Аллакай дар охири [азораи III ва аввали [азораи II пеш аз милод дар Туркманистони xанубb таrсимоти молумулкb равшан ба назар мерасад. Дар Теппа[исор ном осори эронb, ки ба [амин давра[о тааллуr дорад, rабр[ои ни[оят бои сардорон ёфт шудааст. Дар Туркманистони xанубb ин гуна rабр[ои боён нестанд, вале дар rатори гeр[ои муrаррарb гeр[ое [астанд, ки фарrи калон доранд. Масалан, чунин аст rабри ко[инае, ки бо ангуштарини тилло ва шаддаи зебо гeронда шудааст (дар Олтинтеппа). Па[н шудани мe[р [ам аз инкишофи таrсимоти молумулкb ва иxтимоb далолат мекунад. Ёфт шудани хазина[о нишони он аст, ки сарватандeзb аз тарафи намояндагони баъзе хонавода[о сар шудааст.[527] Сохтмони rасру коху маъбад барин бино[о аз мавxудияти xамъияте ша[одат меди[ад, ки аз афти кор, аллакай ба синф[о таrсим шудааст.
Таrсимоти молумулкb ва иxтимоb дар xануби Осиёи Миёна, аниrтараш дар Туркманистони xанубb нисбат ба дигар но[ия[ои [амсоя хеле барваrттар оuоз ёфтааст. Сабаби ин гуна «барваrтии» инкишофи Туркманистони xанубb гуногун мебошад. Аз xумла, яке аз сабаб[о [амин, ки дар Туркманистони xанубb барои зироати обии rадимb шароити аз [ама rулайтар (дар Осиёи Миёна) фаро[ам омадааст. Аз дигар тараф, Туркманистони xанубb дар бобати робита бо дигар тамаддун[ои ша[рии Шарr авзои муносибтаре дошт.
Инкишофи xамъияти синфb дар Туркманистони xанубb аввал мунтазам боло рафта, вале дар мобайн ва дар нимаи дувуми [азораи II пеш аз милод суст шудан гирифт. Ин [олат беихтиёр шимоли {индустонро ба хаёл меоварад. Дар бораи хусусияти дигаргуни[ои иxтимоb, ки дар он давра[о дар xамъияти Туркманистони xанубb ба вуreъ меомаданд, фаrат тахминан гап задан мумкин аст. Шакке нест, ки аллакай дар оянда дар он давра таrсимоти калони иxтимоb ва молумулкb вуxуд дошт. Инчунин мавxудияти диз[о (манзил[ои муста[ками аркдор) низ xолиби диrrат аст, ки он[о дар охири [азораи II ва аввали [азораи I нафаrат дар Туркманистон, балки дар Бохтар низ маълум буданд. Чунин суханони Ф.Энгелсро пурра ба он[о нисбат додан мумкин аст: «Бе[уда нест, ки дар атрофи ша[р[ои нави муста[камгардида девор[ои да[шатовар rомат рост кардаанд: дар хандаr[ои зери ин девор[о гeри абгори сохти авлодb намоён шуда меистад; бурx[ои он[о бошанд, то ба тамаддун расидаанд».[528]
Дар нимаи аввали [азораи I пеш аз милод таrсимоти молумулкb, иxтимоb ва пайдоиши синф[о бо rувваи нав авx мегирад. Xи[ати нави ин падида [амин, ки он акнун тамоми но[ия[ои асосии Осиёи Миёнаро фаро мегирад. Инъикоси онро дар «Авесто» ва [атто дар rисм[ои rадимтарини он дидан мумкин аст. Ба аrидаи муаллифони «Авесто», сарват, пеш аз [ама, чорво мебошад. Па[лавони та[амтан Хумо со[иби «гала[ои хуб» будааст; «[авли[ое» зикр шудаанд, ки «аз чорво бой будаанд». Ба худи Зардушт шахсе да[ модиёни тойчадор ва як шутурро инъом карданb шудааст ва чи тавре В.И.Лившитс [аrrонb rайд мекунад: «ба гумон, ки ин одам зироаткори оддb бошад».[529]
Дар бораи сохти иxтимоии Осиёи Миёна дар миёна ва нимаи дувуми [азораи I пеш аз милод маълумот ни[оят кам аст. Фаrат баъзе ишора[о оид ба таrсимоти иxтимоb ба назар мерасаду бас. Масалан, дар байни бохтари[о ва суuдиён «наxибтарин[ое» (nobilissimi) будаанд, ки бо «наxобати», худ аз дигарон фарr доштаанд (Квинт Куртсий, VII, 10, 4; Арриан, VII, 6. 3). Дар Осиёи Миёна uуломдорb [ам расм будааст. Масалан, дар сарчашма[о ривояте [аст, ки сокинони но[ияи uарбии давлати {ахоманиши[оро «uулом гардонда» ба Осиёи Миёна кeчонда овардаанд. Ана [амин тавр сокинони Барка ном ша[ри юнониёнро (воrеъ дар шимоли Африка) дар Бохтар муrимb кардаанд (Геродот, IV, 204). Форс[о юнониёни ионии шeришбардоштаро метарсонанд, ки худашонро uулом карда, духтарони он[оро ба Бохтар му[оxир хо[анд кард (Геродот, VI, 9). Аз афти кор, uуломонеро, ки аз но[ия[ои uарбии давлати {ахоманиши[о меоварданд, одатан дар Бохтар маскун мекарданд. Вале ин uуломон uуломони подшо[ буданд. Дар бораи uуломони хусусии ин давра маълумот камтар аст. Масалан, тан[о як хабар [аст, ки ([амон [ам комилан аниr не) Спитамани суuдb uулом (servus) доштааст (Квинт Куртсий, VIII, 3, 9). Дар айни замон дар маъхаз[о ишорат меравад, ки дар ташкили иxтимоии а[олии ондавраи Осиёи Миёна падида[ои сохти авлоду rабилавb ба назар мерасанд. Шояд ба [амин сабаб а[олии яке аз ша[р[ои шимоли Суuд rабила ё авлоди (gens) момакон номида шудаанд (Квинт Куртсий, VII, 6, 17).
Аъёну ашрофи Суuд ва Бохтар дар замони Искандари Маrдунb со[иби сарвати азим буд. Бевосита набошад [ам, ба ин, масалан, кирдори {уриён ном шахсе далолат мекунад, ки тамоми лашкари маrдуниёнро дар муддати ду мо[ бо хeрокворb таъмин карда тавонистааст (Арриан, IV, 21, 10). Портии маш[ур аз авлоди Сурен, ки Крассро торумор карда буд, ба rавли Плутарх («{аёти Красс», 21), «одаме будааст баuоят нодир, [ам дар сарват ва [ам дар наxобат ва [ам дар шe[рат нафси сонb баъди шо[... Бидуни тeша, ки бори [азор шутур будааст ва бидуни дусад ароба канизак ба сафар намебаромадааст. {азор па[лавони зире[пeш ва аз ин беш сарбозони мусалла[ eро мушоият мекардаанд, тамоми нeкару саворагону uуломони вай аз да[ [азор меафзудааст». Мусофире rайд кардааст, ки дар Даван «[авли[ои пурсарват» ва «калоншаванда[о» [астанд; бой[о захираи фаровони шароб доштаанд. Бой[ои усуни[ои кeчманчb гала[ое доштаанд, ки [ар яке 4–5 [азор сар будааст.