Инак, дар ахбори муаррихи арман, ки ба соли 450 нисбат дорад, «кишвари [айтолиён» номбар шудааст. Егише Вардапет хабар меди[ад, ки сол[ои 453–454 Яздгурди II боз ба шо[и Кушониён дарафтоданb шуд, вале шо[и Кушониён ин нияти eро пешакb фа[миду ба форс[о зарбаи муд[ише зад ва бисёр xой[ои Эронро ба хок яксон намуду ба uорат бурд[574].
Е.Е.Неразик дар асоси та[лили матн чунин аrидаи ба фикри мо [ам rобили rабулро из[ор намуд, ки юриши Яздгурди II нисбат ба юриш[ои пештараи вай ба но[ия[ои шарrтар нигаронида шуда буд, э[тимол, му[ориба на бо хиёниён, балки акнун бо [айтолиён рeй дода бошад.[575] Гуфтан мумкин, ки ин аввалин задухeрди [арбии Эрони сосонb бо [айтолиён буд ва сосониён аз [амин задухeрд[о бояд фа[мида бошанд, ки душмани нав – душмани ни[оят пурзeри тавоно пеш омада истодааст. Вале [амаи ин [оло аввали кор буд.
Итти[одияи нав дар сол[ои 50-уми асри V ба дараxае rувват гирифт, ки ба дигар мамлакат[о [айъат[ои сафорат мефиристодагb шуд; соли 456 ба Хитой [айъати сафорати [айтолиён меояд[576]. Агар ба ин дараxа тез rувват гирифтани итти[одияи [айтолиёнро дар назар дошта бошем, равшан мешавад, ки «гунну кидориён» дар охири сол[ои 50- 60-уми асри V бе[уда ба [айтолиён тазъйиr наоварда будаанд.
Дар а[ди Пирeз (сол[ои 459–484) муборизаи зидди [айтолиён ба авxи худ расид. Аз хабари муаррихони араб маълум мешавад, ки Пирeз бо дастгирии а[олии «Тахористон ва атрофи он» xулус кардааст. Вай «иrтидори [айтолиёнро афзуд ва ба мукофоти мадади он[о ваъда дод, ки ба сар[ади он[о дахл нахо[ад кард». Вале Табарb ривоят мекунад, ки «сипас, Пирeз ба сари тоифае лашкар кашид, ки Тахористонро со[иб буданд ва худро [айтолb мехонданд». Пирeз бо лашкари худ то ба таги [амон бурxе расид, ки Ба[роми Гeр сохта буд. Баъди ин Табарb як ривояти афсонамонандеро меоварад, ки Пирeз чb илоxе ёфта, ваъдахилоф набудани худро нишон доданb шудааст (гап аз он ваъдае меравад, ки Пирeз ба шо[и [айтолиён Хушнавоз дода буд ва мувофиrи он бояд аз сар[адди [айтолиён намегузашт: Маълум, ки сар[ади [айтолиён [амон бурx буд ва инак, «Пирeз ба таги он бурx расиду фармуд, ки 50 фил ва 300 па[лавонро бар он ил[оr созанд ва филону па[лавонон бурxро пеш мекашиданду Пирeз аз паси он меомад ва бо [амин илоx ваъдаеро, ки ба Хушнавоз дода буд, гeё вайрон намекард». Дар ин му[орибаи зидди [айтолиён Пирeз ва бисёре аз лашкари вай ба хандаr[ое, ки махсус дар сари ро[ канда шуда, рeи он[оро номаълум пeшонда, ноаён карда буданд, афтиданду кушта шуданд. {айтолиён тамоми Хуросонро тасхир намуданд[577]. Диноварb менависад, ки номи шо[и «турк[о» яъне [айтолиён Хушнавоз буд. Вай [ам мисли Табарb менависад, ки хандаr[ои чуrур канда, рeи он[оро ноаён пeшида монда буданд. Худи подшо[ ва бисёр аскарони вай ба ин хандаr афтиданд ва ба rавли муаррих, «ба адам рафтанд». Ваrте Пирeз ба ин хандаr афтида банд мешавад, eро бо санг зада мекушанд ва тамоми rарорго[и вай, духтараш, мeбади пираш, зан[ояш ва сарваташ ба дасти [айтолиён меафтад[578]. Дар бораи ин хандаrи рeпeши пуроб дар маъхази византb [ам маълумоте [аст (Прокопий Кесарский, I, 4).
Ин воrеа на фаrат дар сарчашма[ои арабb, балки инчунин дар сарчашма[ои суриёнb, византb ва арманb [ам тасвир шудаанд. Баъзе xи[ат[ои масъаларо хотирнишон мекунем. Пирeз зидди [айтолиён се бор xангидааст. Xанги якум бо [амин анxом ёфт, ки вай асир афтоду вале шо[и Византия пули бисёре дода, xони вайро харида, аз асорат озод кард. Пас аз муддате боз xангро сар мекунаду боз асир меафтад. Аз афти кор, ма[з дар ваrти бори дувум асир шуданаш ваъда додааст, ки дигар аз сар[ади [айтолиён нахо[ад гузашт ва ба замми ин бояд товони ни[оят калон – 30 хачир танга медод. Пирeз дар асорат истода фармуд, ки товонро ба [айтолиён биёваранд, аммо хазинаи дар xанг[о холишуда ин миrдор пул надошту фаrат як rисми онро дод. Вале Пирeз писарашро ба гарав монда, ба [ар [ол, аз асорат ра[о ёфт. Агар ба хабари Приски Понb бовар кунем (1,27), Пируз [айтолиёнро фиреб додааст ва ин ба xанги севум ба[она шудааст. Гап дар ин, ки Пирeз ба «гунн[о» таклиф кардааст, ки муо[идаи сул[ банданд ва чун гарави софу покии нияти худ ба подшо[и «гунн[о» духтареро ба занb додаасту гуфтааст, ки ин духтар ба вай хо[ар мешавад. Духтар ба дарбори шо[и «гунн[о» меояду rаллобии Пирeзро фош мекунад ва мегeяд, ки вай хо[ари Пирeз не, балки канизи вай аст. Шо[и «гунн[о» Кун[о аз ин найранги Пирeз бени[оят музтар шуда, ба нияти rасос аз Пирeз илтимос мекунад, ки ба ихтиёри вай муаллимони илми [арб фирис-тонад, зеро вай лашкари калон дораду аммо сарлашкарони пуртаxриба надорад. Ваrте ин муаллимон ба ихтиёри подшо[и [айтолиён омаданд (Пирeз 300 эронии наxибро фиристода буд), [айтолиён як rисми он[оро гeшу биниву забон бурида, сар доданду боrимондаро куштанд.[579] Инак, боз xанг сар шуд, ки ин xанги севум буд ва дар ин xанг Пирeз бешарафона [алок шуд[580].
Ин шикасти муд[иш а[олии Эронро ба во[има андохт. Ба rавли сарчашмае дар Эрон, «[атто дар айёми амонb касе набуд, ки xасурона ва нотарсона ба [айтолb нигарад ва агар номи [айтолиро шунавад, [атто ба ларза меомад».
Зиёда аз ин, як форси наxиб ба шароите, ки дар Эрон баъди Пирeзро торумор кардани [айтолиён ба вуxуд омада буд, чунин ба[о додааст: «Пирeз ме[ани ин rадар аъзаму ин rадар мустаrили моро чунон бандаи [айтолиён сохт, ки то мулки ориён (Эрон –Б.U.) вуxуд дорад, аз ин бандагии пурuусса ра[оb намеёбад»[581]
Дар «Ба[ман-Яшт», ки ба забони форсии давра[ои миёна таълиф шудааст, порчае ба назар мерасад, ки зотан бо воrеа[ои сол[ои 80-уми асри IV иртибот дорад. Г. Бейли ин фиrраро ба тариrи зайл овардааст: «Бад-ин минвол, ин тоифа, ки худ зодаи Uазаб [астанд, сад[о, [азорон ва [азорон [азор мардумро тeъмаи теu сохтанд. Ин дев[ои фатиламeй ялаву алами бешумори худро бардошта, [амла оварданд. Он[о Эрони маро поймол карданд, ки он ма[сули дастранxи {урмуз аст, он[о саросар [уxум карданд, он[о, ки туркону хиёниёни сурхи адe [астанд ва алами он[о сарозер аст».[582]
Эрони сосонb, ки бор[о ба таги пои вай император[ои маuрури Рим сар мондаанд, дар охир[ои асри V фаrат аз номи кeчманчиёни бад[айбати Осиёи Миёна [айтолиён ба ларза меомаду ба он[о боx медод[583].
Мо хотирнишон карда будем, ки (дар байни сол[ои 467–470 ва 480) [айтолиён Суuдро ишuол карданд. Баъди ин он[о ба тасхири мулк[ои Туркистони шарrb шурeъ намуданд. Он[о соли 479 но[ияи Турфон, сол[ои 490–497 Урумчb, байни сол[ои 497 ва 509 Rарошараро[584] забт карданд. Аз rувват ва нуфузи [айтолиён дар Туркистони шарrb чунин воrеа ша[одат меди[ад. Соли 522 волии яке аз мавзеъ[ои но[ияи Хара-Хото, ки аслан худаш аз жож[о будааст, зидди хитои[о исён мекунаду баъд ба назди [айтолиён гурехта меояд ва аз он[о барои рафъи душманони худ мадад мепурсад.[585]
Агар ба назар гирем, ки Хутану Кошuар [ам ба [айъати давлати {айтолиён даромадаанд (э[тимол, дар охири асри V), пас гуфтан мумкин, ки дар ибтидои асри VI [айтолиён ба тамоми Туркистони шарrb со[ибb мекарданд.
Солнома[ои хитоb номгeи мулк[оеро додаанд, ки ба [айъати давлати {айтолиён дохил шуданд. Муrоисаи ин ахбор бо сарчашма[ои давра[ои сонитари арабу форс имкон меди[ад, ба хулосае оем, ки давлати {айтолиён rисми асосии Осиёи Миёнаро дар бар мегирифт ва зо[иран (инро [анeз И. Маркварт [ам rайд карда буд) rисми му[имтарини мулки он[о Тахористон буд. Uайр аз ин, [айтолиён дар xануб [ам чанд xой[оро забт карданд. Масалан, он[о дар нимаи дувуми асри V Rанда[ор[586] ва андаке баъдтар баъзе мавзеъ[ои шимоли {индустонро тасхир намуданд.
Афсeс, ки таърихи осиёимиёнагии {айтолиён чb rадар мав[уму пардапeш аст. Дар маъхаз[ои [индb [айтолиёнро «хуно» (hūna) гуфтаанд. Мувофиrи мадраке охирин волии аъзами оли гупт[о Скандагупта (санаи а[даш таrрибан сол[ои 435–467[587], мувофиrи маъхази дигар аз сол[ои 455–456 тахминан то соли 470[588]) маxбур шудааст, ки аз он[о худро дифоъ кунад ва тавонистааст он[оро маuлуб созад.[589] Гумон меравад, ки ин аввалин тохтутоз[ои [айтолиён буд ва он[о то ин дам аллакай Rанда[орро дар итоати худ доштанд.
Барои тавзе[и давра[ои минбаъда дар дасти мо мадракоти сарчашма[ои гуногун, аз xумла, солномаву навиштаxоти [индb, ривояти сайё[они Хитой ва дигар мамлакат[о [аст, ки маълумоти он[о аксаран ба якдигар хилоф мебошад, ба ин сабаб тафсири он[о низ чандин тобиш дораду [ар олиме аrидаи худро роxеъ ба он[о ба тарзи худ баён кардааст. Дар сол[ои охирини асри V ва да[солаи аввали асри VI дар сари хуноёни [инд Тарумана ном шо[е меис-тод, ки дар яке аз катиба[ои [индb дар [аrrи вай гуфта шудааст: «Номдор Тарумана, подшо[и беандоза маш[ури олам». Валиа[ди e писараш Ми[и-раrул шуд, ки дар бораи вай хеле баъдтар Сюан-сзан навишта буд, ки вай ба тамоми {индустон [укмронb мекард ва «бе истисно тамоми музофот[ои [амсояро ба худ тобеъ намуд». Аз афти кор, дар а[ди Ми[ираrул мулки {айтолиён дар шимоли {индустон, [аrиrатан, [аддалимкон васеъ буд. Вале бисёр иrдомоти вай, алалхусус, буддоиёнро таъrиб кардани вай тамоми а[олии {индустонро бар зидди вай хезонд. Ми[ираrул дар xанги зидди волии гупт[о Яшод[арман шикаст хeрд ва сонитар дар Кашмир [окимиятро ба даст гирифт.
Дар миёна[ои асри VI rисми асосии шимоли {индустон аз [укми «хуно» – [айтолиён ра[оb ёфт. Сабаби ин (дар ин бобат аrидаи олими [инд Р. Маxумдар мутлаrо дуруст аст) на шикаст[ое мебошанд, ки сарварони «хуноён»-и [инд ба он[о дучор омаданд, балки дар ибтидои сол[ои 60-уми асри VI [алокатбор торумор шудани [айтолиёни Осиёи Миёна мебошад[590]. Дар натиxаи ин rадар зарбаи муд[иш хeрдани [айтолиёни Осиёи Миёна {айтолиёни [инд аз аrибго[е, ки дар Осиёи Миёна доштанд, ма[рум шуданд ва дигар на rувваи нав гирифта тавонистанду на имдоди тоза ва ма[з ба туфайли [амин ба суrут расиданд, ки ин боз як мисоли робитаи зичи байни[амдигарии таърихи {индустон ва Осиёи Миёна мебошад. Гарчанде дар {индустон xамоат[ои [айтолиён ва [атто вилоят[ои [айтолиён боз хеле ваrт вуxуд доштанд, вале акнун «хуно» – {айтолиён дар таърихи {индустон дигар маrоми намоёнро со[иб набуданд.[591]
Дар баёни таърихи сиёсb материали нумизматb дидаву дониста амалан истифода бурда нашуд. Асари чорxилдаи Р.Гёбл «{уxxат[о оид ба таърихи хуноёни эронb дар Бохтару {индустон»[592] муфассалтарин тадrиrотест дар бораи танга[ои кидориёну [айтолиён. Ин асар, ки та[курсии мукаммали [уxxатb дорад, ба тадrиrи илмии нумизматикаи [айтолиён асос мегузорад. Р. Гёбл тамоми он материали беандоза фаровонро ба 297 эмиссия, яъне сиккаи танга[о таrсим кардааст. Вай инчунин тартиби таснифи танга[оро [ам таuйир додааст. Бисёр хат[ои рeи танга[о ба тарзи нав хонда шудаанд, хулоса[ои ни[оят пурмасъулу му[ими таърихb из[ор гардидаанд. Мо ме[нати пурмашаrrату дурударози муфиди ин олимро ба rадри лозима таrдир намуда, дар айни [ол бояд гeем, ки му[имтарин асар[ои таърихb-нумизматии олимони советb аз доираи назари вай берун мондааст ва мо ал[ол аз истифодаи хулоса[ои умумитаърихии вай худдорb менамоем, зеро асоси ин хулоса[о uолибан тарзи нави хондани хатти рeи танга мебошад, ки бисёр xи[ат[ои он ба[снок буда, ба тафтиши лингвистони эроншинос э[тиёx дорад. Мутаассифона, пас аз нашри асари Р. Гёбл (ва инчунин асари rабл аз ин чопшудаи Р. Гиршман ва диг.) [ам масъалаи [амчун мадраки мукаммали таърихb истифода бурдани танга[ои [айтолиён [ал нашуда монд; [алли ин масъала кори оянда аст.
Хуллас, {айтолиён давлати ни[оят калоне ба вуxуд оварданд, ки андозаи он аз андозаи давлати Кушониён [ам калонтар буду вале чb rадар калон бошад, [амон rадар сусту ноустувор буд. Аммо сарфи назар ба ин [айтолиён дар таърихи Осиёи Миёна ва бисёр мамлакат[ои Шарr роли му[им бозиданд. Ма[з он[о тавонистанд дар Шарr на фаrат пеши ро[и урдуи Сосониёни Эронро гиранд, балки ба шо[они кушонb зарбаи [алокатбор зананд. Парчами даста[ои [айтолиён дар дашту са[рои Эрон xавлон мезад, ба шо[они [айтолиён вобаста буд, ки ин ё он одам дар Эрон ша[аншо[ мешавад ё не ва дар ваrташ бурда супурдани боx яке аз вазифа[ои му[ими бисёр [укумат[ои Эрон буд.
Халr[ои Моварои Кавказ, ки дар зери асорати Сосониён буданд, низ rо-мат афрохтанду зидди зулми Сосониён алангаи муборизаро боло хезонданд.
Дар сол[ои 483–484 дар Иберия, Арманистон ва Албанияи Кавказ шeълаи шeриш ба осмон мепечад. Шeришгарон аз [айтолиён шикаст хeрдани Пирeз ва суст шудани иrтидори Сосониёнро истифода бурданд.[593] Ана [амин тавр, муборизаи халr[ои мазлуми Моварои Кавказ бо равнаrи халrи Осиёи Миёна– [айтолиён ба [ам печида рафт. Ни[оят, [айтолиён дар этногенези {индустон, Афuонистон ва, алалхусус, Осиёи Миёна роли му[им бозиданд.