дар мавrеи марксизм - ленинизм истода, ба тавзе[и конкретии форматсия[ои иxтимоию иrтисодии шарr шурeъ намуданд.
Ин тадrиrотро новобаста ба дигар масъала[о, xудо аз он муборизаи ша-диди идеологb, ки илми мо зидди идеолог[ои империалистии Европаи uарбb ва Америка бурда истодааст, тасаввур кардан мумкин не. Ин идеолог[о (рeй-рост ё худ пардапeшкунон) исбот карданb мешаванд, ки халr[ои Шарr аз азал rафомонда мебошанд ва дар Шарr тараrrиёти xамъиятb гуфтанb чизе набуд. Иддаои «карахтии» тараrrиёти xамъиятb дар Шарr бо чунин як даъво «таrвият» дода мешуд, ки аз давра[ои таъсиси аввалин давлат[ои Миср ва Байнанна[райн то рeз[ои мо дар Шарr муносибат[ои феодалb вуxуд доштанд.
Асари до[иёнаи В.И.Ленин «Дар бораи давлат», ки соли 1929 нашр шуд, дар кори аз нуrтаи назари марксистb муайян кардани таърихи иxтимоию иrтисодb роли калон бозид. Дар ин асар навишта шудааст: «Тараrrии тамоми xамъият[ои инсонb дар давоми [азор[о сол беистисно дар [амаи мамлакат[о ба мо rонунияти умумb, дурустb, мунтазамии ин тараrrиётро ба ин тариrа нишон меди[ад, ки дар аввал мо xамъияти бесинф - xамъияти аввалини патриархалb, xамъияти ибтидоиро мебинем, ки дар он xамъият аристократ[о набуданд, баъд xамъияти ба uуломb асосёфта, xамъияти uуломдориро мебинем. Ин ро[ро тамоми Европаи мадании замони [озира тай кардааст – uуломдорb 2 [азор сол пеш аз ин комилан [укмрон буд. Ин ро[ро аксарияти бузурги халr[ои rитъа[ои дигари олам [ам тай кардааст»[492].
Тадrиrи марксистии масъалаи форматсия[ои иxтимоию иrтисодии Шарr дар сол[ои 20 – 30-юм акнун оuоз меёфт. Яке аз мушкили[ои он сол[о [амин буд, ки аксарияти насли калонсоли шарrшиносон, ки со[иби дониши факт[ои конкрет буданд, дар со[аи идеологияи марксистb [анeз тайёрии казоb надоштанд. Дар ин бобат нутrи яке аз барxастатарин намояндагони «насли калонсол» академик С.Ф.Олденбург, ки дар маxлиси фавrулоддаи АФ СССР июни соли 1931 эрод карда буд, ни[оят ба мавриду муносиб шуд. О.Ф.Олденбург гуфта буд: «Мо халr[о ва мамлакат[оро ба халrу мамлакат[ои Шарrу Uарб, халrу мамлакат[ои ба [амдигар муrобил ва [ар якеро ба тарзи худ омeхташаванда xудо намекунем, зеро Шарr бо [уrуrи баробар бо Uарб ба Иттифоrи мо дохил шуд ва мо Uарбро бо кадом методологияи марксистb меомeхта бошем, Шарrро [ам бо [амон методология тадrиr мекунем. Чи тавре дар Uарб муборизаи синфb равад, дар Шарr [ам чунин мубориза давом дорад. Дар Шарr [ам худи [амон форматсия[о ба вуxуд омадаанд, ки дар таърихи uарб [астанд. Ин нукта[ои асосии шарrшиносии мо мебошад»[493]. Ана [амин тавр шо[ро[и инкишофи шарrшиносии советb, ки ба та[курсии мазбути марксизм - ленинизм асос дорад, муrаррар карда шуд. Хуллас, диди марксистb ба таърихи халr[ои Шарr тамоман хилофи он xараёни реаксионии илми буржуазb мебошад, ки мабдаву сиришти он чунин суханони маддо[и империализми Британия Киплинг аст: «Бидонед, ки Шарr Шарr асту Uарб Uарб ва то рeзи арасот он[о бо [ам як нахо[анд шуд!»
В.В.Струве маъхаз[ои таърихи Миср ва Байнанна[райни Rадимро марк-систона тавзе[ дода ва он[оро бо диrrати тамом тадrиr намуда, дар ибтидои сол[ои 30-юм ба чунин хулосае омад, ки давлат[ои Шарrи rадим xамъият[ои навъи ни[оят соддатарини uуломдорb буданд[494]. Соли 1933 вай дар маърeзаи махсуси худ, ки барои Академияи давлатии таърихи маданияти моддb тайёр карда буд, ин аrидаи худро из[ор намуд ва он дере нагузашта аз чоп [ам баромад[495]. Uояти xасорат будани гуфта[ои вай роxеъ ба мавxуд будани форматсияи иxтимоию иrтисодии uуломдории Шарr, ба ин дараxа конкрет ва навоварона масъала гузоштани вай ва дар айни [ол баъзе камбуди[ои аrида[ои вай, яъне аз [ад зиёд баланд бардоштани роли uуломон ва ба[ои лозима надодан ба а[ли xамоат боиси он гардид, ки баъзе олимони маш[ур ба тавзе[оти В.В.Струве зид баромаданд. Дигар олимон нуктаи дар Шарr вуxуд доштани форматсияи uуломдориро rабул карда, онро инкишоф доданд[496].
Дар худи [амон соли 1933 С.П.Толстов дар пленуми Академияи маданияти моддb, ки ба масъала[ои пайдоиш ва тараrrии феодализм бахшида шуда буд, дар мавзeи «Генезиси феодализм дар xамъият[ои кeчманчии чорводор»[497] маърeза кард. Вай бисёр нукта[оеро асоснок намуд, ки баъдтар ба дурдона[ои ганxинаи илми таърихшиносии советb мубаддал гардиданд, масалан, яке аз он[о нуктаи робитаи зич доштани кeчманчиён ва зироаткорони муrимb мебошад ва u.
Дар айни [ол, вай фарзияе пеш ни[од, ки кeчманчиёни Осиёи Миёна (аз хунн[о сар карда) аз асри II пеш аз милод то худи аср[ои VIII–IХ давраи инкишофи uуломдориро аз сар гузаронданд ва зимнан «дар инкишофи xамъият[ое, ки дар он[о чорводории кeчb афзалият дошт, давраи uуломдорие, ки ба форматсия[ои антиrии ба[ри Миёназамин [амгун буд, дар як шакли ба худ хос демократияи [арбии uуломдорb вусъат меёфт»[498]. Ин фарзияи вай ба тафсил асоснок ва конкрет та[лил нашуда буд ва иддаои С.П.Толстов аз он сабаб [ам рахнапазир [исоб мешуд, ки баъзе нукта[ои он uалат буд (масалан, чунин иддао, ки дар байни туркман[о дар асри ХIХ сохти uуломдорb вуxуд дошт ва u.). Вале умуман аrидаи С.П.Толстов, ки нисбат ба Шарr таълимоти марксистии форматсия[ои иxтимоию иrтисодиро конкрет татбиr менамуд, хеле судбахш баромад. Аз ин аrида мантиrан бармеомад, ки нафаrат халr[ои кeчманчии Осиёи Миёна, балки халr[ои муrимии ба он[о зич робита дошта [ам мар[алаи тараrrиёти uуломдориро аз сар гузарондаанд.
Гузориши нави масъала боиси эътирози сахти як rатор олимон гардид. Масалан, А.Н.Бернштам дар пленуми соли 1933 тарафдори чунин аrида шуд, ки «rисми зиёди Осиё (Осиёи Миёнаро [ам вай ба ин xо [амро[ мекард.– Б. U.) форматсияи uуломдориро аз сар нагузаронда аз коммунизми ибтидоb ба xамъияти феодалb гузаштааст»[499].
Ду сол сонитар, соли 1935 М. Е. Массон даъво кард, ки дар давраи баъди асри VIII милодb дар Осиёи Миёна аллакай «заволи муносибат[ои кe[наи феодалb» сар шуда буд[500].
Вале чунин нукта, ки халr[ои Осиёи Миёна давраи uуломдориро аз сар гузарондаанд, тадриxан ба са[ифа[ои нашрия[ои илмии оммавb[501] ва махсус ро[ меёбад[502].
Соли 1938 С. Толстов бори нахуст сохти uуломдории Осиёи Миёнаи rадимро муфассал тафсир дод. Нукта[ои асосии он тафсир ин[оанд:
Аъёну ашрофи суuдиён дар арафаи истилои араб[о хосияти «uуломдорb ва сардорони rабилаву авлод»-ро мепазируфтанд.
{окимияти он ба «даста[ои мусалла[и uуломони чаrир... ва ба лашкари боимтиёзи савораи xавонони ашрофзода», ки маъхаз[ои арабию форсb ва хитоb аз он[о ривоят менамоянд, такя мекард. Ин намуди ташкили даста[ои [арбb дар давраи порт[о [ам расм буд.
Тамаддуни rадими во[а[ои Осиёи Миёна симои хоси «ша[рb» дошт.
Кeчманчиён ва зироаткорон бо [амдигар робитаи зич доштанд.
Uуломдорb дар байни а[олии муrимb ва кeчманчb маъмул буд. Ба ин мадраки маъхаз[ои хитоb ва «мактуб[ои rадимии суuдb» бевосита далолат мекунанд. Ба ин худи дар [айъати давлати {ахоманиши[о будани Осиёи Миёна ва бевосита моддаи оид ба uуломдории айбномаи Сосониён шо[ид аст. Гeр[ои оддии давраи усуни[о, ки ба тартиби муrаррарb rатор-rатор нестанд, аз афти кор, гeр[ои uуломоне мебошанд, ки ба усуни[о тааллуr доштанд (аrидаи дигар – «uуломони дар манзиле сокиншуда ва аъёну ашрофи усуни[о»).
«Мадракоти археологb далолат мекунанд, ки дар сохтмони шабакаи обёрии Осиёи Миёна ме[нати uуломон васеъ истифода бурда мешуд... Анxом додани ин гуна сохтмон бо rувваи де[rонон ва бо восита[ои техникb, ки дар ихтиёри суuду хоразмиёни rадим буд, он rадар rувваи кориро аз хоxагии rишлоr кашида мегирифт, ки ин со[аи хоxагb ба [еx ваx[ мeътадил кор карда наметавонист. Суханони маш[ури Ф.Энгелсро андак дигар хел таъбир дода гуфтан мумкин, ки агар uуломдорb намебуд, маданияти баланди обёрии Шарr ба вуxуд намеомад».
«Пас аз он ки Осиёи Миёна ба доираи назари осори хаттb афтод, боз дар муддати чандин аср[о боrимонда[ои сохти ибтидоии xамъиятb пойдор монданд ва фаrат аз аср[ои якуми [азораи якум сар карда, аввалин дигаргуни[ои калони сохти xамъиятии халr[ои Осиёи Миёна ба назар мерасанд, ки он[о Осиёи Миёнаро тадриxан ба доираи системаи uуломдории Шарr мекашиданд».
«Бe[рони умумии олами uуломдорb, ки империяи Римро вожгун сохта, давлати Хитои rадимро ба завол расонд, ба сари Осиёи Миёна [ам омадааст. Давлати Кушон дар асри V дар зери зарбаи rабила[ои барбарb, ки дар асри IV дар Хитой ва дар аср[ои IV-V дар Европа бо номи гунн[о маълум буданд, ба хок яксон гашт»[503].
Ин нукта[ои С.П.Толстов, ба uайр аз ду нуктаи аввал, асосан[504] аз тарафи аксари олимони советb маъrул дониста шуд ва дар таълифи марксистии таърихи rадими Осиёи Миёна роли му[им бозид (ду нуктаи аввал барои [амин rабул нашуд, ки иддао дошт, гeё дар Осиёи Миёна давраи uуломдорb то худи аср[ои VII-VIII давом карда бошад. {ол он ки ин фикр uалат аст).
Баъд[о С.П.Толстов бор[о ба сари масъалаи сохти иxтимоии иrтисодии Осиёи Миёнаи Rадим[505] баргашта, [аракат кард, ки асосан бо мадади мадраки таърихи шабакаи обёрии Хоразм нуктаи дар ин но[ия вуxуд доштани сохти uуломдориро исбот кунад. Дар хоxагии rишлоr, аз xумла дар обёрb истифода шудани ме[нати uуломон аз э[тимол дур нест. Вале чунин иддаои С.П.Толстов, ки а[олии озод дар сохтмони шабакаи обёрb ширкат надошт ва канал[ои rадима «бо rувваи uуломони сершумори дар дигар намуд[ои зироаткорb машuул набуда сохта шудаанд»[506], ба назари мо он rадар ба[снопазир нест[507]. Аз рeи [исобу китоби С.П.Толстов фаrат дар сохтмони канали биступанxкилометраи Xонбосrалъа мардони но[ияи атрофи канал, агар соле 20 рeзb кор мекарданд, 15 – 25 соли он[о сарф мешуд. Ба фикри С.П.Толстов, ин кор [еx мумкин не, аз ин рe, ин канал[оро шумораи зиёди uуломон сохтаанд. Ин муло[иза[о ба ду гумон асос ёфтаанд: канал[ои калон ни[оят тез сохта мешуданд; а[олии зироаткори во[а метавонист дар сохтмони канал соле [амагb 20 рeз кор кунад.
Вале канал[ои калон, э[тимол, дар зарфи чандин сол[о (дар баъзе маврид[о дар зарфи да[[о сол[о), умуман шабакаи обёрb дар зарфи сад[о сол сохта мешуданд. Аз дигар тараф, хусусияти хоxагии rишлоrи Осиёи Миёна (аз xумла, Хоразм) имкон медод, ки а[олии зироаткор дар сохтмон ва тоза кардани xeю ан[ор соле ду ва [атто се мо[ машuул шавад[508]. Пас, худи [амон канали Xонбосrалъа (агар чунин маълумоти С.П.Толстов ва Б.В.Андриановро ба назар гирем, ки шумораи мардони rобили кор таrрибан 1000 кас мебошад) мумкин буд бо rувваи а[олии но[ияи канал дар зарфи чор ё панx сол сохта шавад[509]. Ни[оят, беандоза соддаву камсамар будани техникаи хоxагии rишлоr аз киштукор кашида гирифтани «шумораи зиёди» коркунон ва фаrат дар каналканb истифода бурдани он[оро ба як кори бефоида ва [атто зарарнок табдил медод. Он[оро бо воситаи зиндагb таъмин кардан бар дeши а[олии зироаткор бори гароне мешуд. Дар [амон дараxаи техникаи хоxагии rишлоr, ки дар Хоразми охири асри ХIХ вуxуд дошт, як коркун метавонист (агар чорвои корb дошта бошад) дар як сол дар андак майдон киштукор кунад[510]. Дар давра[ои rадим бошад, сифати техникаи хоxагии rишлоr боз [ам пасттар буд. Пас, имкон ва зарурати васеъ намудани майдони кишт ба шумораи коркуноне, ки бевосита дар киштукор шуuл доштанд, сахт вобаста буд.[511]
Маълум, ки дар асри ХIХ ва ибтидои асри ХХ миrдори [осили гандум аз [ар як гектари замини обb 15-20 сентнер буд[512]. Аз ин миrдор 1,5–2 сентнерашро барои тухмb мегирифтанд. Як rисми [осилро (ба [ар [ол, камаш 1/3 rисми онро, ки ин rоида дар аср[ои миёна маъмул буд) де[rон хироx ё андоз медод[513]. Дар дасти де[rон [амагb 8–11с uалла мемонд. Дар давраи rадим бошад, ин раrам[о аз ин хеле камтар буданд. Агар ин раrам[оро 50 фоиз кам карда, онро дуруст [исоб кунем (албатта, фаrат фикран) дар дасти де[rон [амагb 4–5,5с uалла мемонд: ин миrдор uалла соле ба ду ва агар бисёр гирем, ба се кас базeр мерасад. Агар ба назар гирем, ки дар киштукор ба коркуни асосb а[ли хонаи вай [ам кeмак мекарданд, пас оилаи деrrони Хоразми Rадим шиками худро бо азоб сер мекарду маxбурb андоз медод.
Дар асоси муло[иза[ои болоb чунин тахмин xоиз аст, ки дар сохтмони ирригатсионb ва дар мавсим[ои лозима тоза кардани xeю ан[ор одатан (гарчанде баъзе истисно[о [ам маълуманд) тамоми коркунони хоxагии rишлоr ва аз xумла, uуломон низ иштирок мекарданд. Б.А.Литвинский хеле дуруст навиштааст, ки: «Ба сохтмони канал[ои нав худи давлат манфиатдор буд, зеро барои истифода аз об ва замин[ои обb андоз мегирифт. Бинобар [амин а[ли де[от, аз афти кор, маxбуран ба каналковb сафарбар мешуданд. Ин кор, э[тимол, зери ро[барb ва назорати намояндагони [укумат иxро мешуд».[514]
Худи [амин му[аrrиr чун шабе[ ба Ошур ишорат мекунад, ки дар он xо бинокорb чун амри умум маъмул буд ва дар он худи подшо[ [ам, [амчун намояндаи xамоат (албатта, фаrат ба тарзи рамзb) иштирок мекунад.[515] Боrимонда[ои ин расму таомули rадим дар Хева то асри ХIХ пойдор буд. {ар сол дар ваrти тоза кардани xeйбор, баъди маросими пурдабдаба, худи хон ба xeй медаромаду ба даст каланд гирифта, онро гeё тоза карданb мешуд.[516]
А[амияти иxтимоb ва агар ин таъбир xоиз бошад – «мартабаи» каналковон дар Шарrи rадим чунон баланд буд, ки масалан, дар асотири шумерb худи худоён xeй мекобанд, каланд мезананд ва хокро ба сабад андохта, пушторакунон берун мебароранд.[517]
Дар Мисри Птолемей каналковию дарuотсозb бо мадади а[олии ма[аллии мутеъ анxом дода шуда, давлат он[оро ба ин кор иxборb сафарбар менамуд. Умуман таомул [амин буд, ки дар ин кор бояд [ама иштирок кунанд, вале намояндагони табаrа[ои болоии xамъият андози муайяне медоданду ба кор намебаромаданд. Касони ба каналковb сафарбаршударо давлат бо каланду сабади хоккашонb таъмин мекард ва он[о баъди анxоми кор бояд каланду сабадро гашта медоданд.[518]
Дар Шарr манфиати оддии иrтисодb таrозо мекард, ки тамоми а[ли де[от дар каналковb иштирок кунанд. Ин гуна кор[ои мураккаб бе идораву танзими давлат анxом ёфта наметавонист ва чи тавре К. Маркс дар асари худ «{укмронии Британия дар {индустон» навиштааст:
«Шароити обу [аво ва хусусияти хок... системаи обёрии сунъиро, ки бо ёрии канал[о ва иншооти ирригатсионb ба амал бароварда мешавад, асоси зироаткории шарr гардонидаанд... Он функсияи иrтисодb, ки [амаи [укумат[ои Осиё маxбуран ба xо меоварданд, яъне функсияи ташкили кор[ои xамъиятb аз [амин система ба миён меомад. Чунин системаи ба таври сунъb баланд бардоштани [осилхезии замин, системае, ки ба [укумати марказb вобаста буда, дар сурати бо кор[ои ирригатсионb ва хушккунии замин[о бепарвоb кардани ин [укумат фавран ба таназзул меафтод, сабаби чунин факте мебошад, ки территория[ои бисёр калоне, ки як замон[о хеле обод буданд... [оло ба биёбони бе[осилу беодам мубаддал шудаанд...»[519]
Муаррихони советb дар сол[ои 40 – 60-ум нуктаи дар таърихи Осиёи Миёна инкишоф ёфтани сохти uуломдориро аниr ва амиr намуда, масъала[ои таърихи сиёсb, тараrrиёти rувва[ои исте[солкунанда, муомилоти пулb, маданият ва дигар xи[ат[ои ин сохтро муфассал тадrиr намуданд. Uайр аз ин кeшиш карданд, ки хусусияти сохти uуломдории Осиёи Миёнаро муайян намоянд ва мар[ала[ои тараrrиёти онро муrаррар кунанд.[520] Хуллас, дар илми советb чунин аrида пойдор шуд, ки дар Осиёи Миёнаи rадим сохти uуломдорb [укмрон буд.[521]
Тадrиrи маxмeи материал[ои таърихb касро ба чунин аrида водор мекунад, ки сохти uуломдории Осиёи Миёна баъзе хусусият[ои му[им дошт. {анeз дар нашри якуми «Таърихи халrи тоxик» (М., 1949) баъзе хусусият[ои принсипиалии сохти xамъиятии Осиёи Миёнаи rадим таъкидан баён шуда буд. Ин аrида дар нашр[ои минбаъдаи ин асар инкишоф дода шуд ва хеле аниrтар гардид.
Дар xилди I асари коллективонаи «Таърихи халrи тоxик» (М., 1963) [амон материал[ое, ки дар сол[ои 60-ум оид ба Осиёи Миёнаи rадим дар ихтиёри илм буд, та[лил карда шуда, бо мадраки таърихии иxтимоию иrтисодии мамлакат[ои [амxавори Шарr муrоиса карда шуданд. Ин тадrиrоти аз [ама пурратару ботартибтар дар [алли ин масъала, инчунин rадаме ба пеш буд.
Дар болои мубо[иса оид ба «тарзи осиёии исте[солот» махсус таваrrуф кардан даркор.
Дар охир[ои сол[ои 20-ум ва аввали сол[ои 30-юм дар илми советии таърих оид ба «тарзи осиёии исте[солот» мубо[исаи калон ба вуreъ омад. Ин мубо[иса дар миёна[ои сол[ои 60-ум боз авx гирифт ва зимнан ба мубо[исаи дувум баромади олимони марксисти хориxа[522] ибтидо гузошт. Дар ин мавзeъ дар журнал[ои илмb бисёр маrола[о чоп шуданд, маxмeа[о ва асар[ои ало[ида интишор гардиданд.[523]
Истило[и «тарзи осиёии исте[солот» дар асар[ои асосгузорони марксизм дучор меояд. Вале дар ибтидои сол[ои 80-уми асри Х1Х ваrте К.Маркс ва Ф.Энгелс бевосита ба масъала[ои таърихи rадим машuул шуданд, диди он[о ба ин масъала таuйир ёфт. Дар асари Ф.Энгелс «Пайдоиши оила, моликияти хусусb ва давлат» (с.1884) ба xои «тарзи осиёии исте[солот» сохти ибтидоb ва баъди ин сохти uуломдорb омадааст. Соли 1887 Ф.Энгелс навишта буд:
«Дар даврони rадими осиёb ва классикb uуломдорb шакли асосии зулми синфb буд, яъне на он rадар замини омма[о мусодира карда мешуд, балки бештар шахсияти он[о аз они худ карда мешуд... Дар аср[ои миёна аз замин озод кардани халr не, балки, баръакс, ба замин вобаста намудани вай манбаи истисмори феодалb буд»[524].
В.И.Ленин дар асари махсуси худ «Дар бораи давлат»[525], ки ба форматсия[ои иxтимоию иrтисодb бахшида шудааст, [ар як форматсияро муфассал тавсиф дода, ба xои [амдигар бо тартиб омадани он[оро баён кардааст, вале В.И.Ленин истило[и «тарзи осиёии исте[солот»-ро [атто ном намебарад ва фаrат дар матни иrтибос[ое зикр мекунад, ки аз асар[ои дахлдори К.Маркс гирифтааст. Мо [амфикри он олимони советb [астем, ки ба аrидаи он[о К.Маркс ва Ф.Энгелс бо мурури ваrт аз тасаввурот оид ба ким чи хел «тарзи осиёии исте[солот» даст кашидаанд. Кeшиш[ои В.И.Ленинро [ам тарафдори «тарзи осиёии исте[солот» карда нишон додан низ [еx як асос надорад.
Дар айни [ол, дар рафти мубо[исаи охирин маълум шуд, ки мазмуни форматсияи uуломдориро бештар [артарафа ва васеътар муайян кардан зарур аст. Чунин аrида [аст, ки сохти uуломдорb гeё чунон xамъияте бошад, ки дар он аксарияти (ва [атто rисми асосии) исте[солкунандагони бевосита бояд uуломон бошанд - [ол он ки ин аrида мутлаrо беасос ва догматикb аст. Воrеан таърих аз ин гуна xамъият[о хабар надорад ва [ама ваrт uуломон rисми камтари а[олиро ташкил медоданд. Худи авзои uуломон ни[оят гуногун шуданаш мумкин буд. Билохир, он xамъияте, ки мо xамъияти uуломдорb меномем, аслан гуногунуклад буд.[526]
{амаи инро дар ваrти дида баромадани сохти xамъиятии Осиёи Миёнаи rадим ба назар нагирифтан мумкин нест.