{амин ки давлати {айтолиён бар[ам дода шуд, байни собиr иттифоrчиён низоъ хест. Дере нагузашта алангаи низоъ боло меравад ва акнун сабаб на манмани[ои сиёсии тарафайн, балки зиддияти манфиат[ои иrтисодии он[о буд.
Мо медонем, ки дар давраи Кушониён аз Осиёи Миёна ро[[ои тиxорат, аз xумла, «ро[и абрешим» мегузашт, ки Осиёи Марказb ва Римро ба [ам мепайваст. Баъдтар кирмакдорb ва шо[ибофb дар худи Осиёи Миёна ривоx меёбад. Дар uарб исте[соли шо[b умуман вуxуд надошт, бинобар [амин [ам империяи Византия ва [ам Рим фаrат нигарони шо[ие буданд, ки аз Осиёи Марказb ва Миёна оварда мешуд ва зимнан, дар ин савдо савдогарони форс миёнxигb мекарданд. Византи[о чанд бор кeшиданд, ки бевосита аз {индустон шо[b гиранду дар ин кор ба форс[о мe[тоx набошанд, вале кeшиш[о бар абас рафт, зеро Эрон ба ин кор зид буд. Форс[о аз миёнxигии худ пули ни[оят калон мегирифтанд, бинобар [амин он[о, аз як тараф, намемонданд, ки Византия бевосита бо фурeшандагони абрешим робита дошта бошад ва, аз тарафи дигар, чb rадар хо[анд, [амон rадар нархи молро боло мебардоштанд. {укумати Византия, ки нархи абрешимро ба тартиб андохтанb буд, ба [еx кор муваффаr нашуд. Дар миёна[ои асри VI тухми кирмак ба Византия [ам оварда шуд[681], вале барои тараrrии саноати шо[b ваrти тeлоние лозим буд.
Суuдиён, ки худашон шо[ибофb мекарданду бо абрешимфурeшон бевосита алоrа доштанд, дар барори савдои Осиёи Миёнаву Византия беш аз [ама манфиатдор буданд. Ро[и rулайтарини савдо аз Эрон мегузашт. Вале ма[з дар [амин xо манфиати савдогарони форс ва суuд ба [ам дучор омад.
Дар айёми муносибат[ои мeътадил ва, э[тимол, [атто [амкории байни турк[ову Эрон бо ташаббуси суuдиён rарор дода шуд, ки ба Эрон [айъати сафорат фиристода, масли[ат кардан лозим омад, ки оё шо[иро аз хоки Эрон гузаронда, ба Византия ба фурeш бурдан ё худ аrаллан ба худи савдогарони форс шо[b оварда, фурeхтан имкон дорад ё не. Сардори сафорат Мония[ ном «сарвар»-и суuдиён будааст. Менандр (порчаи 18), инчунин хабар меди[ад, ки хоrони турк ба суuдиён иxозат додааст «худашон [айъати сафорат фиристонанд». Ин факт далели [амин аст, ки турк[о Суuдро [амчун давлат нест накарда, фаrат ба худ мутеъ намуданд. Ин кор, бешуб[а, инъикоси вазъияти сиёсии реалии Осиёи Миёна мебошад. Мо дар ин масъала аrидаи Н.В. Пигулевскаяро[682] пурра тарафдорb мекунем ва Л.Н. Гумилёв[683], ки eро танrид кардааст, [еx асосе надорад. Вале Л.Н. Гумилёв [ам мисли [амаи дигар му[аr-rиrон[684] дар як бобат [аr аст, корро тавре тасаввур кардан лозим не, ки чи тавре Н.В. Пигулевская менависад, «турк[о ба муомилоти васеи тиxоратb раuбат надоштанд». Аслан гирем, ашрофи турк[о хеле «пухта» шуда буд ва наuз мефа[мид, ки муомилоти васеи тиxоратии байналхалrb, алалхусус, фурeши шо[b чb манфиате дорад. Ма[з ба [амин сабаб ташаббуси суuдиён ба хоrони турк маъrул шуд.
{айъати сафорати Мония[ [еx кор карда натавонист: пас аз нею нестону кашолакори[ои зиёд Хусрави Анeшервон [амин ба[онаро ёфт, ки ба Эрон омадани турк[о мувофиrи маrсад нест, бинобар [амин тамоми таклиф[ои [айъати сафоратро рад кард. Алалхусус, яке аз вазирони шо[– Катулф ном [айтолb ба суuдиён сахт муrобилат кард. Ин [амон Катулфе мебошад, ки баъди {айтолиёнро торумор кардани турк[о дар Эрон пано[ ёфта буд. Бо масли[ати ин вазир шо[ тамоми абрешими суuдиёнро хариду баъд дар пеши чашми он[о [амаашро сeхта партофт. Н.В.Пигулевская дуруст менависад, ки «бо кирдори худ форс[о маълум карданд, ки ба моли суuдиён мe[тоx нестанд, зеро ин абрешим аз турк[о омадааст.»[685]
Хоrон инро шунида, rарор дод, ки ин сафар аз номи худаш сафорат фиристонад ва ба [айъати он фаrат турк[оро дохил кард. Маълум, ки сафорати якум тамоман нобарор баромад, вале сарфи назар ба ин, хоrон исроркорона сафорати дувумро ирсол менамояд ва [амаи ин далолат мекунад, ки дар таги ин коса нимкоса, яъне таrозои сиёсати «олb» ни[он мебошад. Аз афти кор, турк[о фа[миданb буданд, ки Эрони сосонb бо он[о тинxу осуда зиндагонb карданb ё худ ба xанг тайёрb дидан даркор. Рад шудани таклифи сафорати якумро чунин шар[ додан мумкин буд, ки форс[о бо давлати мутеъ гуфтушунид кардан нахостанд. Вале шо[и Эрон ба хоrони тавоно, ки ба rарибb иттифоrчии e буд, чb xавоб медода бошад? Xавоби шо[и Эрон басо равшан буд: аз тамоми [айъати сафорат фаrат якчанд кас гашта омад, дигарон дар Эрон кушта шуданд, гарчанде форс[о худро сафед карда бошанд [ам, маълум буд, ки ба аксари сафирон за[р дода куштаанд. {амаи ин муносибати турк[о ва Эронро хеле тезутунд кард. {ар ду тараф фа[миданд, ки ба xанг тайёрb дидан даркор, зеро xанг дар [ар ла[за сар шуданаш мумкин буд.
Ба ин сабаб [укумати хоrон хост, ки бо душмани азалии давлати Сосониён – империяи Византия робитаи сиёсb бандад. Агар чунин робита баста шавад, масъалаи фурeши шо[b [ам худ ба худ [ал мешуд, [ол он ки ин масъала ашрофи Суuдро (ва [ам турк[оро) хеле ба ташвиш меоварду аз анxоми неки он нишоне [ам набуд. Сардори [айъати сафорате, ки бояд ба Византия мерафт, боз [амон Мония[ таъин шуд. Вай дар даст мактуб[ои лозима ва аз инъому пешкаш[о «бисёр шо[ивории rиматба[о дошт». Маълум, ки ин сафорат аз хоки Эрон гузашта наметавонист, инак, ро[и дигар интихоб шуд – сафорат rад-rади со[или шимолии ба[ри Каспий мерафту аз Кавказ гузашта, ба Византия мерасид.
{айъати сафорат ба Византия омада, инъому пешкаш[о ва мактуберо ба императори Византия супурд, ки ба аrидаи худи византи[о «бо саводи суuдb» (э[тимол, бо хати суuдb бошад) навишта шуда буд. Муо[идаи [арбие баста шуд, ки муrобили Эрон буд. Худи [амон соли 568 сафорат ба ватан баргашт ва зимнан [амро[и он[о [айъати сафорати xавобии византи[о омад, ки дар сари он Зимарх ном шахсе меистод. Иттифоrи [арбию сиёсии турк[ову Византия аз [амон ваrт сар карда, арзи вуxуд намуд, алалхусус, ки аз паси ин [айъати сафорат боз чандин сафар ба Византия рафта омад[686].
Маъхаз[о хабар меди[анд, ки соли 581 бар зидди турк[о Хутан, Форс ва {айтолиён[687] шeриш бардоштанд. Вале аниr не, ки ин кадом {айтолиён бошад. Ба гумон аст, ки маъхаз[о аз Хутану Форс сухан ронда, балвои хурдеро дар назар дошта бошанд, аз афти кор, ин шeриши калоне буд. Э[тимол, дар [амин сол[о, яъне пас аз вафоти Хусрави Анeшервон (соли 579) дере нагузашта, турк[о вазъияти пурталотуму пурта[лукаи Эронро ба [исоб гирифта, хостаанд, ки давлати буферии {айтолиёнро ба мулки худ [амро[ кунанд, ки ин давлат дар Тахористон вуxуд дошту, аз афти кор, дар охири сол[ои 70 ва аввали сол[ои 80-уми асри VI мустаrил шуда буд[688]. Вале дар xанг[ои xануб турк[о якбора [ам ба лашкари {айтолиён ва [ам ба лашкари Эрон дучор омаданд. Мувофиrи хабару ривоят[о маълум мешавад, ки uалабаи турк[о пурра набудааст – ба он[о фаrат {айтолиёни со[или рости Тахористон мутеъ шудаанду {айтолиёни со[или чап мисли пештара мустаrил мондаанд.
Якчанд сол гузашт, инак соли 588 турк[о бо сардории Совашо[ ба [удуди давлати Сосониён зада даромаданд. Зидди он[о сарлашкари забардасти Эрон – Ба[роми Чeбина мебарояд. Ин мард [ам дар зиндагb ва [ам баъди вафоташ ни[оят маш[ур буд. Дар адабиёти па[лавонb rиссае вуxуд дошт, ки корубори eро ситоиш мекард, дар маъхаз[ои ба он давра[о наздик номи вай хеле бисёр зикр шудааст. Вале [амаи он[о то ба рeз[ои мо нарасидаанд, мадракоти он[оро Фирдавсb ва муаррихони араб истифода бурдаанд. Вале ма[з чунин будани xараёни воrеа[о набояд боиси шуб[а бошад. Лашкари турк[о [уxумкунон аз Амударё гузашта, тамоми Тахористонро ишuол мекунаду ба uарб рафта, то ба {ирот мерасад. Дар му[орибае Ба[роми Чeбина бо дастаи яккачини лашкари худ ба rарорго[и сарлашкари турк[о зада медарояд. Мувофиrи ривояти Диноварb, «сипас, шо[и туркон аспашро талабид, савор шуд ва ба арса баромад ба рeбарeи Ба[ром; Ба[ром тире аз камон зад, ки туркро ба хок яксон намуд ва турк[о гурехтанд».[689] Баъди ин «Пармуда» (аз рeи дигар маъхаз[о «Елтегин») ном писари волии кушташудаи турк[о лашкари нав xамъ карда, ба он rисм[ои лашкари пештараро [ам дохил мекунад. Дар бораи xараёни минбаъдаи воrеа ду ривоят [аст –мувофиrи як ривоят, форс[о аз Аму гузашта, бори дувум турк[оро шикаст додаанд; мувофиrи ривояти дувум, дар со[или Аму дар rарибии Тирмиз тарафайн сул[ бастаанд.[690]
Дар баробари ин ду хабар боз як ривоят [аст, ки ба епископи арман ва муаллифи китоб[ои пурба[ои таърихи Себеос тааллуr дорад. Ривояти вай хусусан ба [амин сабаб xолиби диrrат ва мeътабар мебошад, ки Себеос дар xавониаш дар борго[и Сосониён зиндагb кардааст ва наrли ин воrеа[оро шунида будааст. Ба rавли Себеос, Ба[роми Чeбина «лашкари теталиёнро (яъне [айтолиёнро.-Б.U.) шикаст дод, Балхро гирифт ва тамоми кишвари Кушониёнро то он тарафи дарёе, ки онро «Ва[руд» (яъне Амударё.-Б.F.) мегуфтаанд, ишuол намуд... Ба[ром дар ин ваrт бо шо[и аъзами маскут[о меxангид, ки он[о дар он тарафи на[ри калон сукунат доштанд ва Ба[ром лашкари бешумори он[оро rир кард, худи шо[ро кушт ва хазинаи ин давлатро ба uорат бурд».[691] Ин ривоят, ки дар адабиёти махсус бор[о му[окима шудааст (хусусан И.Маркварт муфассал тадrиr кардааст), ба [амин сабаб бени[оят му[им мебошад, ки зидди Эрони сосонb [амро[и [айтолиёни шимоли Афuонистон баромадани турк[оро равшан нишон меди[ад.
Дар ибтидои асри VII дар сол[ои 616–617 Эрони сосонb бори дигар мекeшад, ки {айтолиён ва [омии он[о – турк[оро шикаст ди[ад. Лашкаркаши Эрон – Симбат Багратунb ба но[ия[ои со[или рости Тахористон ду бор тохтутоз мекунад. Дар ин но[ия[о якчанд мулки {айтолиён воrеъ буд, ки ба волии Балх итоат доштанду дар зери [окимияти турк[о буданд. Аз рeи хабари Себеос {айтолиён дар он сол[о дар {ирот, Бодхез, Толиrон ва Балх зиндагb мекардаанд. Гарчанде сарлашкари Эрон дар чандин му[ориба[о uолиб омада, uанимати бисёре ба даст оварда бошад [ам,[692] аз афти кор, маълум, ки ин но[ия[о дигар ба [укумати Сосониён итоат намекарданд ва турк[о дере нагузашта аз он xой[о даста[ои лашкари форс[оро дур ронданд.