{анeз ваrте ки турк[о ба Осиёи Миёна сар медароварданд, бояд ба {айтолиён дучор меомаданд. Ваrте Хоrонии турк ба нияти тасхири Осиёи Миёна афтод, задухeрд ногузир гардид.
Вазъияти {айтолиён барои [амин [ам мушкил буд, ки он[о дар байни ду оташ монданд, ки яке турк[о буданду дигаре Эрони сосонb. Эрон ма[з дар [амин давра, яъне дар а[ди Хусрави Анeшервон (сол[ои 531–579) комилан ташаккул ёфта, иrтидори он хеле афзуд ва ба {айтолиён дигар боx [ам намедод.[668]
{анeз дар сол[ои 50-уми асри VI дар шимоли Осиёи Миёна турк[о ба {айтолиён дучор омаданд. Аз афти кор, {айтолиён, [атто гумон накардаанд, ки бо чи гуна душмани тавоно рeбарe шудаанд. Сардори {айтолиён, [атто ба [уxум гузашта, турк[оро пеш карданb шуд, вале Rотулф ном вазираш eро аз ин кор боздошту гуфт, ки rуввати {айтолиён дар хоки худашон фузунтар аст (Менандр, порчаи 10). Xанг (аз афти кор, бо баъзе танаффус) хеле тeл кашид. Сарвари турк[о Силзибул авар[оро тарсонд, ки баъди торумор кардани {айтолиён дигар душманони худро [ам ба хок яксон хо[ад кард (Менандр, порчаи 10).
Хусрави Анeшервон бо турк[о гуфтушунид мекунаду маrсад аз он таъсиси иттифоrе буд, ки бояд [айтолиёнро бар[ам медод. {амаи ин воrеа[оро Фирдавсb хеле муфассал ба rалам додааст:
Зи Балху зи Шукнону Омeю Зам,
Силе[у сипа[ хосту ганxу дирам.
Зи Хатлону аз Тирмизу Висагирд,
Зи [ар сe сипа[ андаровард гирд[669].
Дар ин мобайн Uотифар лашкар xамъ кард. Аз Балх, Шуuнон, Хатлон, Вашгирд ё Висагирд (но[ияи Тоxикистони xанубb), Тирмиз, Омул, Зам лашкари бисёре омада, дар атрофи Бухоро xой гирифт. Му[орибаи асосb дар rарибии Бухоро шуд.
Бухоро пур аз гурзу кeпол буд,
Ки лашгарга[и шо[и {айтол буд,
Бишуд Uотифар бо сипо[е чу кe[,
Зи {айтол гирд оваридb гурe[,
Ба xанг андаромад зи [ар сe сипо[
Зи тангb бубастанд бар бод ро[.[670]
{икояти Табарb [ам дар ин бора аниrу мухтасару мexаз аст: «Тавонотарину муrтадиртарини турк[о Санxибу буд, ки аз лашкари бешумори шо[и [айтолиён В. р. з. на[аросида, ба xанг даромад. В. р. з. ва лашкари eро нобуд сохт, сарвату мулки eро uасб кард, ба xуз он xой[ое, ки пештар Хусрави I тасарруф карда буд[671].
Инак, [ар ду тараф мекeшид, ки аввалин шуда ба {айтолиён зарба занад ва амалан {айтолиён бар зидди ду душмани муrтадир тан[о меxангиданд. Дар масъалаи ном[о бошад, Синxибуи муаррихони араб, бешак, [амон Синзибули маъхаз[ои византb мебошад.[672] Т.Нёлдеке таклиф мекунад, ки номи подшо[и {айтолиён Варз[673] хонда шавад (вале ин аниr не). Агар ин таклифро rабул кунем, пас ин калимаи форсиест, ки маънояш «гуроз» мебошад. Баъзе волиёни шарrиэронb, масалан, волиёни Марв, {ирот, Гарxистон, Нисо чунин унвон («вараз») доштанд[674]. Маънои ин номро дигар хел шар[ додан [ам мумкин – э[тимол, ки маънои он «баланд» бошад (ниг.: brz– варзи суuдb).
Ба аrидаи Э.Шаванн, ки ин маъхаз[оро хеле муфассал тадrиr кардааст, турк[о {айтолиёнро дар ким-куxои мобайни сол[ои 663 ва 567 торумор кардаанд,[675] вале мувофиrи тахмини А.М.Манделштам, ин сана ба ибтидои он фосила наздиктар мебошад, яъне мумкин аст, соли 563 бошад[676]; Г.Моравчик бошад, мегeяд, ки ин санаро умуман «rариби[ои соли 560»[677] гуфтан даркор.
Дар ин xанги шадид, ки, аз афти кор, масо[ати зиёди Осиёи Миёнаро фаро гирифт, пеш аз [ама, сокинони ша[ру де[от зарар диданд.
Байни иттифоrчиён низоъ афтоду аз [ам xудо шуданд ва [ар яке мехост, ки аз шароити мавxуда, аз афти кор, [аддалимкон фоида барад. Ба rавли Табарb, таxовузро турк[о сар карда, талаб намудаанд Эрон [амон боxеро, ки замоне ба {айтолиён медод, акнун ба он[о ди[ад. Диноварb, баръакс, хабар меди[ад, ки Хусрави Анeшервон то Бухорову Кешу Насаф расидани турк[оро шунида, бо сардории валиа[ди худ зидди он[о лашкар мефиристад, вале турк[о аз xанг рe тофта, аrиб мегурезанд ва тамоми ин но[ия[о ба дасти Сосониён мемонад. {анeз Т.Нёлдеке ишорат карда буд, ки ин хабари Диноварb ба дигар маъхаз[о мувофиrат намекунад ва, дар [аrиrат, ин но[ия[ои маркази Мовароунна[р дар дасти турк[о буд,[678] вале шуб[ае нест, ки ба [ар [ол байни иттифоrчиён носозие ба вуxуд омада буд.
Низои байни Сосониёну турк[о ба фоидаи {айтолиён буд. Xанубитарин но[ия[ои Осиёи Миёна, аз xумла территорияи [озираи xануби Тоxикистон, Eзбекистон ва Туркманистон дар тасарруфи Эрони сосонb ва но[ия[ои шимолb дар ихтиёри турк[о монд. Байни он[о сар[ади муайян набуд ва баъзе ма[ал[ои ([атто но[ия[ои) мобайнb маxбур мешуданд, ки якбора ба ду тараф боx ди[анд. {айтолиёни водии Зарафшон ба турк[о боx медоданд (Менандр, порчаи 18). {айтолиёни xанубии Осиёи Миёна, аз афти кор, муддате мустаrилона [аёт ба сар бурданд. Вале, мувофиrи ривояти Масъудb, Хусрави Анeшервон, зо[иран, ба[онае ёфта, ба но[ия[ои паси «дарёи Балх», яъне Амударё лашкар дароварда, то ба Хатлон расид, шо[и {айтолиён (ки номаш Хушнавоз будааст ва шояд ин ном не, балки унвон бошад) кушта шуд ва Хусрав мулки eро ба мамлакати худ [амро[ кард.[679]
Ана [амин тавр, давлати {айтолиён вуxуди худро rатъ карду аз забони маъхаз[о гуфтан мумкин, ки «сипас, тукуес[о (яъне турк[о– Б.U.) мулки е-даро (яъне {айтолиёнро– Б.U.) ба uорат бурданд ва ба авлод[о rирон омад...»[680]