Дар Тахористон конковb хеле ривоx дошт. Аз рeи хабари сайё[он ва маълумоти содироти ин ё он мол[756] мо медонем, ки дар ин сарзамин санг[ои rиматба[о ва аз афти кор, пеш аз [ама, лаъли маш[ури Бадахшон, инчунин лоxувард ва дигар хел санг[ои нимrиматба[о ва rиматба[о истихроx мешуд. Сон Юн навиштааст, ки дар Тахористон санг[ои rиматба[о шумор надорад. Санги та-пао истихроx мешуд, ки онро аrиrи сeхта[757] тарxума мекунанд, вале Шефер дуруст мегeяд, ки ин аrиrи сeхта не, балки «корнелиан» ном сангест ва аз ин санг ашёи зиёд низ сохта мешуд. Инчунин намак [ам исте[сол мекарданд[758]. Аз намаксанг баъзе асбобу анxом месохтанд. Масалан, дар Балаликтеппа [айкалчаи шутур ба даст омад, ки аз як пора намаксанги гулобb тарошида шудааст. Намак, э[тимол, чизи муrаддас [ам [исоб мешуд, ба [ар [ол, нисбат ба Эрони сосонb дар ин бобат xои шуб[а нест, зеро дар маросими rасами ботантанаи шо[они сосонb намак чун рамзи садоrат кор фармуда мешуд. Л.И.Албаум rайд кардааст, ки мувофиrи хабари сарчашма[ои хаттb дар маслаки халr[ои Осиёи Миёна, аз xумла, {айтолиён намак, э[тимол, чун як чизи рамзb эътибор дошт.[759]
Гарчанде мадракоти бевосита набошад [ам, дар асоси маxмeи маълумот[о роxеъ ба Тахористон гуфтан мумкин, ки дар ин xо аз тилло сар карда[760] (барои сохтани ашёи заргарb, зинату ороиши [айкалу муxассама[о ва u.), то о[ан (барои сохтани асбобу анxоми ме[нату рeзгор, яроrу асли[а, зире[у xавшан) маъданиёти гуногун истихроx мешуд. Маълум, ки корхонаву устохона[ои гуногуни о[ангарb дар амал буданд. Дар он айёми пур аз xангу xидол[ои нотамоми беохир дар [унармандb яроrу асли[асозb маrоми му[им дошт ва исте[соли он хеле равнаrу ривоx ёфта буд. Аз маъхаз[ои хаттb воrиф мешавем, ки дар аср[ои V–VII а[ли Тахористон бо камон, найза, жeпин, гурз ва шамшер мусалла[ будаанд. Тани сарбозонро «зире[и балхb» ном зире[и баландсифати бофта му[офизат мекардааст.
Материал[ои археологb ва иконографb имкон меди[ад, ки ин маълумот каму беш тафсил дода шавад. Тахориёни xанговар uайр аз камони муrаррарb камони мураккаб доштанд.[761] Тиру камон пайкони вазнини о[анини сепарра дошту баъзан неши он ба ду таrсим мешуд. Инчунин пайкон[ои калони сепаррае низ буданд, ки дар нeги найза шинонда мешуданд.[762] Аз рeи расми тахористонии девор[о маълум, ки мардон дар камар ханxаре [амоил кардаанд. Uилофи ханxар баъзан бо пулакча[ои тиллоb хотамкорb шудааст. Аъёну ашроф низ шамшер гирифта мегаштанд, вале чb гуна будани он маълум нест.
Дар маишати аъёну ашроф xому rада[[ои тиллоию нуrра бисёр истифода мешуд. Шакли ин xому rада[[о баuоят нафису нозук буда, баъзеи он[о пояи дарозу борики пурнаrшу нигори серпечутоб ё таги суфтаву сайrалии хурде доштанд ва танаи худи он xому rада[[о пур аз рах[ои амудb мебошад (rада[[ои рах-рах ном гирифтани он[о аз [амин xост), лаби он[оро бошад, [ошияву лаблeла[ои мудаввар зинат медод. Шакли баъзеи он[о ни[оят мураккаб мешуду наrш[ои кандакории зиёде дошт.
Дар гардани одамоне, ки дар рeи девори Балаликтеппа тасвир шудаанд, шадда[ое менамоянд, ки аз танга[о таркиб ёфтаанд, дар дасти он[о дастпона ва дар ангуштон ангуштарин[о ба назар мерасанд. Дар гeши одамони рeи сурати девори Балаликтеппа ва дар гeши аъёну ашрофи Аxинатеппа гeшвора[ои мураккаб [аст. Археолог[о дар айни [африёт ангуштарин[ои о[анин ё хотамкоришуда, дастпона[о ва дигар ашёи зебу ороиш меёбанд.[763] Инчунин асбоб[ои хеле дилкашу хушнамои мисин [ам буданд – масалан, ин гуна машраба[ои мисин дар Балаликтеппа ёфт шудааст ва дар рeи он[о наrш[ои басо реалистонаи фил[о менамояд.[764]
Мо инчунин аз ма[сулоти ни[оят хушсифату олиxаноби заргарони Тахористон воrиф [астем. Масалан, дар нимаи дувуми асри VII он[о «аз аrиrи сeхта (ё худ аз корнелиан) ба шакли дарахт ду rандил сохтаанд, ки баландии [ар яки он[о rариб 1 м буд».[765]
Дар Тахористон шишагарb хеле равнаr дошт. Ба ин даъво [амин як воrеа далел аст, ки шишагарони Осиёи Миёна ба хитоиён тайёр кардани шишаи рангаро ёд доданд (дар Хитой шишагарb дар давра[ои rадим пайдо шуда бошад [ам, дараxаи тараrrиёти он хеле паст буд). Солномаи хитоb хабар меди[ад, ки соли 424 аз кишвари йуxи[ои кабир, яъне аз Тахористон ба Хитой тоxирону [унармандон омаданд. Он[о гуфтанд, ки «аз санг шиша сохта метавонанд ва барои ин аз кe[ маъдан оварданд ва дар пойтахт онро гудохтанд. Баъди гудохтани он маъдан шишае пайдо шуд, ки аз шишаи мамлакат[ои uарб хеле бе[тар буд» (шишаи мамлакат[ои uарб гуфта, э[тимол, шишае дар назар дошта шудааст, ки аз Сурия ва Искандария оварда мешуд ва бе[тарин шишаи дунёи rадим буд). Сипас, дар солнома навиштаанд, ки хитоиён санъати шишагариро аз устоёни Осиёи Миёна омeхтанд. «Шишае, ки он[о тайёр карданд, рахшону шаффоф буд, бинандаро дар [айрат мегузошт ва [ама онро худоофарид мегуфтанд».[766] Вале хеле сонитар [ам, дар ибтидои асри VIII аз Тахористон ба Хитой шиша[ои rирмизию зумуррадb мефиристонданд, ки боиси аxобату [айрати бинанда мегардид.[767]
Дар Балаликтеппа намунаи [айратангези санъати шишагарb ба даст омад. Ин тeмори шишагини сабзтоби гирдаест, ки бо усули рехтагарb сохта шудааст. Дар рeи он зане тасвир ёфтааст, ки кeдакашро сина меди[ад. Тeмор чанбараки тунуки нуrрагин дорад. [768] Зарф[ои шишагини хурдакак – одатан, шишача[ои тангда[он бисёр дучор мешаванд. Танаи ин гуна шишача[о рахи (ё тасмаи) мавxшакл дорад ва ин раху тасма[о аз шишаи рангаш дигар буда, об карда, ба танаи шишача[о часпондаанд. Инчунин шадда[ои шишагин исте[сол карда мешуд.
Ҳунари бофандагb [ам ба дараxаи камолот расида буд. Маъхаз[ои хаттb газвор[ои пашмию пахтагb ва сарулибоси аъёну ашрофро зикр кардаанд, ки хеле мураккаб дeхта мешуданд. Аз Хатлон шо[ии хушсифати гуногунранг меовардаанд.[769]
Материал[ои археологb ва иконографb имкон меди[анд, ки ин тавсифот хеле васеъ карда шавад. Дар Балаликтеппа се хел матоъ ёфт шуд – газвори пашмини рах-рах (рах[ои зарду сурх), газвори пашмини гулдор (гулаш кабуди такаш зард) ва газвори шо[b (ранги кабуд ё сабз)[770]. Ягон шакке нест, ки ин газвор[ои пашмин (ё пахтагин) дар худи Тахористон исте[сол карда мешуд. Барои исботи ин даъво аrаллан [амин як фактро овардан кофb будагист, ки дар байни осори Тахористон урчуrи (сафолb ё сангb) бисёр ба даст омад, ки дар танаи дук шинонда мешуд. Бо ёрии [амин олоти оддb ресмон ресида мешуд (то он даме, ки газвор[ои фабрикb газвор[ои дастбофро тамоман танг карда набароварданд, ин усули ресмонресb дар xой[ои гуногуни Тоxикистон то давра[ои навтарин вуxуд дошт). Маълум, ки модоме ресмон мересиданд, пас дастго[[ои бофандагb низ буданд, ки ба воситаи он[о газвор[ои пашмину пахтагин мебофтанд.
Дар масъалаи матои абрешим бояд [аминро гуфт, ки пештар мавxуд будани онро бечуну чаро ба содироти Хитой вобаста мекарданд. Навтарин бозёфт[ои археологb далолат мекунанд, ки кирмакдорb ва шо[ибофb дар ибтидои аср[ои миёна дар Осиёи Миёна пурра азхуд шуда буд. Дар боби [унармандии Суuд дар ин бора таваrrуф хо[ем кард. Ал[ол фаrат хотирнишон менамоем, ки дар rасри Зангхона (вилояти Сурхондарё) дар rабат[ои аср[ои V–VIII пилла ёфт шудааст.[771]
Аз рeи сурат[ои рeи девори Балаликтеппа аён, ки бой[ои тахорb сару либоси бодабдабаи гуногунранги хушдeхт мепeшиданд. Гули матоъ, ки баuоят кам такрор мешавад, баъзан тамоми вусъати матоъро фаро мегирад. Дар байни ин гул[о гул[ои муrаррарии [андасb (яъне rатори маинча[ои якранг), гул[ои наботb (себаргаву сербарга) ва u. [астанд. Баъзан тамоми рeи матоъро тасвири рамзии мо[b, шохи о[у ва u. пeшидааст. Наrши рeи матое xолиби диrrат мебошад, ки иборат аз чанд доираи андар[амаст ва дар мобайн сурати кадом як махлуrи афсонавb менамояд, ки забонашро бароварда истодаасту дандон[ои ашки вай намоён аст. Рeи дигари матоъ пур аз доира[ои пайваста буда, андаруни [ар яки он суроби як па[лeи сари марде наrш ёфтааст. Аxоибаш [амин, ки сарулибоси хизматгороне, ки дар [амин сурат[о тасвирёфтаанд, аз матои якранги бегул дeхта шудааст.
Дар тани мардоне, ки дар сурати рeи девори Балаликтеппа кашида шудаанд, якта[и борику дарозе [аст, ки гиребони секунxаи тарафи рости он хеле калон буда, чаппа шуда истодааст. Якта[ ба тан часпида истодааст ва аз миён бо тасмае баста шудааст. Занон дар бар китфпeшаки васеи беостин, аз таги он якта[и остинвасеъ ва боз куртае доранд, ки фаrат остини тангу борики он менамояд. Дар сурат[ои рeи девори Аxинатеппа мардоне, ки инъому тe[фа[о овардаанд, дар бар якта[и борику шинами бегиребон доранд ва аз рeи миёнашон ма[кам бастаанд. Камарбанди он[о хотамкорb аст – дар рeи он пулакча[ои зард (яъне тилло) ва сиё[ (шояд о[анин бошанд?) менамоянд. Дар пои [ама ма[сb [аст. {айкали бошукe[и кадом як бое, ки аз Аxинатеппа ёфт шуд, дар бар якта[и шинами гиребонкушод дорад.[772]
Хуллас, гуфтан мумкин, ки [унари бофандагb ба авxи тараrrиёт расида, бе[тарин намуна[ои ма[сулоти он ба дараxаи асари [аrиrии санъат расида буд ва зиёда аз ин, дар [унари дeзандагb [ам комёби[ои беназир ба назар мерасанд.
Аз дигар касб[о, пеш аз [ама, кулолиро ном бурдан даркор. Гарчанде сафололоти асри V–VIII аз бисёр xи[ат[о ба дараxаи сифати сафололоти Кушониён нарасад [ам, исте[солоти сафололот аrиб гуфтан хатои калон мебуд. Сафололоти зиёде исте[сол карда мешуд – аз xинчароu[ои нeгборики ни[оят хурдакаки сафолb сар карда (дар як худи Аxинатеппа зиёда аз 350 дона ин гуна xинчароu[о ёфт шудаанд), то хум[ои ни[оят бузург сохта мешуд. Сифати зарф[ои [аррeза ва идона хеле баланд буда, баъзеи он[о шаклан ба зарф[ои металлb шабо[ат доштанд. Инчунин дигар касб[о – чармгарb, дуредгарb, устухонтарошb,[773] дорусозb ва u. мавxуд буданд.
Аз вусъати бени[ояти тиxорат [амин чиз ша[одат меди[ад, ки савдогарони тахорb ба кишвар[ои дуртарин рафтуомад мекарданд.[774] Аз Тахористон, махсусан аз Хатлон, асп[ои хушзот ба фeрeш мерафт. Масалан, rайд шудааст, ки сол[ои 681, 720, 748 (аз Тахористон) ва сол[ои 729, 733, 746, 750 (аз Хатлон)[775] галаи ин гуна асп[оро ба Хитой овардаанд. Инчунин миrдори зиёди санг[ои rиматба[о ба фурeш мерафт, ки як rисми он ба шакли санги носуфта ва rисми дигари он ба шакли маснуоти тайёр содир карда мешуд. Ҳоxат ба он нест, ки дар ин xо тамоми мадракоти маъхаз[оро зикр кунем. Фаrат чанд сухан дар бораи лоxувард мегeем. Дар давра[ои сонb ин санг дар Хитой бо номи «санги Хутан» маъмул буд ва дар давра[ои rадим ва аср[ои миёна аз он барои аъёну ашроф ашёи зебу зинат хеле бисёр тайёр карда мешуд. Вале Хутан фаrат xое буд, ки санги мазкурро аз [ар куxо меоварданду баъд аз ин xо ба дигар ша[ру мамлакат[о мебурданд ва ё, аз афти кор, дар [амин xо сай-rал [ам медоданд, вале xои истихроxи он ба [ар [ол, худи Бадахшон буд.[776]
Аз Тахористон хеле навъ[ои дору [ам ба фурeш мерафт – масалан, [абб[ое буданд, ки дар намуди ин ё он мева аз маъxун[ои гуногун тайёр карда мешуданд, инчунин гиё[[ои доруb ва мал[ам[ое ба фурeш мерафтанд, ки ба назари аxнабиён «аxоиб» менамуданд. Citragandha ном доруе бисёр ба фурeш мерафт, ки аз чанд моддаи хушбeй тайёр карда мешуд. Ин дору [ангоми зах-ми бадан ва шоридани хун бе[тарин даво будааст. Зeрии ин дору хитоиёнро ба дараxае моту маб[ут кард, ки дар байни он[о чунин овоза [ам па[н шуд – агар дасту пои кандашуда бо ин дору ба тан часпонда шавад, мисли пештарааш си[ат шуда меравад.[777]
Мубодилаи тиxории байни Тахористон ва дигар мулк[ои Осиёи Миёна низ хеле xоннок буд. Дар Аxинатеппа танга[ои суuдb ёфт шудааст. Xолиби диrrат мебошад, ки танга[ои нимаи дувуми асри VII ва нимаи якуми асри VIII мисли танга[ои суuдb сикка зада мешуданд.[778] Ёфт шудани миrдори зиёди танга[ои мисин аз шимоли Тоxикистон далолат мекунад, ки савдои дохилb, аз xумла, на фаrат савдои умумb, балки савдои чакана ривоx ёфта, муомилоти пулb дар зиндагии рeзмарра муста[кам xой гирифта буд.