Нависандаи суриёнии аввали асри VI Яшу Стилат менависад, ки: «хиёниён, ки худ гунн [астанд».[594] Вале ин даъворо бечунучаро rабул кардан лозим не. Дар назари муаллифони онзамонаи uарб тамоми кeчманчиёни Осиёи Миёна сарфи назар аз номи аслии он[о, «гунн[о» ё «гунн[ои сафед» буданд.
Баъзе му[аrrиrони имрeза хиёниёнро бо «хиёаона»[595] ном тоифае, ки дар «Авесто» зикр шудааст, алоrаманд мекунанд. Он[о душмани зардуштиён, душмани шо[и одил Вишто будаанд, ки [омии Зардушт мебошад. Бар вифоrи матни «Авесто», он[о «бадраг» ва «бадкеш» мебошанду аз афти кор, аз xумлаи кeчманчиёнанд. Ф.Алтхайм, [атто таъбири «Авесто» – теuахeду теuасипар»-ро, ки дар як матни мав[уме омадааст («Яшт», ХIХ, 30), бо номи сакоиёни теuахeд алоrаманд мекунад ва дар [амин асос ба хулосае меояд, ки: «Пас, хиёаона баробари яке аз rабила[ои сакоb байни Оксус ва Яксарт падид меоянд».[596] Эроншиноси номb Бейли[597] ин масъаларо мавриди тадrиrи муфассал rарор дода, аrидае из[ор мекунад, ки ин rабила, дар [аrиrат, вуxуд дошт ва бесабаб не, ки номаш дар «Авесто» мондааст. Вале, рости гап, то чи андоза мураккабу печдарпеч будани ин масъаларо Г.Бейли наuз мефа[мад. Ба аrидаи вай, аввал[о («дар давра[ои Виштосп») ин rабила дар но[ияи Оксус макон дошт. Лекин баъд он[о чи шуданд – оё ба шимолу шарr кeчида рафтанду баъдтар боз ба xануб гашта омаданд ва ё дар xои худ монда, ба [еx куxо нарафтанд ва uайраву ва [оказо ва он[о бо «хунн[о» чи муносибате доштанд ва мабодо дар номи худи [амин «хунн[о» решаи калимаи rадимии «хиёаона» намонда бошад ва uайра ва [оказо – xавоби ин савол[оро Г.Бейли намедонад.[598]
Дар [аrиrат, дар савияи [озираи дониш мо на ба ин савол[о xавоб ёфта метавонему ва на ба як rарори rатъии асоснок омада метавонем, ки «хиёаона» ба хиёниёни таърихb чи муносибату чи алоrае доштанд. Гап дар ин ки, агар ба таъбири хеле даrиrона из[оркардаи Г.Бейли аниr пайравb намоем, мо [ам бояд эътироф кунем, ки ким-чи хел як итти[одияи муrтадири rабила[о вуxуд дошт ва он[о душмани зардуштиён буданд ва дар «Яшт[о» зикр гардидаанду баъд якбора аз пеши назари сарчашма[ои таърихb uайб задаанд. Менчен-Хелфен менависад, ки «дар тамоми ин муддат он[о дар куxо[о пин[он шуда мегаштанд. Инро касе намедонад», фарзияи ба шимолу шарr кeчида рафтани он[о – «мутлаrо rобили э[тимол нест» ва ба rавли Моргенстерне, «аслашро гиред, он[о умуман вуxуд надоштанд»[599].
Инак, ду аrидае, ки комилан хилофи якдигар мебошанд. Дар «давра[ои Виштосп»– дар асри VI пеш аз милод rабила[ои «хиёаона» аслан вуxуд доштанд ё не? Маркварт дар ин бобат андеша[ои боасос из[ор мекунад. {анeз дар ибтидои асри ХХ вай [амон зарба[ои [алокатбори хиёниёну [айтолиёнро, ки ба Эрони сосонb зада буданд, та[лил намуда, навишта буд: «Ин тоифа ба эрониён чунон зeр асар кардааст, ки [атто номи он[о ба «Авесто» ро[ ёфта, аз он xо номи аслии душманони [омии Зардушт – Коваи Виштоспро тамоман зудуда партофтааст».[600] Э.Херcфелд[601] ва Р.Гиршман[602] [ам ба ин фикр розb [астанд.
Инак, решаи хиёниёнро дар давра[ои пеш аз [ахоманиши[о ё дар давраи [ахоманиши[о ё дар давра[ои баъди [ахоманиши[о, яъне вобаста ба он, ки санаи «Яшт»-и нe[ум чb гуна мешавад, xустуxe кардан [арчанд кори дилкашу rулай намояд [ам, вале аз афти кор, ба иxрои он асос надорем. Э[тимол, [аr ба xониби [амон олимоне мебошад, ки иддао доранд, ин ном дар «Авесто» хеле сонитар пайдо шудааст. Вале дар ин сурат [ам, масъала xолиби диrrат аст, яъне ин ном акнун на далели барваrт ба вуxуд омадани ин тоифа, балки инъикоси авзои сиёсии давра[ои хеле сонитар хо[ад шуд. Дар айни [ол, ин ном нишон меди[ад, ки умуман масъалаи пайдоиши хиёниён то чи андоза масъалаи дандоншикани мураккабу печдарпеч мебошад.
Номи шо[и хиёниён Грумбат, мумкин гуфт, аз забони эронb омадааст ва маънои он «Пуштибонаш Ба[ром»[603] мебошад. Аммиан Марселлин менависад, ки писари Грумбат «xавоне буд хеле болотар ва зеботар аз [амсолони худ» (Аммиан Марселлин, 19, I, 7). Азбаски худи [амин муаллиф афти гунн[оро «безеб» ва намуди он[оро «бад[айбату дилнокаш» гуфтааст, мо метавонем пайрави он му[аrrиrоне бошем, ки ин тавр мегeянд – ин xавон аз хиёниён аст ва модоме нависандаи uарб [усни eро таъриф карда бошад, пас вай ба гунн[о rаробате надоштааст.[604]
Алалхусус, тасвири маросими дафни хиёниён ни[оят му[им аст. Аз рeи наrли Аммиан Марселлин (19, I, 10–11; 19, 2, 1) xасади шо[зодаро, ки дар xанг кушта шуда буд, бо сару либосу асбобу асли[аи xангb орову торо дода, дар миёнxои суфаи васеи баланд монданд, дар атрофи он да[ тобуте чиданд, ки андаруни [ар яки он [айкали мурдае буд ва [айкал[о чунон мо[ирона сохта шуда буданд, ки аз мурдаи [аrиrb фарr надоштанд. Дар муддати да[ рeз мардум даста ба даста ва хайма ба хайма таrсим шуда, зиёфат мехeрданд, ба мурдаи шо[зода азо гирифта, марсия[ои махсус мехонданд. Занон бошанд, лобакунону нав[акашон ин орзуву умеди халrро ба охират гусел мекарданд...». Баъд мурдаро сeзонданду устухони онро дар зарфи нуrрагине андохтанд, то ин ки васияти xавонро ба иxро расонда, турбати eро дар ватанаш ба хок супоранд».
Дар адабиёти илмb ишорат [аст, ки унсур[ои ин тарзи дафн дар Хоразм [ангоми [африёти димна[ои Кенгrалъа ва Кe[нааёз падид омадаанд. Дар ин xо суфаи баланди васеъ ёфт шуд, ки дар болои он замоне гулхани калоне афрeхта будаанд ва дар атрофи гулхан устухони одамb ёфт шудааст. Дар па[лeи устухон пораи рeи [айкали гилии одам ба даст омад, ки ранг дода шуда аст (дар Кенгrалъа), uайр аз ин дар дахмаи Кe[нааёз пораи муxассамаи гилии одам ёфт шуд (аниrтараш дасти [айкал, ки бо усули ба rолиби о[анин печондани латтаи гаxолуд сохта шудааст).[605] Ин бозёфт ва дигар мушо[ида[о ба аксари олимони советb имкон доданд, тахмин кунанд, ки ватани хиёниён со[ил[ои Арал аст[606] ва ин тахмин ба [аrиrат хеле наздик аст. Вале фаромeш набояд кард, ки баъзе унсур[ои маросими дафн, ки ба маросими дафни хиёниён шабо[ат дорад, дар дигар xой[ои Осиёи Миёна [ам ёфт шудаанд. Мувофиrи хабари солнома[ои хитоb дар Ши (но[ияи Тошканд) биное будааст, ки дар миёнxо суфаи баланд доштааст. {ар сол дар ин бино маросими азо мешудааст: дар суфаи баланд «... зарфи тиллоро мегузоранд, ки андаруни он хокистари xасади волидайни волb [аст, баъд он зарфро дар гирди тахт мегардонанд ва гулу мева мепошанд ва волию ашрофро гeшти rурбонb меди[анд».[607]
Дар Фарuона, дар но[ия[ои маxрои мобайни Сирдарё ва дар со[ил[ои Арал [амро[и мурда ба гeр бут[ои хурди гаxb мегузоштаанд.[608]
Хуллас, аз диди нависандаи асри VI Сурия бемалол даст кашидан мумкин бошад [ам, вале бар хилофи вай ягон назарияи мукаммали пайдоиши хиёниёнро пеш гузоштан аз имкон берун аст. Фаrат [аминро аниr гуфтан мумкин, ки хиёниён, пеш аз [ама, rабила[ои эронизабони Осиёи Миёна буданд.
Дар бораи пайдоиш ва шароити этникии [айтолиён маълумоти хеле зиёд [аст, вале афсeс, ки аз ин суде нест, зеро аксари маълумот[о хилофи якдигаранд. Прокопий Кесарский, ки [айтолиёнро «гунн[ои сафед» номидааст, менависад: «Гарчанде [айтолиён аз тоифаи гунн[оянд ва (чунин) ном доранд, вале бо он гунн[ое, ки мо медонем, [еx иртиботу муносибате надоранд, зеро кишвари он[о [ам[удуди гунн[о намебошад ва он[о дар rарибии гунн[о сокин нестанд... он[о мисли дигар тоифаи гунн[о кeчманчигb намекунанд ва аз давра[ои rадим дар замин[ои [осилхез ба тарзи муrимb сукунат доранд. Дар байни тамоми гунн[о он[о ягона тоифае мебошанд, ки пeсти баданашон сафед аст ва симои зебои дилкаш доранд ва мисли дигар гунн[о ким-чи хел ва[шиёна зиндагb намекунанд ва дар итоати як подшо[ мебошанд, давлати rонунb доранд ва дар муносибати байни худ ва [амсоягони худ бе[тар аз румиёну форс[о адолатро риоя менамоянд».[609]
Ба [амин тариr, Прокопий Кесарский [айтолиёнро аз гунн[о аниr xудо мекунад. Вай на фаrат халr[ои гуногун будани он[оро таъкид менамояд, балки гуногун будани он[оро батафсил асоснок [ам мекунад. Албатта, ба чунин маълумоти муфассал ва асосноки як сарчашмаи мeътабар ба[ои лозима надодан нодуруст аст. Вале дар айни [ол, гуфтан лозим, ки аз ин хабар дар бораи пайдоиши [айтолиён [еx гуна маълумот гирифта наметавонем.
Дар сарчашма[ои хитоb оид ба пайдоиши [айтолиён чандин аrида буда, байни он[о мувофиrате нест. Маълумоти маъхаз[ои хитоиро ба намуд[ои зерин таrсим кардан мумкин:
а) [айтолиён яке аз тоифа[ои йуxи[о; б) [айтолиён шохаи rабила[ои гогюй[ои турк; в) [айтолиён аз rабила[ои чеши (Турфон) бармеоянд; г) [айтолиён авлоди Канueй. Яке аз rадимтарин муаллифони Хитой дар бораи пайдоиши [айтолиён навиштааст: «Мадракоти кишвар[ои дуродур ва халr[ои ба забони хориxb гапзананда, ки роxеъ ба давра[ои бени[оят rадим мебошанд, нодуруст фа[мида шудаанд ва та[риф гардидаанд. Пас, мо намедонем, ки асли воrеа чb гуна буд. Бо ин ро[ [алли масъалаи пайдоиши [айтолиён имкон надорад».[610] Олими [озиразамони Япония К.Еноки [амаи ин аrида[оро муфассал ва бо камоли кордонb тадrиr намуда, маxбур шуд ба [амон хулосаи болоb ояд – яъне муаллифони Хитой пайдоиши [аrиrии [айтолиёнро намедонистанд ва аrидаи он[о одатан «китобb» буда, аз [аво гирифта шудаанд.[611]
Олимони Европаи uарбb асосан аrида[ои гуногуни маъхаз[ои хитоиро дар назар дошта, дар бораи нисбати этникии [айтолиён назария[ои бисёре пеш ни[оданд. Баъзеи он[о [айтолиёнро авлоди йуxи[о мегeянд, ба аrидаи баъзе[о [айтолиён аз гунн[о пайдо шуда будаанд, севуми[о мегeянд, ки [айтолиён rабила[ои rадимии турк ё муuул мебошанд; мувофиrи аrидае [айтолиён аз тоифаи мардумони эронизабон бармеоянд. Ба rавли баъзе му[аrrиrон [айтолиён хиёниён не, балки тамоман як тоифаи дигар, дигарон бошанд, мегeянд, ки [айтолиёну хиёниён як тоифаанд ва худ [айтолиён синфи [укмрони хиёниён мебошанд.[612]
Материал[ои мавxударо аз назар гузаронем. Лингвист[о кай[о боз машuули та[лили ному истило[оте мебошанд, ки ба [айтолиён алоrаманданд.
Дар сарчашма[ои гуногун [айтолиён, uайр аз номи «гунн[ои сафед», боз ном[ои бисёре доранд (ки худи [амин боиси мушкилоти калон аст). Дар маъхаз[ои суриёнb номи он[о абдол ё эпталит; дар маъхаз[ои юнонизабон абдел ё эфталит, дар маъхаз[ои арманb [аптал, идал ва тетал; дар забони миёнаи форсb ефтол ва [ефтол, дар забони арабb [айтал ва яфтал; дар забони тоxикию форсb [етал ва [айтал, дар маъхаз[ои хитоb е-да[613] (талаффузи rадимиаш *iep-tât) ва е-диен (талаффузи rадимиаш *iep-t’ien)[614]. Uайр аз ин бояд гуфт, ки дар маъхаз[ои па[лавию зардуштb он[оро хиёниён, дар [индb хуно номидаанду маъхаз[ои арабb он[оро бо турк[о ва маъхаз[ои арманb бо кушониён омехта кардаанд.
Ф.Алтхайм кeшиш дорад, ки баромади калимаи [айтолиро ба решаи туркb алоrаманд кунад, ки он ба маънои «кардан»[615] меояд, вале ин зeри бе[уда асту асосе надорад. Боз як аrидае [аст, ки [айтол аз калимаи форсии «[афт» баромадааст[616].
{анeз дар асри Х Балъамb навишта буд: «haytila xамъи haital аст ва дар Бухоро зeрмардро гeянд. Ба забони Бухоро hatail rувват аст ва haital муарраби он мебошад»[617].
Дар [аrиrат, дар забони шарrиэронии хутанусакоb калимаи ба ин монанд маънои «xасуру диловар» дорад[618].
Аз хатти рeи танга[ои [айтолиён оид ба масъала[ои ба мо дахлдор маълумоти зеринро гирифтан мумкин. {айтолиён худро хион мегуфтаанд (дар танга[о OIONA ), пас он[о яке аз шоха[ои хиёниён будаанд. Аз рeи хатти танга[о маълум шуд, ки забони расмии он[о дар мулк[ои тахористонии худ бохтарb будааст. Дар рeи танга[о, бешак, унвон[ои бохтарb сабт гардидаанд.[619]
Инчунин дар масъалаи ба ду таrсим будани [айтолиён низ таваrrуф кардан лозим. Ин масъаларо дар адабиёти [озира Г.Бейли хеле даrиr ва муфассал тадrиr намудааст. Мабдаи муло[иза[ои вай матн[ои па[лавb буданд. Дар «Xомоспнома» (96) дар бораи му[орибаи Эрону «хиёниёни сафед» ривояте [аст. Баъд дар охир муждае меояд, ки «Шомилони касофат, Девону Хиёниён, мисли он ки сармо барг аз бун канад, аз беху бун канда шуданд»[620]. Дар «Ба[ман-Яшт» бошад, баръакс, аз шикасти Сосониён гап меравад.
«Давлату [окимият насиби омиён гардид ва он[о хиёнb буданду турк, [айтолb буданду таббатb, кe[истонb буданду хитоb, суuдb буданду византb, хиёнии сурх буданду хиёнии сафед, вале эронb набуданд. Омиён подшо[и Эрон шуданд, подшо[и ме[ани ман шуданд».[621]
Инак, агар дар матни аввал фаrат сафедхиёниён ба назар расад, дар матни дувум [ам хиёнb (пеш аз турк[о), [ам сурххиёниён (rирмизхиёниён) ва [ам сафедхиёниён [астанд. Ба аrидаи шоре[и «Ба[ман-Яшт», номи сурххиёниён аз сурх будани куло[, зире[у xавшан ва байраrи он[о бармеояд. Дар маъхаз[ои [индb [ам, ба сурх (ё худ тира) хуноён ва сафедхуноён ишорат [аст (хотирнишон менамоем, ки дар маъхаз[ои [индb хуно ин номи [айтолиён аст). Ни[оят, дар достоне, ки асри VII ба забони хутанусакоb таълиф шудааст, халrе ном бурда мешавад, ки тарxумаи номи он[о сурхкуло[он аст. Ба аrидаи Г.Бейли, ин тоифа сурххиёниён мебошанд. Ба ин муносибат мадракоти маъхаз[ои uарбро низ мавриди истифода rарор додан лозим, зеро он[о [ам номи гунн[ои сафедро бисёр овардаанд (ниг. масалан, Прокопи Кесарский, I, 3). Дар айни [ол, муаллифони византb дар бораи ким-чи хел кармихион[о сухан рондаанд. Ба фикри Г.Бейли, ин [ам он rирмизхиёниён мебошад, ки дар матн[ои па[лавb ном бурда мешавад.[622]
Мо дар бораи ин ду тоифаи [айтолиён rариб, ки чизеро намедонем – намедонем, ки он[о ду тоифа буданду дар як итти[оди rабила дохил мешуданд, ё худ дар дохили як rабилаи том як навъ табаrае буданд, ки аз xи[ати этноантропологb фарr доштанд. Xолиби диrrат аст, ки дар сурат[ои рeи девори Афросиёб (дар Самарrанд), ки ба rарибb кашф шудаанд, омади [айъати сафорат тасвир шудаасту ду сафир, пеш аз [ама, аз xи[ати ранги рeи худ фарr мекунанд: яке «сурхрeй», дигаре «сафедрeй». Ба аrидаи В.А.Лившитс мумкин аст ин суратро далели мавxудияти «сурххиёниён»-у «сафедхиёниён» [исоб кунем.[623]
{уруфоти [айтолиён идомаи бевоситаи [уруфоти кушонb (бохтарb) буда, вале нисбат ба [уруфоти кушониён андак моилтар навишта мешавад. Ма[з дар бораи [уруфоти [айтолиён Сюан-сзан навиштааст: «Забони он[о аз забони дигар мамлакат[о андак фарr дорад. Шумораи [уруфоти асосии он[о бисту панxто ва он[о ин [арф[оро таркиб дода, [ама гуна маф[умотро ифода мекунанд. Аз чап ба рост менависанду мехонанд. Осори адабии он[о тадриxан меафзояд ва шумораи ин осор аз шумораи осори мардуми Су-ли (Суuд) зиёд шудааст».[624]
Вале амалан аз ин «осори адабb» ни[оят кам боrb мондааст. Аз xумлаи ин осор пора[ои дастнависе, ки дар Тоxикистони шарrb ёфт шудааст, ба хатти [айтолb мебошад.[625] Зо[иран, баъзеи он[о ба аср[ои VII-VIII нисбат доранд, вале то ба [ол ягон матни пурраи маънодоре хонда нашудааст. Баъзе забоншиносон забони он матн[оро сакоb ва баъзеи дигар бохтарb мегeянд.
Дар шимолу uарби Покистон дар водии дарёи Точи се катибае ёфт шуд, ки дар санг канда шудааст – дар санги якум матни арабию санскрит, дар санги дувум матни бохтарию санскрит ва дар санги севум, ки аз ду пора иборат аст, матни бохтарb ва ду сатр хатти арабb [аст. Хатти бохтарb бо усули шикастаи моил сабт гардидааст. Як варианти транслитератсия ва тарxумаи он пешни[од шудааст.[626] Тарxумаи чопшудаи ин матн хомакb буда, тан[о кeшишест дар тарxумаи он. Санаи он [ам ба давра[ои хеле сонитар, аз афти кор, ба асри IХ милодb нисбат дорад.
Дар Осиёи Миёна аз xумлаи осори бадастомадаи хатти [айтолb катибаи рeи сафолпораест, ки дар Зангтеппа падид омад ва дар он [амагb як rисми шаш сатр боrb мондааст,[627] осори дигари хатти [айтолb катибаи графитии Rаротеппа ва инчунин ду сатри хатти шикастаи моили бохтарии Афросиёб мебошад, ки мувофиrи далолати катибаи суuдии па[луи он намунаи хатти расмии [айтолb будааст[628], боз як осори хатти [айтолb катибаи сурати девори димнаи Кофирrалъаи Колхозобод мебошад, ки дуруст ма[фуз намондааст.
Усули хондани катибаи тангаву гемма[ои [айтолиён низ аз бисёр xи[ат ба[снок аст. Одатан ин катиба[оро дар асоси этимологияи эронb тафсиру тавзе[ додан мумкин ва худи [амин далолат ба он дорад, ки забони [айтолиён шарrиэронb буд.[629] Тарафдорони аrидаи гуннутуркb будани [айтолиён инро дар назар дошта, сабаби дар забони [айтолиён мавxуд будани калима[ои бешак форсиро ал[ол чунин шар[ меди[анд, ки забони [айтолиён аслан туркb (ё муuулb) буду баъди эрониёнро тасхир кардан аз забони а[олии эронии мутеъгардонидашуда баъзе калима[о ба забони [айтолb дохил шудааст. Аз олимони [озира ин аrидаро, масалан Ф.Алтхайм ва Э.Пуллейблэнк[630] тарафдорb мекунанд. Ишорат[ои мухтасаре, ки оид ба забони [айтолиён дар маъхаз[ои хитоb [аст, инчунин хеле гуногун маънидод карда мешаванд.
Амалан ягон далели xиддие нест, ки забони [айтолиёнро туркb (ё муuулb) гeем, ин забон, бешакку шуб[а, забони шарrиэронb буд. Вале фаrат минбаъд дастрас гардидани осори он, та[rиrу тадrиrи амиrу муфассали забоншиносон имкон меди[ад, ки бисёр xи[ат[ои асосии ал[ол норавшани ин масъала равшан карда шавад, тавсифи осори хаттии [айтолиён муrаррар ва муносибати он[о бо халrият[ои [айтолb муайян карда шавад.
Дар масъалаи макони пайдоиши [айтолиён [ам таваrrуф кардан лозим. Ин халrи пурасрор, ки дар таърихи Осиёи Миёна, Эрон, Афuонистон, {индустон ва Туркистони шарrb ин rадар маrоми намоён дошт, аз куxо пайдо шуда бошад? Дар ин масъала [ам аз маълумоту мадракоти аниr дида, назария бештар аст. Му[аrrиrон, го[ ин ва го[ он маълумоти маъхаз[ои хитоиро ба эътибор гирифта, макони пайдоиши [айтолиёнро, го[ дар Олтой, го[ дар Туркистони шарrb ва го[ дар ягон мавзеи дигар xой меди[анд.
Назарияи аз Бадахшон будани [айтолиён наву тоза аст. {анeз соли 1951 А.Н.Бернштам дар бораи этногенез ва ташаккули давлатдории [айтолиён му[окима ронда, ба ду маркази пайдоиши он[о ба мавзеи миёна ва поёни Сирдарё, аз як тараф ва аз тарафи дигар, ба болооби [авзаи Амударё ишорат карда буд.[631]
Сол[ои 1955–1959 ин аrидаи А.Н.Бернштам дар тадrиrоти олими Япония К.Еноки асоснок карда шуд. К.Еноки на фаrат тамоми материал[ои мавxударо аз дидго[и танrидb та[лил намуд, балки аз маъхаз[ои хитоb мадрак[ои тоза овард. Хулоса[ои К.Еноки чунин аст: а) зодго[и аслии [айтолиён rарибии [удуди шарrии Бадахшон аст; б) дар маданияти он[о баъзе унсур[ои эронb xой дорад.[632] Л.И.Гумилев[633] [ам аrидаи аз Бадахшон будани [айтолиёнро тарафдорb мекунад, вале ба назарияи К. Еноки ягон далелу исботи нав зам накардааст. {аминро бояд гуфт, ки ин фарзия [ам, дар ни[ояти кор, ба маъхаз[ои хитоb такя мекунад, аниrтараш, ба [амон ривояти Сюан-сзан асос ёфтааст, ки Гимотоло (шакли санскритишудаи калимаи «[айтолb» ё ягон тобиши дигари он) ном кишвари бадахшоние вуxуд дораду подшо[и он бисёр кишвар[оро тасхир кардааст.[634] Вале Е.Е.Неразик ишорат кардааст, ки ин ривоят ба ривояти тохтутоз[ои йуxи[о [ам нисбат доштанаш мумкин, модоме чунин бошад, ин ривоят далел шуда наметавонад, ки интишори [укми [айтолиён аз Бадахшон оuоз ёфта буд. Е.Е.Неразик дигар xой[ои сусти аrидаи К.Енокиро[635] [ам нишон додааст ва rайд[ои танrидии eро rобили rабул гуфтан мумкин. Вале [амаи ин а[амияти асари К.Енокиро паст карда наметавонад, алалхусус, дар со[аи маъхазшиносb а[амияти он ни[оят баланд аст. Барои исботи фарзияи аз Бадахшон будани [айтолиён далел[ои нав[636] даркор ва он[о шояд ба туфайли [африёт[ои археологb дастрас мегарданд.[637]
Дар адабиёти тореволютсионии рус К.И. Инострансев диrrати му[аrrиrонро ба он xалб карда буд, ки саuона[ои сангин – муuхона[о ба [амон саuона[ои [айтолиён, ки аз рeи маъхаз[ои хаттb маълуманд, хеле шабо[ат доранд.[638] Б.А.Литвинский муuхона ва дигар хел[ои саuона, аз xумла, гeр[ои хокиеро, ки дар он[о мурда дар тобут[ои чeбин гeронида мешуданд (мувофиrи хабари маъхаз[ои хитоb ин маросим дар байни [айтолиён [ам расм будааст) ва инчунин баъзе дигар маълумоту мадракотро омeхта, ба чунин хулоса омад, ки дар ташаккули rабила[ои [айтолb rабила[ои сокини ма[ал[ои доманакe[ии но[ияи Фарuона а[амияти махсус доштанд, зеро ин тарзи дафн ма[з дар байни [амин rабила[о маъмул буд.
Дар адабиёти таърихии советb оид ба пайдоиши [айтолиён боз як аrида [аст. Ба аrидаи С.П.Толстов, он[о сокини со[ил[ои Арал мебошанд. Дар баёни охирин варианти ин назарияи худ вай навишта буд: «Гумон меравад, ки дар аср[ои IV–V резишго[и дарё[ои Аму ва Сир маркази «давлати барбарии» хиёниёну [айтолиён буд, ки дар заминаи rабила[ои rадимии сакоию массагет[о ташаккул ёфта буданд ва чи тавре дар боло rайд кардем, дар таркиби ин rабила бисёр унсур[ои гунну турк[ои шарrb ба назар мерасид».[639] Мадракоте, ки дар боло овардем, нишон меди[анд, ки со[ил[ои Арал бар хилофи иддаои С.П. Толстов [еx ваrт маркази давлати хиёниён ё [айтолиён набуд. Дар бораи аз со[или Арал будани [айтолиён [ам маълумот ни[оят кам аст.
Аз нуrтаи назари танrидb дида баромадани фарзия[ои мавxуда моро ба гумоне водор менамояд, ки имконияти дар ваrти [озира, rатъиян он тараф истад, [атто ба андозае э[тимолан муайян намудани макони ташаккули [айтолиён ни[оят кам аст. Масъалаи нисбати этникии [айтолиён, гуфтан мумкин равшантар аст – яъне [айтолиён дар заминаи кадом як rабила[ои забонашон шарrиэронии Осиёи Миёна ба вуxуд омадаанду дар таркиби он[о унсур[ои этникии турк[о мавxуд мебошанд.