Соли 346/47 шо[и Сосониён Шопури II дар сар[ади шарrии давлати худ меистод, зеро ба он xо, ба rавли Аммиан Марселлин (16, 9, 4), «хиёниёну авсан[о», ки худ «еусан» мегуфтаанд, [уxум карданb будаанд. И. Маркварт[564] аrидае пеш ни[од, ки дар калимаи «еусан» як [арф uалат рафта ва онро «кусан» яъне кушон хондан даркор. Агар ин гуна исло[ро эътироф кунем (бисёр му[аrrиrон инро раво мешуморанд), пас хиёниён бо кушониён (бо кидориён [ам?) [амгун ва [атто якxоя мешаванд. Баъди ин (17, 5, 1) Аммиан Марселлин наrл мекунад, ки ба Шопур муяссар шудааст бо халr[ои дурдаст–«хиёниён ва гелон[о» муо[ада бандад.
Соли 359 дар асоси муо[ада хиёниён дар [айъати лашкари Шопури II дар rарибии ша[ри Сурия–Умеда ба xанг медароянд. Сардори лашкари хиёниён Грумбат ном «марде будааст тоза ба тахт нишаста ва синнаш аз миёна боло нарафта, вале че[ра пур аз чину ожанг гашта ва дар сиёсат заковати комил дошта ва аз зафар[ои бешумор шe[рат ёфта. {амро[и вай писараш низ будааст xавоне барно, вале дар корго[ [алок гашта» (Аммиан Марселлин, 18, 6, 20, 19, 1, 7–11).
Дар охири сол[ои 60-ум ва миёнаи сол[ои 70-ум Шопури II ду бор ба сари «кушониён», ки пойтахти он[о дар Балх будааст, лашкар кашидааст. Тафсилоти ин му[ориба[оро муаррихи арман Фавст Бузанд ба rалам додааст. Бори аввал «шо[и кушониён» Шопури II шахсан худаш дар сари лашкар будааст, вале ин ба форс[о мадад накардааст. «Лашкари кушониён лашкари форс[оро торумор кард, бисёр форс[оро аз дами теu гузаронд»,– менависад муаррихи арман. Бори дувум Шопури II ба нияти ниrор лашкар кашид, вале ин дафъа [ам [оли форс[о табо[ шуд.[565]
Маълум, ки дар ин маврид дар зери номи «кушониён» ким-чи хел дигар як тоифа – кидориён, хиёниён ё худ, э[тимол, [ар дуи он[о дар назар дошта шудааст.
Дар катибаи Самадрагупта, ки дар сутуни Олло[обод наrш ёфтааст, аввал «дайвапутра-шахи-шаханушахи-шака-марунда» зикр гардида, баъд арзи а[олии Сарандеб барои xазира[о забт шудааст ва дар аризаи худ мардуми ин xазира[о ба Самадрагупта из[ори итоат намуда, ба вай зан[о ва духтаронро пешкаш мекунанд ва аз вай ярлиrе металабанд, ки аз рeи он ба шарти эътироф намудани [укмронии Самадрагупта мамлакати худро худашон идора карда тавонанд. Му[аrrиrони ин катиба унвонеро, ки дар боло дар нохунак оварда шуд, [ар хел тавзе[ меди[анду [ар як олим (мувофиrи сало[диди худаш) онро ба xузъ[о таrсим мекунад. Дар байни ин тавзе[от тавзе[и олими [инд Буд[а Пракаш ба назар дурусттар менамояд. Ба аrидаи вай тамоми ибораи «дайвапура-шахи-шаханушахи» як истило[и том буда, кадом як аз подшо[они барxастаи миёнаи аср[ои IV-уми Кушониёнро дар назар дорад (санаи катиба [ам ба санаи ин давра мувофиr аст).
Ба фикри дигар муаррих А. С. Алтекар, дар катибаи Олло[обод Кидара[566] зикр шудааст ва ин фикр [ам xолиби диrrат мебошад. Дар ин маврид дар байни ахбори Фавст Бузанд роxеъ ба «шо[и кабири Кушониён»[567] ва унвони катибаи [индb, ки дар он аз «шо[аншо[и» улвb сухан меравад, иртиботе пайдо мешавад. Вале ба доираи маъхаз[о дохил кардани ин катиба [ам тамоми авзоъро rобили идрок карда наметавонад, масалан, маълум не, ки муносибати байни кирдориён ва хиёниён чb гуна буд.
Вале шояд маъхаз[ои хитоиро ба инобат гирифтан даркор бошад? То ваrт[ои охир аrидае вуxуд дошт, ки он[о дар бораи хиёниён маълумот намеди[анд. Ал[ол олими японb К. Еноки исбот мекунад, ки ахбори маъхаз[ои хитоb роxеъ ба Судэро тасхир кардани «хунн[о» ва чунин ривоят, ки он[о «[окими Судэро кушта, замин[ои вайро забт намуданд» (ва зимнан [оким Хунн насли чорумин пас аз он воrеа[о будааст), ба Суuд нисбат дорад ва дар ин xо зери номи «хунн[о» аслан хиёниён ма[фуз мебошанд.[568] Вале тамоми он чизе, ки аз ин ахбор гирифтан мумкин аст, тан[о зикри [амин воrеа, ки Суuдро дар ким-кадом давра хиёниён забт карда будаанд ва та[лили сана[о (ахбор ба соли 437 дахл дорад) нишон меди[ад, ки он[о, э[тимол, Суuдро rабл аз пайдо шудани худ дар xануби Осиёи Миёна забт кардаанд, яъне аз Суuд гузашта рафтаанд.
Бояд rайд кард, ки дар маъхаз[о хиёниёну кидориён байни худ омехта мешаванду вале байни маълумот[о дар бораи хиёниён ва [айтолиён [ад гузоштан аз ин [ам мушкилтар аст. Ин гап ба воrеа[ои нимаи аввал ва миёнаи асри V нисбат дорад. Муаррихони араб Табарb ва Диноварb хабар меди[анд, ки ба тахти Сосониён Варахрони V Ба[роми Гeр (сол[ои 420–437) нишасту дере нагузашта ба Хуросон [оrони «туркон» дарафтод ва мамлакатро ба uорат бурд. Ба[роми Гeр вонамуд, ки ба Озарбойxон меравад, вале худаш бо э[тиёти тамом пин[онb ба «турк[о» наздик омад, ки он[о дар rарибии Марв хайма зада, бепарвоёна дам мегирифтанд. Инак, сарбозони Ба[роми Гeр наъраи муд[ише кашиданду «турк[о» рe ба гурез ни[оданд. Ба[роми Гeр хоrони «турк»-[оро кушт, зани eро ба даст овард ва лашкари eро то худи Амударё таъrиб намуд ва дар назди Омул аз дарё убур карду ба «турк[о» наздик шуда буд, ки он[о арзи итоат намуданд ва илтимос карданд, ки байни он[о ва худаш сар[аде муrаррар кунад ва он[о аз ин сар[ад нахо[анд гузашт. Ба[ром ма[аллеро, ки ба хоки «турк[о» хеле амиr мерафт, интихоб намуд. Фармуд, ки дар он xо бурxе бардоранд ва ин xоро сар[ад таъин кард» – менависад Диноварb.
Табарb менависад, ки дар байни турк[о ва но[ия[ое, ки бо «кишвари турк[о» [амсар[ад буд, сар[ад муrаррар карда шуд. Вай муфассал номбар мекунад, ки Ба[роми Гeр чb uанимате ба даст оварда буд. Вале му[имаш [амин ки вай волии Хуросонро таъин мекунад ва мегeяд, ки rарорго[и вай дар Балх буд[569]. Пас сарфи назар ба uалаба вазъияти сар[ади шарrb назорати доимиро таrозо дошт. Шояд гуфтаи Фирдавсb роxеъ ба он ки пас аз шикасти «турк[о» ашрофи Чаuониёну Хатлону Балху Бухоро маxбур буд ба Эрон хироx ди[ад, ба [амин воrеа алоrа дошта бошад.
Дар бораи кадом «турк[о» сухан мерафта бошад? Шакке нест, ки худи ин ном анахронизм аст. И.Маркварт ба ду xи[ат диrrат дод – аввалан, дар як достони па[лавb («Ёдгори Зарирон») аз разми шо[и Эрон Виштосп ва шо[и хиёниён Арxосп сухан меравад ва зимнан корзор дар дашт[ои но[ияи Марв будааст. Баъди uалаба Виштосп ба Балх бармегардад. {амаи ин тафсилоти му[ориба[ои Ба[роми Гeрро ба ёд меоварад. Дувум, валиа[ди Хуросон ба унвони «марзбони кушон» (яъне «сар[адбони кушон») со[иб мешавад.[570] И.Маркварт дар асоси [амин ба хулосае меояд, ки Ба[роми Гeр, дар [аrиrат, ба хиёниён xангида буд ва ин хулосаи вай боварибахш аст.[571]
Чаро унвони валиа[ди Балх «марзбони кушон» буд? Ин ду сабаб доштанаш мумкин. Якум, ба rавли Табарb, Ба[роми I Гeр як rисми хоки {индус-тонро, ки дар он ма[ал[о мулки Кушониён вуxуд дошт, ба мамлакати худ [амро[ карданb буд ва инак, унвони мазкур гeё як навъ намоиши сиёсb [ам буд. Дигар сабаб [амин: дар Эрон гумон доштанд (ё медонистанд), ки байни хиёниёни навомада ва Кушониёни аз rадим маълум ким-чb хел алоrае [аст. Сабаби дувумро [амин як далел [ам таrвият меди[ад. Дар а[ди Яздгурди II (сол[ои 438–457) зидди кeчманчиёни шимол xанг идома дошт. Иштирокчb ва [амасри ин xанг муаррихи арман Егише Вардапет хабар меди[ад, ки шо[и Сосониён «нога[он ба кишвари хиёниён тохт, ки он[оро Кушониён [ам мегeянд ва ду сол [арб зад, вале натавонист он[оро ба итоат дарорад»[572]. Хуллас, ду маъхазе, ки бо [ам мутлаrо вобаста нестанд, хиёниёнро бо кушониён алоrаманд кардаанд. Ин исботи аrидаест, ки хиёниёнро аз кушониён xудо кардан нашояд.
Яздгурди II [атто маxбур шудааст, ки rарорго[и худро ба шимол кeчонад. Авзои пурта[лука дар ин xо зиёда аз да[ сол тeл кашид. Худи [амон муаррихи арман Егише Вардапет менависад, ки соли 450 «Яздгурд лашкари бешумор гирд оварда, ра[сипор шуд ва ба кишвари [айтолиён расид. Шо[и кушониён инро дида, xуръати [арб наёфт ва рe ба гeша[ои дастнораси биёбон фирор кард». Баъди ин Яздгурди II сарзамини Кушониёнро ба uорат бурд, бисёр ша[р[о, асирон ва сарватро uанимат гирифт. К.В.Тревер дар асоси ибораи «кишвари {айтолиён»-и ин матн хулосае мебарорад, ки [айтолиён дар ин давра «аз афти кор, [анeз бар кушониён [укмфармо набуданд»[573]. Вале мо ба ин фикри К. В. Тревер розb не, баръакс, ба фикри мо, матни мазкур далели он аст, ки [айтолиён бар хиёниён [укмфармо шудаанд ва тамоми хоки («кишвари») он[о аз они [айтолиён [исоб мешуд, вале он[о [анeз дар xанг[ои зидди Эрон иштирок намекарданд.