Дар [удуди аср[ои V–VI дар Эрони Кайrубодшо[ (сол[ои 488–531) бар зидди муносибат[ои феодалb, ки нав ташаккул меёфт, баромад[ои тавонои оммаи халr ба вуreъ омад.[655] Ба ин не[зат шахсе сардорb мекард, ки дар таърих бо номи Маздак[656] маш[ур аст. Мисли тамоми дигар не[зат[ои халrии он давра эътирози а[ли xамоат зидди зулму истибдод ба худ шакли диниро гирифт. Асосгузори ин не[зати динb Зардушт ибни Хурроb ном шахсе буд. Баъзе[о санаи [аёти eро ба охири асри III ва аввали асри IV нисбат меди[анд, вале санаи ба [аrиrат наздиктари санаи [аёти вай бояд нимаи дувуми асри V бошад. Аз номи ин одам таълимоти динb [ам ба худ номи «зардуштакан»-ро гирифт. Маздак шогирд ва пайрави ин одам буд.[657]
Маздак ташвиr мекард, ки [ама одамон [уrуrи баробар доранд ва нобаробариро бар[ам додан лозим, замину сарвати бой[оро кашида гирифтан даркор. Ба rавли Табарb, ки ба тарxумаи солнома[ои давра[ои забони миёнаи форсb такя мекунад, Маздак ва пайравони вай тарuиб мекардаанд, ки худо «неъмати оламро барои [амин офарид, ки мардум онро байни худ аз рeи инсоф таrсим кунанд, вале мардум дар ин кор ноинсофb карданд». Пайравони Маздак мегeянд, ки он[о моли дороро кашида мегиранду ба нодор меди[анд, зеро агар касеро бештар зану пулу мол бошад, ин чунин маъно надорад, ки фаrат вай ба [амаи он чиз[о [аr дорад.[658] Ё худ, чи тавре муаррихи араб менависад, Маздак таълим медод, ки «Молу мулки бой[оро кашида гирифта, ба камбаuалон додан даркор, то ин ки молу мулки он[о баробар шавад».[659]
Одамкушb ва [атто куштани чорво, ба аrидаи маздакиён, гуно[и азим аст. Мувофиrи таълимоти Маздак, фаrат дар ро[и uалабаи некb ва дар муборизаи зидди бадb одамкушb ва хунрезb раво аст. Талаби одилона таrсим кардани неъмат[ои моддb ва талаби бар[ам додани нобаробарb мусоидат намуд, ки таълимоти Маздак, пеш аз [ама, дар байни зироаткорони xамоат па[н шавад.
Фирдавсии бузург дар «Шо[нома» аз номи Маздак гуфтааст:
{амегуфт: [ар к-e тавонгар бувад,
Ти[идаст бо e баробар бувад.
Набояд, ки бошад касе барфузуд,
Тавонгар бувад тору дарвеш пуд.
Xа[он рост бояд, ки бошад ба чиз,
Фузунb [аром асту нохуб низ.[660]
Тарuиби Маздак муваффаrияти азим пайдо кард. Ба rавли Табарb, мардуми авом аз ин фурсат истифода карда, ба Маздак ва пайравонаш [амро[ шуд ва бо он[о ва[дат намуд. Ба rавли Берунb, «мардуми мутааддид пайрави e шуданд»[661].
Не[зати маздакиён дар пойтахти Эрон боиси он шуд, ки изди[оми гушнагон анбор[ои uаллаи ашрофу бой[оро тороx карданд. Дар як муддати кeто[ шeриш саросари мамлакатро фаро гирифт. Маздак молу мулки бой[оро кашида мегирифту дар байни камбаuалон таrсим мекард. Бисёр заминдорони калони Эрон кушта шуданд; бисёрии он[о ба мамлакат[ои [амсоя гурехтанд.
Кайrубодшо[ аз xони худ тарсида ва бо ро[и суст кардани мавrеи [окимони ма[аллb ва намояндагони калонтарини аъёну ашроф [окимияти марказиро пурrувват карданb шуда, худро пайрави таълимоти Маздак эълон намуд. Сабаби ин кирдори Кайrубодшо[ро муаррихон [ар хел шар[ меди[анд. А.Гутшмид ва Т.Нёлдеке дар асоси ишорати бевоситаи муаррихони асри миёна чунин аrидаро пеш ни[оданд: Кайrубодшо[ барои [амин зидди не[зати маздакиён набаромад, ки умед дошт, онро ба ро[и барояш фоиданок равона мекунад, яъне дар муборизаи зидди аъёну ашроф ва рe[ониён, ки бо он[о якxоя буданд, воситае пайдо кунанд.[662] Аксарияти олимони имрeза чунин аrида доранд.[663] Аммо А.Кристенсен баръакс, чунин мешуморад, ки Кайrубодшо[ аз та[и дил ба маздакиён [амро[ шуда, пайрави собитrадами он[о гардид. Ба фикри аксари олимони советb гапи А. Кристенсен дуруст не. Сабаби ин кирдори Кайrубодшо[ uаразу тамаъи сиёсb буд, на [усни таваxxe[ нисбат ба маздакиён ва на хайрхо[b нисбат ба маздакиён ва на хайрхо[b нисбат ба халr.[664]
Аъёну ашроф Кайrубодро аз тахт фуроварда, ба зиндон андохтанд (соли 496) ва ба тахт бародари eро шинонданд, ки маrсаду мароми аъёну ашрофро ба амал барорад. Вале ба Кайrубод муяссар шуд, ки аз зиндон гурезад ва зимнан аз зиндон гурехта, рост ба назди [айтолиён рафт, зеро подшо[и [айтолиён почои Кайrубодшо[ буд. Rайrубод ба назди почояш рафта, хо[ари eро ба занb гирифт. Яшу Стилат ин воrеаро чунин ба rалам додааст: «Кайrубодшо[ домоди подшо[ шуда, хеле rомат афрохту [ар рeз ба зорию тавалло даромад, ки ба вай лашкар ди[ад, то ки рафта аъёну ашрофро аз дами теu гузаронад ва боз со[иби мамлакати худ шавад. Ва падарарeсаш лашкари сершуморе ба вай дод ва Кайrубодшо[ бо ин лашкар ба сар[ади Эрон расида буд, ки бародараш инро шунида гурехт ва Кайrубодшо[ ба мурод расид ва ашрофро rир кард».[665] Хуллас, соли 499 Кайrубодшо[и I бо ёрии лашкари [айтолиён боз xулус мекунад ва ба [амон rисми аъёну ашроф, ки зидди вай буданд, xазои сахт меди[ад.
Баъди бо ёрии [айтолиён боз ба тахт нишастани Кайrубодшо[ муносибати вай ба маздакиён тадриxан дигар шудан гирифт, вай аввал ни[онb, баъд рeйрост пайравони Маздакро чунон таъrиб кардан гирифт, ки гeё он[о душмани rаттоли вай бошанд. Дар сол[ои 528 ва 529 Кайrубодшо[ бо ро[и фиребу rаллобb аввал Маздак, баъд ро[барони не[затро ба rатл расонд. Дар саросари мамлакат куштори ва[шиёнаи маздакиён сар шуд.
Му[имтарин сабаби шикасти маздакия [амин, ки он зидди муносибат[ои феодалb буд, ки дар [амон давра зинаи лозимаи тараrrиёт [исоб мешуд, аммо шиори маздакиён, ки барrарор намудани баробарии xамоатиро талаб мекард, дар [амон шароит бозгашт ба rафо буд, бозгашт ба он шакл[ои сохти xамоативу авлодb буд, ки кай[о аз дарун гандида, [аrrи вуxудро гум карда буд.
Вале шeриши Маздак ба таври объективона хусусияти прогрессивb дошт, зеро халrро ба муборизаи зидди зулму истисмор бархезонд. Таълимоти Маздак ба табаrа[ои нодори xамъият таъсири бузург расонд ва саросари Осиёи Миёна, ки дар ин xо [ам ташаккули муносибат[ои феодалb оuоз ёфта буд, па[н шуд.
Аз шикасти не[зати Маздак дере нагузашта, писари Кайrубодшо[ Хисрави Анeшервон (сол[ои 531-579), ки душмани ашаддии Маздаку маздакиён буд, дар Эрон чанд исло[от гузаронду бо [амин муносибат[ои феодалиро хеле муста[кам кард.
Боби дувум