Мо дар боло наrл карда будем, ки дар а[ди Туншаху (вафоташ соли 630) хоrонии uарбии турк Тахористонро забт намуд. Сюан-сзан, ки андаке баъди ин воrеа[о ба ин xой[о омадааст, волии турк[оро дид.[733] Мувофиrи хабари маъхаз[ои арабию форсb волии ин xо унвони xабeя ё xабueяро дошт, ки он ябuу[734] аст. Таърихи мулк[ои [айъати Тахористонро маъхаз[о беандоза мухтасар баён мекунанд.
Яке аз мулк[ои пуриrтидори Тахористон Хатлон буд.[735] Дар ин мулк, ба [ар [ол дар [удуди аср[ои VII–VIII, оли ма[аллие [укм мерондааст ва яке аз намояндагони он шо[и Хатлон буд, ки номашро Табарb Ассабол[736] гуфтааст. Шояд ин ном муарраби [амон номи туркиест, ки дар дигар маъхаз[о Шаболо омадааст.[737] Хой Чао, ки дар а[ди Ассабол ба Осиёи Миёна сафар карда буд, рeйрост менависад, ки шо[и Хатлон аслан аз турк[о буд.[738] Ассабол аз охири асри VII то ибтидои сол[ои 30-юми асри VIII Хатлонро идора мекард. Маъхаз[ои араб eро малик меноманд. Варосати тахт тартиби махсус дошт. Табарb аз забони Ассабол мегeяд, ки тартиби варосати тахтро риоя кардан зарур будааст.[739]
Аз афти кор, вай аслан турк (ё туркшуда) бошад [ам, намояндагони он унвони эронb – «Хатлоншо[» ё «Шери Хатлон»-ро доштанд, дар маъхаз[ои арабb он[о одатан малик номида мешаванд.[740] Дар айни [ол он[о мутеи [окимони умумитахористонb буданд. Дар як зиёфати волии араб - Rутайба ибни Муслим [окими умумитахорис- тонb ва чанд [окимони мартабаашон пасттар, аз xумла, Ассабол иштирок доштанд. Ин [окимон [окими умумитахористониро дида гуфтаанд: «Агарчанде вай душмани ман аст, вале ме[тар аз ман. Вай малик асту ман бандаи вай».[741]
Маъхаз[ои аввали асри VIII хабар меди[анд, ки подшо[и Хатлон 50 [азор лашкар та[ия карда метавонад (мисли [окимони Шумон, Rубодиён, Шуuнон, Вахон барин мулк[о) ,[742]
Таърихи подшо[они минбаъдаи Хатлонро И.Маркварт ва алалхусус, муфассал А.М.Беленитский ва О.И.Смирнова тадкиr кардаанд.[743] Ба зикри батафсили xузъиёти таърихи оли Хатлон [оxат нест, зеро то ба [ол мадракоти маъхаз[ои гуногунзабон ба [ам мувофиr карда нашудаанд.
Дар бораи таърихи дигар мулк[о [ам маълумот [аст. Катибаи дар боло зикршудаи Афросиёб, ки ба Самарrанд омадани [айъати сафоратро хабар меди[ад, хеле xолиби диrrат мебошад. Сафир мегeяд, ки аз Тeронтош – «шо[и Чаuониён» омадааст. Му[аrrиrи сурат[ои рeи девори Афросиёб В.А.Лившитс тахмин мекунад, ки ин тасвирот на сурати [уxxатии таърихи расмии шо[они Суuд, балки инъикоси сюжети фолклорb мебошад. Модоме чунин бошад, катиба он гуна маъхазе нест, ки воrеаро аниr тасвир намояд. Вале [амин [ам бошад, аз ин катиба шамоли он воrеа[ои реалие меояд, ки э[тимол, дар нимаи дувуми асри VII ба вуreъ омада буданд.
Пас аз он ки мо ин аrидаи худро из[ор намудем, му[аrrиrи сурат[ои Афросиёб Л.И.Албаум онро гарму xeшон тарафдорb кард. Вай ба нашри русии китоби мо истинод карда, чунин навишт: «Баъди аниr шудани катиба[о ва пурра [африёт шудани толор мо ба чунин хулоса омадем, ки мавзeи сурат[о воrеа[ои муайяни таърихиро инъикос менамоянд. В.А.Лившитс [ам баъдтар ба чунин хулоса омад».[744]
Маъхаз[о ишорат мекунанд, ки {айтолиён Чаuониёнро со[иб буданд[745]. Дар ибтидои асри VIII, аниrтараш, соли 719 малики Чаuониён Тиши Якчашма буд ва маъхаз[ои арабb мегeянд, ки худи [амин одам дар айни [ол ябuуи Тахористон буд[746]. Аxоибаш [амин, ки ин ном, бешак, эронb аст ва дар забони бохтарb ситораи Сириус чунин ном дошт[747]. Унвони малик[ои Чаuониён «Чаuонхудот» буд [748].
Гуфтан мумкин не, ки Тахористон умуман давлати мутамарказ буд, зеро дар сари [ар як мулк ё [оким ё малике менишаст ва аниrтараш Тахористонро итти[оди давлат[ои rариб со[ибихтиёр номидан дурусттар мебуд. Аз дараxаи со[ибихтиёрии он[о [амин низ ша[одат меди[ад, ки он[о [ам ба мамлакат[ои [амсоя ва [ам ба мамлакат[ои дуртарин [айъати сафорат мефиристоданд.
Дар бораи сохти дохилии ин давлат[о амалан ягон маълумот нест. Дар rиёси Суuд тахмин кардан мумкин, ки дар Тахористон [ам идораи мукаммали маъмурb вуxуд дошт. Дар катибаи суuдии Афросиёб унвони сафири Чаuониён «дабирпат» (дабири котибон) навишта шудааст. Вале аз э[тимол дур нест, ки сафир, дар [аrиrат, со[иби мансаби баландтар, масалан, со[иби мансаби вазирb бошад.[749]