Номи «Тахористон» бори аввал дар як асари тарxумавии соли 383 зикр мешавад.[707] Маъхаз[ои хитоb ин мамлакатро «Тухоло» (Т'оu-hо-1о, Тоu-hо-1-о ё Тоu-hои-1о)[708] номидаанд.
Тахористон но[ия[ои [озираи xануби Тоxикистон, вилояти Сурхандарёи РСС Eзбекистон ва но[ияи шимоли Афuонистонро дар бар мегирифт. Аслан, Тахористони ибтидои аср[ои миёна аз xи[ати масо[ат ба Бохтари rадим хеле шабо[ат дошт.
Таърихи сиёсии Тахористони аср[ои VI–VII ни[оят пурuалаён буд. Давлати буферии {айтолиён, муборизаи зидди турк[о ва [укмронии минбаъдаи он[о, исёну шeриш ва xангу xидол[ои дохилb таърихи Тахористонро басо мураккабу печдарпеч кардаанд. Лозим ба таъкид аст, ки xараёни зо[ирии таърихи Тахористон ба мо каму беш маълум аст, вале дарвоrеъ, он чизе ки мо медонем, гeё тан[о сарлав[а[ои китоби Тахористон мебошанд - мо хабар надорем, ки мазмуну мундариxаи зери он ё ин сарлав[а чb гуна буд, дар ин ё он но[ия[о чb гуна воrеа[о ба вуreъ омаданд ва сабаб [амин ки дар маъхаз[о маълумот дар бораи ин таърих хеле кам аст. Бозёфт[ои нумизматb андаке маълумот доданашон мумкин – [ангоми [африёти Аxинатеппа ва Кофир-rалъа бисёр танга[ои тахористонb ба даст омаданд, вале он[о то ба [ол тад-rиr нашудаанд.
Доир ба Тахористон чанд маълумоти маъхаз[оро зикр мекунем. Сон Юн ном сайё[е ба Бо-хо (Вахон) омада будааст (соли 519). Вай менависад, ки кe[[ои ин xо осмонбeс ва дара[ояш бетаг асту подшо[и ин мулк дар ша[ре иrомат дорад, ки худаш бино кардааст. Сарулибоси мардум ни[оят базебу шинам ва аксари он аз чарм. Иrлими кишвар бе[ад хунук буда, мардуми оддb дар uор[о зиндагb мекунанд. Хусусан бeрон[ои барфb зиёд мешудааст. Дар xануби мамлакат кe[[ои пурбарфи баланд воrеъ будаанд.
Сон Юн ро[ашро давом дода, ба кишвари е-да – {айтолиён расид, ки он Бадахшони [озира аст. Дар бораи кишвари {айтолиён менависад, ки ин сарзамини обод асту аз пеши [ар як хона xeйборе гузашта, тамоми сарзаминро шодоб менамояд (э[тимол, ин рeд[ои кe[b ва канал[ои обёрb бошанд). Либоси камбаuалон аз пeст аст, вале боён либос[ои аxоиб дeхта, бокарруфар мепeшанд (масалан, либоси маликаи {айтолиён фаши дарозе дошт, ки онро аз rафо канизони махсуси барои [амин кор таъиншуда бардошта мегаштанд). Дар ин кишвар rолин[ои беандоза калон [астанд (масалан, чунин rолин[о дар борго[и шо[и {айтолиён будааст). Санг[ои rимматба[о шумор надоштаанд,[709] аспу шутур [ам бисёр будааст. Пойтахти кишвар ша[ри Бадияи[710] мебошад (шояд ин ном талаффузи нодурусти Бадахшон бошад). Дар маъхази соли 590-ум вилояти Бодочан зикр шудааст, ки ин, бешуб[а, Бадахшон мебошад.[711]
Мадракоти солномаи Оли Суйшу ба ибтидои асри VII нисбат дорад. Вай низ аз Тухоло, яъне Тахористон ривоят мекунад, ки мардуми он бо [айтолиён «аралаш» будааст. Инчунин аз «сад [азор сарбозони rобили xанг» сухан меравад. Дар бораи полиандрия [ам маълумот [аст.[712]
Сайё[и асри VII Союан-сзан (rарибии сол[ои 639–645) умуман Тахористонро тасвир карда, дар бораи бисёр мулк[ои вилояти он хабар меди[ад ва андозаи масо[ати ин мулк[о ва ша[р[оро меоварад. Вай аз шимол омада, аз Дарвозаи о[анин (аз кe[[ои Бойсун) гузашта, ба Тухоло – Тахористон расидааст. Ба rавли вай, арзи Тахористон нисбат ба тeлаш се баробар зиёдтар будааст. «На[ри аъзам (дар ин xо номи [амонваrтаи хитоии Амударё оварда шудааст) сарзаминро ба самти uарб бурида гузаштааст». Ба гуфти Сюанс-зан, ба оли шо[они Тахористон кай[о rирон омада буд, бинобар ин якчанд [окимон дар ма[ал[ои ало[ида зeран ба сари [укумат баромаданд. Сарзамин аз рeи сар[ад[ои табиb ба 27 мулк таrсим буду [амаи он[о ба турк[о итоат дошт. Иrлим ба назари сайё[ басо нарму серрутубат намудааст. Сарулибоси мардум асосан пахтагb ва баъзан пашмb буд. Забони он[о аз забони халr[ои [амсоя хеле фарr дошт. Дар хатти он[о асосан 25 [арф буд (ин хитоb, ки ба хатти иероглифb одат карда буд, тамоман моту маб[ут мондааст, ки бо ро[и таркиби [амин 25 [арф тамоми ашёву маф[умотро ифода кардан мумкин будааст). Тахориён аз чап ба рост менавиштаанду мехондаанд. Адабиёти он[о бой буда, нисбат ба тамоми адабиёти мавxудаи Суuд бештар буд. Дар тиxорат тилло ва нуrраро истифода мебурдаанд. Танга[ои он[о аз танга[ои мамлакат[ои [амсоя фарr дошт.[713]
Сипас, Сюан-сзан хеле мухтасар мулк[оеро тасвир мекунад, ки дар [айъати Тахористон буданд. Аз xумлаи он[о Да-ми (Тирмиз) ва Чи-о-ян-на (яъне Чаuониён вилояте, ки шимолу шарrи водии {исорро дарбар мегирифт) зикр шудааст. Масо[ати пойтахти Чаuониён нисбат ба пойтахти Тирмиз ду баробар хурдтар будааст. Инчунин Шу-ман, яъне Шумон ном бурда мешавад, ки дар аср[ои миёна но[ия[ои марказb ва шарrии водии {исор чунин ном дошт ва аз афти кор, дар асри VII масо[ати бештареро фаро мегирифту ба xануб то ба Кофарни[он тeл мекашид. Махсусан rайд карда мешавад, ки шо[и Шумон турк буд. Шумон бо Сзюй-хэ-ян-на (Rабодиён) [амсар[ад ва пойтахти он (номаш зикр нашудааст) таrрибан баробари пойтахти Чаuониён буд. Дар шарrи Rабодиён вилояти Хо-ша (Вахш) xой дошт. Тeли ин вилоят нисбат ба арзаш дуним баробар зиёдтар буд. Пойтахти он аз пойтахти Тирмиз монданb надошт. Шарrтари Вахш мулки Кэ-до-ло (талаффузи rадимаш Kuet-tuet Хуттал (Хатлон)[714] xойгир буд, дар шарr ин мулк бо кe[[ои Сунлин (Помир) [амсар[ад аст ва он кишварест, ки нисбат ба тамоми мулк[ои мазкур калонтар мебошад. Пойтахти он баробари пойтахти Тирмиз буд.[715] Ба муносибати Хатлон боз дар бораи ду вилояти дигар гап задан даркор. Яке аз он[оро Сю-ан-сзан О-ли-ни меномад ва он дар [ар ду со[или Панx xойгир буду ша[ри асосиаш хеле калон [исоб мешуд. Вилояти дигар По-ли-хо аст ва он [ам мисли О-ли-ни дар сарзамини Тухоло xой дошт. Ша[ри асосии ин вилоят [ам хеле калон буд.[716] С.Бил По-ли-хоро [амон Фархор мегeяд, ки дар харитаи Вуд rайд шудааст (атрофи Кeкчb)[717]. Маркварт [ам ин гапро ба[снопазир мешуморад[718]. А.М.Беленитский исбот кард, ки И.Маркварт uалат рафтааст ва хулосаи дуруст баровард, ки гап дар бораи Фархоре меравад, ки дар со[или рости Панx воrеъ аст ([озира райони Фархори Тоxикистон). Дар масъалаи О-ли-ни [аминро гуфтан лозим, ки ин бешуб[а, Архони муаллифони асри миёна мебошад ва дар [амон давра[о дар со[или рост xой дошт.[719] Uайр аз ин, мулк[ои Сзюй-ми-то (Rумод, ки дар ким-куxои но[ияи Rаротегину Дарвозу Ванx воrеъ буд), Ши-си-ни (Шуuнон), Бодочуанна (талаффузи rадимааш puat-d'ak-tsitang-nā (Бадахшон) ва Домоситеди (Вахон) номбар мешавад. Пойтахти Домоситеди Хунтодо[720] буд. Гуфта мешавад, ки иrлими ин ма[ал ни[оят сахт аст. Масалан, дар бораи Домоситеди[721] навиштаанд, ки замини онро кe[[ои пасту баланд чок кардааcту сат[и он регзор ва санглох мебошад. Дар ин ма[ал тундбод[ои сарди xонситон бо rувваи да[шатоваре мевазидаанд. Ба rавли Сюан-юзан, дар Вахон андак гандуму лeбиё мекиштанд. Вай асп[ои xойдориро бисёр таъриф мекунад – он[о хурд бошанд [ам, баuоят пуртоrат буданд ва масофа[ои зиёдро тай карда метавонистанд. Либоси мардум пашмb буд.
Дар айни тасвири Шуuнон гуфта мешавад, ки дар ин xо гандум, лeбиё ва [атто камтар шолb мекоранд. Либоси шуuнониён аз чарм ва пашм буд. Хати ин xо ба хати тахориён монанд бошад [ам, вале забони шуuнониён аз он[о фарr доштааст.[722]
Сюан-сзан пойтахти Тахористон По-хо (Балх)-ро тасвир мекунад, ки он rалъаи дастнораси нисбатан камодаме буд; uайр аз ин вай дигар но[ия[оеро, ки дар со[или чапи Тахористон (дар хоки [озираи шимоли Афuонистон)[723] xой доштанд, тасвир мекунад.
Мувофиrи мадраки таърихи Тан – маъхази нимаи дувуми асри VII ва аввали асри VIII тахориён [амро[и {айтолиён зиндагb мекарданд ва [аёти муrимb ба сар мебурданд[724]. Дар Шуuнон rарорго[и шо[ аввал ша[ри Ку[он буд, сонитар вай дар води[ои гуногуни байни кe[[о зиндагb мекардагb шуд. Тарxумаи Н.Я.Бичурин чунин аст.[725] Э.Шаванн матни мазкурро дигар хел фа[мидааст: «Аввал пойтахт дар ша[ри Ку[он буд, сипас (мардум) дар дара[ои кe[b маскун шуданд». Дар панx водии калон панx волии со[ибихтиёр менишасту [амаи он[оро якxоя «панx шин» меномиданд. Мувофиrи хабари маъхаз, зироаткорb вуxуд надоштааст.
Дар бобати Вахон таърихи Тан фаrат гап[ои Сюан-сзанро такрор мекунад, масалан, ин таърих [ам мегeяд, ки чашми мардуми ин xо кабуд аст ва u. Вале бар хилофи Сюан-сзан маъхаз номи rарорго[ро дигар гуфтааст ва он Сайгашэн мебошаду аз шимолтари ин ша[р дарёи Уху (Панx) мегузаштааст[726]. И.Маркварт талаффузи rадимии ин номро дар назар дошта, тахмин кард, ки ин ша[р бояд Ишкошим[727] бошад, пас дар [амон давра[о пойтахти Шуuнон дар со[или чапи дарё воrеъ будааст. Э.Шаванн[728] ва дигар олимон ба ин фикр розианд. Ва он фикр, дар [аrиrат, тамоман дуруст менамояд.
Инчунин тасвири Хатлон [аст, ки дар он давра[о вилояти калоне буд. Пойтахти он Се-чу-кан ном дошт ва он rарорго[и подшо[ [исоб мешуд. Мамлакат аз асп[ои олиxаноб ва паланг[ои зардмeй э[тимол, шер ё бабр бошад, бой буд. Дар охир хабар дода мешавад, ки дар ин вилоят чор кe[и намак [аст[729] ва дар [аrиrат, [оло [ам дар rарибии Восеъ Хexа Мeъмин ном кe[и калони намак [аст.
Хой Чао ном дигар дарвеши буддоb, ки соли 726 ба Осиёи Миёна омада будааст, дар бораи Тахористон чунин маълумот меди[ад. Мамлакатро араб[о забт намуданд. Подшо[ аз он[о гурехта, дар Бадахшон пано[ бурдааст. Забони мардум аз забони дигар мамлакат[о фарrи калон дорад ва андаке ба забони Каписа монанд аст. Барои сарулибос пашмина ва газвор[ои пахтагиро истифода мебаранд. Дар сарзамин шумораи шутуру гeсфанд, хачиру асп ва масо[ати пахтазору токзор зиёд аст. Хeроки маъмули мардум аз хамир мебошад. Мардон сару ришу мeйлаби худро метарошанд, занон баръакс, мeй[ои дароз доранд. Подшо[, аъёну ашроф ва мардум пайрави тариrати хиноёнии маз[аби буддоb мебошанд, дайру ро[ибон зиёданд[730]. Дар Тахористон да[, панx, се ё ду бародар як зани умумb доранд[731] – ин ахбор далели [амин, ки дар ин но[ия[о полиандрия расм будааст, ки он бо сукунати [айтолиён алоrаманд мебошад.
Дар Хатлон (Хой Чао ин кишварро [ам чунон тасвир кардааст, ки аксари нукта[ои он ба тасвири умумии Тахористон rариб як аст) низ подшо[ аз турк[о буду нимаи мардум ху, яъне xойдорb, нимаи дигараш турк[о. Мамлакат дар дасти араб[о мебошад. Як rисми мардум ба забони тахорb, rисми дигар ба туркb ва боз як rисм ба шеваи ма[аллb гап мезананд. Дар Хатлон шутур, хачир, гeсфанд, асп, гов, хар [аст; пахта мекоранд, ток мепарваранд, газвори пашмин мебофанд. Сарулибоси мардум аз газвори пахтагин [ам мешавад, бисёри[о пeстин мепeшанд. Сару рeи мардон тарошида, занон кокулдароз. Подшо[, аъёну ашроф ва мардум пайрави тариrати хиноёнии маз[аби буддоb мебошанд, дайру ро[ибон бисёранд.
Дар Вахон подшо[ заиф асту ба арабон дастнигар ва [ар сол ба он[о ба тариrи боx шо[b меди[ад. Вахониён дар води[ои кe[b дар кулба[ои тангу торик ва дар uор[о зиндагb мекунанд. Аксари мардум rашшоr аст. Пeстину чакман мепeшанд, сарулибоси подшо[ шо[ию пахтагин. Забони мардум аз забони мардуми но[ия[ои [амсоя фарr дорад. Фаrат нони танeрb ва хeроки хамирb мехeранд. Ин сарзамин бени[оят хунук аст, нисбат ба дигар xой[о хеле хунуктар. Дар кe[[о ягон гиё[у набот нест. Гeсфанду гов (зоти резаи xойдорb) ва аспу хачир [аст. Дар бораи эътиrоди мардум айнан [амон гап[оеро мегeяд, ки дар [аrrи мардуми Хатлон гуфта буд.
Сайё[ инчунин дар бораи «Нe[ мулки Шигинон» (Шуuнон) хабар меди[ад. Дар яке он малике бо лашкари худ меистод. Малики Шуuнон ба шо[и Вахон тобеъ аст. Иrлими мамлакат бени[оят хунук буда, худи он дар мобайни кe[[ои пурбарф xой дорад. Гeсфанд, асп, гов ва хар [аст. Шо[ ва аъёну ашроф либос[ои пахтагин доранд, пeстин мепeшанд; мардуми оддb аз пeстак либос медeзанд ва го[о чакман мепeшанд. Забони он[о аз забони мардуми атроф фарr дорад. Дар Шигинон оини Буддо расм нест. Инчунин ривоят мекунанд, ки шо[ барои тороxи корвони тоxирон даста[ои махсус мефиристодааст.[732]