Дар танга[ои Юнону Бохтар ва давра[ои баъдтар ва инчунин дар танга[ои Кушониён чунин унвони юнонb ё худ шарrиэронии сардори давлат сабт гардидаанд – «волb», «шо[», «ша[аншо[». Дар як мe[ри [индb ба хатти кушонb номе зикр шуда, баъди он унвони он шахс – «вазурк фрамалар»[530] омадааст. Дар Эрони сосонb [ам сардори маъмуриятро «вазург фрамадар» мегуфтаанд, ки гeё як навъ сарвазир буд. Ба ин мансаб фаrат муrаррабони шо[ ё худ намояндагони авлод[ои маш[ур со[иб шуда метавонистанд.[531] Вале бояд дар назар дошт, ки дар Осиёи Миёна маънои ин унвон дигар буданаш [ам мумкин, зеро дар матн[ои мансуб ба давра[ои аввали асри миёнаи Суuд фармондор «маъмури хоxагии дарбор» буд.[532] Аммо аз э[тимол дур нест, ки дар замони Кушониён унвони мазкур унвони маъмури олии (ё яке аз унвон[ои олии) давлат буд.
Дар Эрмитажи давлатb[533] ва дар Музеи Британия[534] мe[р[ое [астанд, ки дар он[о унвони «[азорахт» сабт шудааст ва он [амчун [азорпати Сосониён мебошад.[535] Санаи ин мe[р[о муайян нест, э[тимол, он[о ба давра[ои баъди Кушониён мансуб бошанд. Дар бораи xои та[ияи он[о [ам ягон гапи муайян задан мумкин не, вале мо метавонем барои исботи дар аср[ои III-IV милодb дар Бохтар мавxуд будани идораи мукаммали давлатb он[оро чун далели иловагb ба кор барем. Дар катибаи Сурхкeтал гуфта шудааст, ки унвони Ноrанзоr «каралраг» буд. Ба аrидаи В.Б.{еннинг ин бо унвони сосонb «каноранг» (яъне сар[адбон) як асту со[иби ин унвон волии но[ияи шарrb (яъне но[ияи ба Осиёи Миёна [амсар[ади) давлати Сосониён буд. Вазифаи ин волb асосан [арбb буд, на гражданb. Баъд ин унвон дар Осиёи Миёна хеле па[н шуд, масалан, дар ибтидои аср[ои миёна намояндагони оли Самарrанд чунин унвон доштанд[536].
Дар мe[ре, ки дар Эрмитажи давлатb ма[фуз аст, В.Б.{еннинг калимаи «асбаропат»-ро хонд. Rисми аввали калима калимаи забони форсии миёна «асбар», яъне «савор» мебошад. Rисми дувуми калима аз «пат»-и забони rадимаи форсb аст, ки ба маънои «со[иб» меояд. Хуллас, аниrаш [амин, ки ин калима ном не, балки унвон буда ва маънои он «сардори саворон аст»[537].
Дар яке аз гемма[ои кушонb номи со[иби гемма «Харбалан» (яъне «Харсавор») сабт шудааст. В.А.Лившитс ишорат кардааст, ки ин ном дар ду катибаи [индb, ки аз Сарнат[а (rарибии Банорас) ёфт шудааст, дучор мешавад ва зимнан яке аз катиба[о сана дорад ва он ба соли севуми [укмронии Канишка рост меояд. Дар ин катиба дар бораи иморати ибодатго[и буддоb хабар дода шуда, дар байни донатор[о ду «сатрап» –Wanaspara ва Kharapallano зикр мешавад. Шахси дувум талаффузи номи [индии касест, ки дар гемма сабт гардидааст, Vanaspara бошад, аз Wanaspar-и бохтарb бармеояд ва маънояш «зафардод» аст. Дар дувумин катибаи мазкур Kharapallano «сатрапи аъзам» номида шудааст».[538]
Аз тадrиrи Порт маълум буд, ки идораи маъмурb - вилоятb ва ма[аллb ни[оят маъмул буду барои пахш намудани исте[солкунандагони бевосита хизмат мекард.
Инак, ду rутб: дар як тараф, ашроф, ки дар даст [окимияту сарвати беандозаро ниго[ медошт ва дар тарафи дигар, ононе, ки ин сарватро ба вуxуд овардаанд. Дар бораи таркиби а[ли ме[нат (агар ма[з аз Осиёи Миёна сухан равад) дигар маълумоти муфассалтаре нест. Дар маъхаз[ои то ба мо расида хабаре нест, ки rаср[оро кb месохт, rалъаву исте[ком[оро кb барпо менамуд, кb дар устохона[ои ша[р кор мекард ва а[олии де[от аз ки[о иборат буд. Шакке нест, ки дар Осиёи Миёна uуломон[539] [ам буданду а[олии мазлуму мутеъ [ам.
Бояд rайд кард, ки (дар асоси исботи забоншиносон) барои ифодаи uуломи давраи падаршо[b [индуевропоиён [анeз дар давраи биринxb истило[е доштанд, пас он[о дар [амон замон[о аз uуломдории падаршо[b воrиф будаанд. Дар давраи «Авесто» [ам uуломону одамони мутеъ вуxуд доштаанд. Агар давра[ои сонитарро гирем, дар бораи uуломони Суuд, Порт маълумоте [аст, дар бораи uуломоне низ сухан меравад, ки аз Бохтар ва э[тимол, аз Фарuона мешудаанд. Дар «Мактуб[ои rадимаи суuдb» ва дигар осори хаттии суuдиён истило[оти «вандак» («банда», «uулом») ва «дайя» («чeрb») дучор мешавад. Дар нико[хати суuдиён (аввали асри VIII милодb) чор тоифаи мардумони мутеъ зикр шудааст. Дар байни он[о uуломони дар боло зикршуда вандак[о, uуломони ба xои пули rарз гирифташуда нипак[о ва шахсони асир афтода uуломшуда - ванак[о номбар шудаанд. Дар айбномаи Сосониён, ки дар асри V милодb таълиф шудааст, ду тоифа uуломон – бандак[о (яъне умуман uуломон) ва анаш[рак[о (яъне шахсони асир афтода uуломшуда) ба назар мерасанд.[540] Дар ду катибаи рeи устухондон[ои Тerrалъа (Хоразм), ки санаи он[о дар як ваrт аст, истило[и «хуноник» пайдо шуд. Мувофиrи баъзе мадракот дар Хоразм истило[и «хун» маънои асири uарибро доштааст.
Барои [алли масъалаи сохти иxтимоию иrтисодb хуxxат[ои Тупроrrалъа а[амияти махсус доранд (аср[ои II–III милодb). Ин рeйхати а[ли хонавода-[ост, аниrтараш, рeйхати мардони оила, яъне рeйхати тоифаи агнатb мебо-шад. Масалан, дар [уxxати № 8 гуфта мешавад, ки тоифа аз 21 кас иборат, аз xумла, 4 шахси озод (со[ибхона, ду писари калонаш ва домодаш). Uуломон бошанд (ё худ хизматгорон) 17 нафар, зимнан 12 нафари он[о uулом (ё хизматгори) худи со[ибхона, 2 нафарашон аз они занаш, 2 нафари дигар аз они писаронаш ва 1 uулом аз они писари канизи со[ибхона[541]. То нашри пурраи [уxxат[ои мазкур аз тафсири таърихии он бе[тараш худдорb кардан даркор. Вале бори дигар таъкид мекунем, ки ме[нати uуломон на ягона буду ва на, аз афти кор, афзалияте дошт. Ин гап, аз xумла ба хоxагии rишлоr [ам дахл дорад.
{индушинос - марксисти маш[ур Валтер Рубен (РДГ) аrида дорад, ки дар {индустон шумораи uуломон хеле зиёд буд, вале бевосита дар исте[солот ([ам дар хоxагии rишлоr ва [ам дар [унармандb) он[о маrоми баланд надоштанд, зеро самараи ме[натии он[о зиёд набуд.[542]. Вазъият нафаrат дар {индустон чунин буд, балки чи тавре олимони советb нишон доданд, дар аксари мамлакат[ои дунёи rадим, ки дар он xо исте[солоти молb тараrrb накарда буд, чунин вазъиятро дидан имкон дошт. И.М.Дяконов менависад: «...Фаrат Коринф, Афина ё Рим ([ам Рими республикаи сонb ва [ам Рими империяи аввал) барин xамъият[о, яъне фаrат баъзе xамъият[ои дунёи rадим, xамъият[ое, ки дар он[о uолибан исте[солоти молb равнаr дошт, дар инкишофи пуравxи uуломдории uайридавлатии миrёсан хеле калон мисол шуда метавонад.»[543]
Ба фикри мо [ам, дар Осиёи Миёна ме[нати uуломон, аз xумла ме[нати uуломон дар исте[солоти хоxагии rишлоr роли uайриасосb, аниrтараш, роли дувумдараxаро мебозид.
Ба ин муносибат бояд таъкид кард, ки мувофиrи ша[одати баъзе мадракоти бевосита ва бисёр мадракоти бавосита дар Осиёи Миёнаи rадим, чунончи, умуман дар Шарrи rадим[544] xамоат маrоми ни[оят баланде дошт. Xамоат[ои хонаводагии падаршо[b ва xамоат[ои [амсоягон, ки он[оро мутта[ид менамуданд, [амон та[курсие буд, ки бар он xамъияти rадим пойдор меистод. Ин xамъият, бо таъбири И.М.Дяконов, пеш аз [ама, ташкилоти одамони озоду uуломдорони баробар[уrуr буд.[545]
Дар Суuди давра[ои аввали аср[ои миёна (ва аз афти кор, аз ин [ам пештар) xамоат (наф) аз ашроф (озоткорон), савдогарон ([авокорон) ва де[rонони озоди xамоату [унармандон (корикорон)[546] иборат буд. Умуман аз давра[ои «Авесто» сар карда дар забони эронb муrобилгузории шахсони аз xи[ати иxтимоb боло ба шахсони аз xи[ати иxтимоb паст ба назар мерасад. Шахсони аз xи[ати иxтимоb болоро «озод» меномиданд.[547] Ба он[о шахсони мутеъ, пеш аз [ама, uуломон муrобил меистоданд. Ба rавли Ф.Энгелс, «истибдоди шарrb ба моликияти умумb асос ёфта буд».[548]
Гарчанде дар сохти иxтимоию иrтисодb муносибат[ои uуломдорb маrоми му[им доштанд ва чуноне ки бисёр му[аrrиrон нисбат ба Шарr инро раво медонанд, xамъиятро умуман xамъияти uуломдорb номидан мумкин аст, вале ба аrидаи мо, дар Осиёи Миёна дар исте[солот дар тамоми муддати давраи rадим а[ли xамоат роли пешбаранда доштанд ва ин, алалхусус, дар исте[солоти хоxагии rишлоr аён аст. Ин замоне буд, ки дар де[от xамоати rишлоr [укмронb мекард.[549]
Хусусияти xамоатb доштани зироаткорb протсесси аз хоxагии натуралb ба хоxагии молb гузаштанро хеле суст кард, зеро маълум аст, ки «[ар rадар таназзули тарзи xамоатии зиндагонb бештар бошад, ба мол табдил ёфтани ма[сулот... [амон rадар зиёдтар мешавад».[550]
Чи тавре дар боб[ои болоb нишон додем, дар Осиёи Миёна [аёти ша[рb барваrт оuоз ёфта, бо бисёр мамлакат[о робитаи савдо баста шуд, вале хусусияти натуралии хоxагb мисли пештара маrоми асосb дошт. Агарчи ба туфайли ин савдои дохилb ва муомилоти пул чандон чуrур па[н нашуда бошанд [ам, он[о дар [ар [ол «барои ба системаи uуломдорb, ки ба исте[соли арзиши изофа нигаронида шудааст, табдил ёфтани системаи патриархалии uуломb, ки ба исте[соли васоили бевоситаи зиндагb нигаронида шудааст»[551], мусоидат карданд.
Дар но[ия[ои кe[b ва даштии Осиёи Миёна инчунин во[иди таrсимнашудаи [унармандb байни ша[ру де[от вуxуди худро идома медод. Дар ин xой[о [унармандb аз зироаткорb [анeз rатъиян xудо нашуда буд.
{амзистb ва [амкории зичи но[ия[ои зироаткор ва олами rабила[ои кeчманчb дар тeли бисёр аср[о ва [азора[о [одисаи хоси тараrrиёти таърихии Осиёи Миёна ва бисёр дигар мамлакат[ои Шарr буд.[552]
Яке аз вазифа[ои истибдоди шарrb бо маrсади uорати кишвар[ои дигар ва uасби замин[ои бекарон доимо xанг кардан буд.
Инчунин бояд rайд кард, ки тараrrиёти хоxагb ни[оят нобаробар буд ва, аз ин рe, дар инкишофи муносибат[ои uуломдорb дар вилоят[ои гуногуни Осиёи Миёна низ нобаробарb ба назар мерасад. Аз xи[ати иrтисодb но[ия[ои пешrадам во[а[ои Суuд, Хоразм, Бохтар (Тахористон), Фарuона ва Хуросон буданд. Во[а[ои нисбатан ма[дуди кe[истони доманаи Помир, Бадахшон, Кe[истон ва u. андак rафо мемонданд. Но[ия[ои {афтрeд, назди Арал, со[или Каспий ва но[ия[ои Rазоrистони [озира гeша[ои rафомондаи дурдаст [исоб мешуданд. Во[а[ои Чоч ва Истаравшан як навъ район[ои гeё буферb буданд. Дар хоxагии чорводории дашт[о ва дар хоxаги[ои ма[дуди кe[истон сохти авлодb хеле ваrт боrb монд. Дар но[ия[о муносибат[ои uуломдорb тезтар инкишоф меёфтанд. Умуман бояд rайд кард, ки дар Осиёи Миёна муносибат[ои uуломдорb он rадар амиr нашуданд, ки дар олами антиrа шуда буданд.
Зиддияти асосии беш аз пеш тезутундшавандаи синфb дар байни ду тараф ба назар мерасад, аз як тараф, ашрофи беш аз пеш бойшавандаи [арбиёну uуломдорону ко[инон, ки со[иби uуломони бисёру замин[ои беканор ва корвон[ои бешумор буданд ва, аз тарафи дигар, а[ли оддии xамоат, ки гирифтори шакл[ои гуногуни асорати сарватдорон буданд.
{окимияти давлатb дар дасти ашрофу ко[инон бо сарварии мустабиду лашкари вай буд – [амаи он[о дар дeши халr менишастанд. Табаrаи [укмрон ба [окимияти муrтадири марказb такя карда, uуломон ва а[ли xамоатро истисмор менамуд.
К.Маркс [атто дар бораи Рим барин мамлакати классикии uуломдории антиrb навишта буд: «... дар Рими rадим муборизаи синфb фаrат дар дохили аrаллияти имтиёзнок, дар байни боёни озод ва камбаuалони озод ба амал меомад ва [ол он ки оммаи бузурги исте[солкунандаи а[олb, яъне uуломон, барои ин муборизон тан[о пояи сусте шуда хизмат мекарду бас»[553].
Алалхусус, дар Осиёи Миёна, ки оммаи асосии исте[солкунандаи он а[ли озоди xамоат буд, зиддият[ои асосии синфb, ки ба он[о маъхаз[ои rадим норавшану нимuурма ишорат мекунанд, ма[з дар байни ашроф ва камбаuалони озоди xамоат xой дошт.
Чунин аст мухтасаран манзараи протсесс[ои иxтимоb, ки аз асри VII пеш аз милод то худи асри III–IV милодb ба амал омаданд. Дар бобати ташаккули халr[ои Осиёи Миёна [аминро гуфтан даркор, ки дар ин давра ба xои робитаи авлодb ва баробари ин робита[о беш аз пеш робита[ои ма[аллb муста[кам мешаванд. Xамоат[ои де[от аллакай ба андозае иттифоr[ои но[иявb [ам буданд. Uайр аз итти[оди муrаррарии rабила[ои [амсоя, инчунин протсесс[ои омезиши он[о, ташаккули халrият[о ба назар мерасад.
Аммо дар он шароити таърихb, чунон ки Энгелс дар бораи Юнони антиrb таъкид карда буд, протсесси ташаккул ёфтани халr[о тан[о боиси барпо шудани иттифоrи rабила[ое мегардид, ки rисман бо [амдигар алоrаманд буданду бас. Он ваrт барои ташаккули халrи ягонаи калон [анeз замина набуд.[554] Ин нуктаи Ф.Энгелсро мисоли Осиёи Миёна [ам тасдиr мекунад. Дар ин давра дар бораи халrи мутта[иди Суuд ё Хоразм сухан рондан uалат аст. Дар он замон тан[о марказ[ои ма[аллb, халr[ои гуногуни камшумори Суuд, Хоразм, Балх, Хуросон ва дигар вилоят[о буданду бас.
Фасли севум