Дар Тахористон бисёр ша[р[о, rаср[ои де[rонон ва ибодатго[[о [африёт шудаанд. {африёте, ки дар Тирмиз шуд (сол[ои 1936–1938 зери ра[барии М. Е. Массон), маълумоти аниrи равшан надод, ки дар он давра[о сохт ва баъзе унсур[ои ин ша[ри калонтарини Тахористон чb гуна буд. Баръакс, [африёти xой[ои нисбатан хурдтар – масалан, rаср[ои Балаликтеппа, Зангтеппа, димнаи Кофирrалъа ва uайра бештар натиxа доданд.
Кофирrалъа дар ибтидои аср[ои миёна маркази водии Вахш буд ва онро Сюан-сзан [ам зикр кардааст. Ин димнаи чоркунxа, ки дар райони Колхозобод мебошад, 360Х360 м андоза дорад. Димна иборат аз ша[ристонест, ки пур аз дeнгию пушта[о мебошад ва дар таги он[о харобаи иморат[о ни[он аст. Дар кунxи шимолу шарrии димна харобаи арк [аст. Суфаи чоркунxаи болоии ин арк (60Х60 м) сол[ои 1968–1970 хеле [африёт карда шуд. Арк девори муста[каме дошту дар гeша[ои девор бурx[ои хиштb ва похсагb менамуд. Гунбазро [ам бо rатори хишту похса бардоштанд. Беруни девори арк пур аз тоrча[ои зина-зина ва дар мобайн як иншооти бурxмонанде буд. Девор саросар тиркаш[ои rалбакb дошт. Дар гeшаи шимолу шарrии арк иморати бузурге ёфт шуд (20Х10 м), ки аз афти кор, толори rабул будааст. Таг-таги ин толор суфа бардоштаанд. Яке аз суфа[ои мобайнии девори па[луии хона нисбат ба дигар суфа[о болотар буда, андак ба дарун [ам рафтааст ва зо[иран замоне дар болои ин суфа тахт меистоду дар он малик ва дар атрофаш муrаррабони вай менишастанд. Рe ба рeи ин тахтасуфаи баланд дигар тахтасуфаи пасттаре [аст, ки дар миёнxои он оташдони азими маросимb боrb мондааст. Дар ин толор осори катиба[о ба даст омад. Дар арк дигар бино[ои чоркунxаю росткунxа [астанд, ки бо нимсутун[о зинат ёфтаанд ва бо долон[о пайваст мебошанд. Осори сурат[ои рeи девор ва наrш[ои рeи сафололот ба назар мерасанд. Дар яке аз гeша[ои арк маъбади хурдакаки буддоb [аст, ки аз як [уxраи гунбаздор ва долони атрофи он иборат мебошад. Даруни девори [уxра пур аз сурат[ои Буддо аст. Ҳавлии болои арк камаш се маротиба аз нав сохта шудааст.
Ша[ри дигар, ки он пойтахт набуда, балки баръакс, як ша[рчаи хурдакак аст, димнаи Rалъаи Кофарни[он мебошад, ки дар 80 км xанубу uарбии ша[ри Душанбе ва 0,8 км шимолтари де[аи Эсамбой воrеъ гардидааст.[779]
Дар ин ма[ал водии со[или чапи дарё ни[оят танг буда, баръакс, водии со[или рост хеле васеъ (то 1 км) мебошад.
Дар тарафи шарr, тахминан 5–6 км дуртар аз димна аз самти шимол ба тарафи xануб rаторкe[и асосb тeл кашидааст ва мутавозb ба rаторкe[ чанд rатор адир[о низ [астанд, ки [ар rадар ба дарё наздик бошанд, [амон rадар паст шуда, ни[оят ба теппаю дунги[ои пастакак табдил меёбанд, ки хушку холиву бедолу дарахтанд ва баъзе xои он[оро набототи нимбиёбонb фаро гирифта аст, фаrат дар доманаи кe[ ва ёна[ои он андак арчазор ва дар баъзе xой[о чашма[о [астанд.
Дар болои яке аз [амин гуна теппа[ои со[или дарё, ки зо[иран ба мунчакe[и ало[ида мемонад, димнаи Rалъаи Кофарни[он xой гирифтааст.
Димна аз ду rисм иборат – як rисми он аркест, ки аз манзилго[[о бо хандаr xудо мебошад. Тар[и худи манзилго[ чоркунxаи тeлонb буда, дар xануб танг шуда меравад. Андозаи он чунин аст: аз шимол ба xануб 275 м, аз шарr ба uарб 150 м ва 100 м (дар xануб якxоя бо арк). Тар[и арк панxгeша аст, андозааш 55Х30 м. Масо[ати димна rариб 3,5 га.
Аз шимоли димнаи Rалъаи Кофарни[он сой мегузарад, ки аз он андак об xорb аст. Со[ил[ои сой серxар, дар назди димна xарb то 20 м баландb дорад. Дар шарrи димна вайрона[ои деворе [аст, ки дар масофаи баробар дар болои он (дар [ар 22–27,5 м) дунгича[ое менамояд, ки замоне бурx[ои девор буданд. Баландии бурx[о ва девори байни бурx[о нисбат ба сат[и худи димна он rадар намоён нест (таrрибан 1–1,5 м баланд мебошанду бас). Фаrат девори байни бурxи охирини шимолb ва бурxи па[лeи он фарr дорад, яъне он нисбат ба бурx[о 3,5 м пасттар мебошад. Ҳатто таъсири «мурури замон»-ро [ам ба назар гирем (аз ин xо [озир [ам ро[и калон мегузарад), ин xо аз аввал [ам паст будааст. Зинаи бепоuундае, ки таг-таги девор тeл кашида, аз xануб ба шимол баланд шуда меравад, ма[з дар [амин xо rатъ мегардад. Аз имкон берун нест, ки ин xо замоне дарвозаи асосb будааст.
Ин [ам аз э[тимол дур нест, ки ин дарвозаи дувуми (дарвозаи иловагии) девори кeто[и xанубb мебошад, осори девори uарбии рe ба дарё буда ба назар намерасад. Аз афти кор, онро борону барф шуста рафтааст.
Майдони ша[ристон пур аз дeнгича[о мебошад ва он дeнгича[ои бо тартиби муайян xойгирифта ша[одат меди[анд, ки ша[р аз рeи наrшаи пешакb сохта шуда буд. Дар шимол rад-rади майдони лаби xарb осори иморат[ое менамоянд, ки бари он 35 м аст ва зимнан дар гeшаи шимолу шарrии ин майдон теппае [аст, ки аз шимол ба шарr тeл кашидааст.
Аз дарвозаи шарrb 30–35 м uарбтар осори равшани кeчае менамояд, ки мутавозb ба девори rалъа сeи xануб меравад. Бари ин кeча 5–7 м, тeлаш 115 м аст. Дар охир ин кeча якбора тоб хeрда, ба сeи uарб меравад ва бо кeчаи дигаре мепайвандад, ки бо канори uарбии димна мутавозb xой гирифтааст. Бари ин кeча андак тангтар менамояд, тeлаш 135-140 м аст.
Ҳафриёти асосb дар худи ша[ристон гузаронда шуд.
Маълум гардид, ки ин [исор дар давраи Кушониён сохта шуда ва дар [амон давра[о ин xо маркази калони Кушониён буда, дар аввал[ои аср[ои миёна [ам вуxуд доштааст.
Ба туфайли [африёт дар rисми xанубии ша[ристон комплекси калони иморат[ои бошукe[ кашф шуд. Маркази комплекс толори rариб чоргeша, аниrтараш ромбшакл мебошад (андозааш 7,35х7,55 м), ки аз тарафи шимол даромадго[и равоrb дорад. Девор[о [ама похсагb буда, фаrат 2–3,1 м он боrb мондааст. Таг-таги девор суфаи дуболо [аст, як xои он – айнан рeбарeи дари даромад пеш баромада, як навъ «эстрада» барин шудааст. Дар мобайни хона дeнгичаи лоии чоркунxае [аст, ки аз бисёр алавмонb маuз андар маuз пухта рафтааст. Аз афти кор, ин оташдони муrаддас буду дар он доимо оташ дармегирифт. Шифти толор ба чор сутун такя мекард, девор[ои хонаро лав[а[ои тахтагини мусаввари бошукe[ зинат медоданд. Ба касофати сeхтор як rисми чeб[ои иморат ва лав[а[ои мусаввари тахтагин нобуд шудаанд. Се тарафи то-лори асосb – xанубb, uарбb ва шимолb долон дорад (зо[иран, аслан дар шарr [ам долон будааст), ки гирдогирди биноро фаро гирифтаанд ва хеле баъдтар баъзе rисм[ои онро вайрон карда, ба тарзи дигар сохтаанд. Дар хамгашти шимолb ва uарбии долон як тeдаи бетартиби чeб[ои шифт ва пора[ои лав[аи чeбини мусаввар ёфт шуд, ки мазмуни он[о наrши навдаи ток мебошад.
Кeчаи танги ша[р ин комплексро аз маъбади буддоии ша[р, ки дар xануб воrеъ мебошад, xудо кардааст. Тар[и умумии ин маъбад чунин мебошад: бинои марказb ибодатхонаест, ки ду дари рe ба якдигар xойгиршуда дорад ва аз берун се тарафи онро долоне печонида гирифтааст, тарафи чоруми он, яъне тарафи яке аз дар[о долон не, балки айвони чорсутуна дорад. Аз [амон rисми долон, ки дар тарафи дигари бино рост ба муrобили айвон xой гирифтааст, гузарго[е менамояд, ки ба [уxраи хурдакаке мебарад ва он дар як тарафи ме[вари шартие, ки дар[оро мепайвандад, воrеъ гардидааст, гузарго[и дигар аз они иморат[ои берун аст (он ду биноест, ки бо долони дароз ба [амдигар пайваст шудаанд). Дар пеши айвон [авлии калони гирдогирд девордоре [аст, ки ал[ол фаrат як rисми uарбии он тадrиr шудааст.
Тар[и дарунии ибодатхонаро чоркунxа гуфтан [ам мумкин (тараф[ояш 4,65х4,45 ва масофаи як кунx то кунxи муrобили он 6,8 ва 5,68 м). Uафсии девор[ои ибодатхона 1,2–1,25 м ва худи ибодатхона аз берун [ам чоркунxа менамояд ва андозаи он 7Х7,4 м аст. Тарафи беруни девор[о рост не, балки хеле ба дарун уреб сохта шудаанд. Дар мобайни ду девори мутаrобил ду равоr [аст (бари равоrи тарафи дарун 1,8 м, бари равоrи тарафи айвон 1,68 м). Дар девори xанубb [ам гузарго[ будааст, ки сонитар дар маuзи он ду пояи [айкал устувор кардаанд (аз тарафи худи ибодатго[ ва тарафи долон) ва дар он поя[о ду [айкали Буддои нишастаро устувор кардаанд, ки он[о гeё пушт ба [амдигар менишастанд ва байни он[о як деворчаи тунук буду бас. Девори муrобил, яъне девори тарафи шимолb [озир тамоман хароб аст, вале шуб[ае нест, ки он [ам гузарго[ дошт. Дар мобайни ибодатго[ пояи дуболои панxгeша [аст. Ин гуна поя[о дар чор кунxи бино [ам ёфт шуд ва дар [амаи он[о [айкал[ои барrад буданд. Uайр аз [айкал[ои маъбад наrшу нигори аxибе [ам дошт.
Дар ин димна uайр аз иншооти мазкур [авлии кадом як ашроф ва гузари косибон низ [африёт карда шуд.
Ба туфайли [амин навъ [африёт таърихи иморати Балаликтеппа ошкор шуд. Таги иморат теппаи дастисохти баланд мебошад (андозааш 30Х30 м бо баландиаш 6 м). Дар атрофи ин та[курсb девори uафсу муста[каме сохтаанд, ки баландии он аз сат[и худи та[курсb андаке болотар аст. Дар майдони ин та[курсb чанд иморат бино кардаанд. Дар миёнxо [авлии чоркунxае [аст, ки гирдогирди он хона[ои тангу борик мебошад. Ин хона[оро бо [амдигар ва бо [авлb долоне мепайвандад. Иморат барои мудофиа мос карда шуда буд – дар девори беруни [ар як хона ду-се тиркаши борик [аст: uайр аз ин дар яке аз гeша[ои девори [авлb бурxе [аст, ки он [ам тиркаш[о дорад. Мувофиrи тахмини му[аrrиrон, дарвозаи арк дар таги [амин бурx будааст ва ба дарун фаrат бо кeпруки болошаванда даромадан имкон дошт. Пас аз муддате тамоми rасрро аз нав сохтанд. Дар рeи [авлb чанд иморат карданд ва яке аз он[о толори азими кабуд буд, ки таги-таги девори он rатор-rатор суфа[о сохта шуд. Дар таги яке аз девор[ои ин толор суфаи гирдаи баланде [аст, ки аз афти кор, дар болои он оташи муrаддас меафрeхтанд. Боми толор [амвор буд ва болор[ояш кандакорb шудааст, дар миёнxои бом равзане буд, ки аз он равшанb медаромаду дуд мебаромад. Хоначаи дигари суфадор [ам xолиби диrrат аст. Девори даруни ин хона пур аз расм[ои олиxаноб мебошад. Ин хона [ам баъди фатарот шудан аз нав таъмир шуда будааст. Ба аrидаи Л.И. Албаум, ин хона дар асри V бино ёфта, дар охир[ои асри V ё аввали асри VI таъмир шудааст ва девор[ои он бо расм[о оро ёфта ва худи Балаликтеппа дар чоряки аввали асри VII тамоман хароб шудаст.[780]
Дар наздикии Балаликтеппа дар худи [амон райони Ан[ори вилояти Сурхондарё димна ва rасри Зангтеппа [аст. Атрофи ин димнаи на чандон калон девори муста[каме дошт. Дар гeшаи шимолу uарбии димна rасри калон ёфт шуд. Ин rасри калони чоркунxа (дарозии як тарафаш rариб 50 м) ал[ол хароб шуда бошад [ам, то баландии 20 м rомат афрохтаасту намуди бошукe[е дорад. Rасри мазкур дар болои иморат[ои аср[ои якуми милодb бино ёфтааст, яъне аввал он иморат[оро вайрон карда, хеле шибба намудаанду теппае бардоштаанд ва дар болои [амин теппа rаср сохтаанд. Ин rаср исте[коми дастнорасе буд. Ҳар як гeшаи он бурxи баланди муста[каме дошт. Саросари девори rаср аз тиркаш[о ва аз тоrча[о, ки андаруни он[о [ам тиркаш дошт, пур буд. Дар майдончаи боло чанд иморат ёфт шуд. Иморат[ои давраи аввал (аср[ои V – VI) ба иморат[ои Балаликтеппа монанд аст. Вале сонитар (аср[ои VI – VII) иморат[о тамоман аз дигар сохта шуданд, аксари девор[ои хона[оро бардоштанд ва иморати нав аз иморат[ои Балаликтеппа ба куллb фарr пайдо кард ва аз чанд иморат[ои ало[идаи беробита иборат гардид. Дар rатори хона[ои ташрифот инчунин хона[ои истиrоматb, ошхона[о ва u. [астанд ва тамоми ин маxмeи иморат[о бо [аёти де[rон – феодал зич вобаста аст. Ба ин асбоби анxоми рeзгори ин rаср [ам далолат мекунад. Дар [амин xо нодиртарин бозёфт - катибаи буддоии рeи пeсти дарахт дастрас гардид.[781]
Ҳавли[ои камбаuалон низ ёфт шуданд, ки он[о [ам дар болои суфа[ои баланд сохта шудаанд. Ҳар як [авлb чанд кулбаи тангу хурде дошту бошишго[и як оила буд (масалан, чунин аст Чаёнтеппа, Тоштеппа ва u.). Ин манзили xамоати сернуфуси де[от – манзили оилаи патриархалb буд. Инчунин бошишго[[ое дучор шуданд, ки як а[ли де[от дар он xо зиндагb мекарданд – чунин аст Яхшибойтеппа.[782]
Намунаи иморати ибодат Аxинатеппа ном маъбади буддоист, ки дар аср[ои VII ва аввали VIII сохта шуда, дар водии Вахш 12 км шарrтари Reрuонтеппа xой дорад. Ин обида на чандон калон аст (вусъаташ 100Х50 м, ал[ол баландиаш 6 м). Осор аз ду rисми чоркунxа иборат мебошад. Rисми аввал [авлии чоркунxаест, ки гирдогирд хона[ои бисёр дорад. Дар мобайни [ар як тараф иморате [аст, ки аз ду rисм иборат – аз толори чоркунxа (дар тоrча[ои яке аз он[о муxассама[о ёфт шуд) ва аз айвоне, ки рe ба [авлb мебошад. Байни айвон[о долоне [аст, ки гeшаи он[оро ба [ам мепайвандад ва бо рeи [авлb алоrаманд мекунад.
Дар миёнxои [авлb ступае [аст: ступа иншооти калонест, ки шаклан махрутb буда, дар болои суфаи зинадор гузошта шудааст; дар болои ступа замоне сарпeши нимдоира ва чанд чатр буд (ки он[о боrb намондаанд). Суфаи ступа аз чор тараф чор зина дошт. Иморати атрофи ступа аз иморати дигар rисм[ои осор фарrи калон надорад. Дар ин xо низ [амон долон[ои васеи 16–17-метра ва [амон толор[ои айвондор [астанд. Вале ин толор[о нисбат ба толор[ои rисми якуми осор андак хурд мебошанд. Дар долон[о, дар тоrча[о [айкал[ои калони (аз rади одам баландтари) Буддо ёфт шуд; девору шифти хона[о [ам аз расм[ои худи Буддо ва сурат[ои дар мавзeи дини буддоb кашидашуда пур аст. Дар яке аз долон[о дар болои суфае Буддои хуфтаи дувозда[метра ёфт шуд, ки дар [олати нирвана мебошад. Боми иморат[ои долонмонанд боми муrаррарb ва боми хона[ои хурдтари чоркунxа гунбазb аст. Боми яке аз толор[ои калон чор сутун дошт, ки аз афти кор, чeбин будаанд.
Шумораи зиёди [айкал[ои Буддо ва сурат[ои бисёри он, худи сохти маъбад равшану возе[ исбот мекунад, ки Аxинатеппа дайри буддоист ва мувофиrи тамоми маxмeи мадракот, аз xумла, маълумоти танга[о, ба асри VII ва аввали асри VIII нисбат дорад. Осор аз ду rисм иборат аст, ки он rисм[оро шартан rисми «дайрb» (масалан, дар [амин rисм хона[ову [уxра[ои ро[ибон, толори тоату ибодат ва u. воrеъ буд) ва rисми «маъбадb» номидан мумкин ва ступаи марказb дар [амин xо, дар атрофи ступа ва дар долону толор[о, ки пур аз [айкалу сурат[ои Буддо буд, ро[ибон ва диндорон тоату ибодат мекарданд.
Тар[и хоси Аxинатеппа: тамоми rисм[ои ин иморат аниrу даrиr мутаносиб буда, асоси таносуби байни rисм[ои иншоот мавxуд будани тар[и чорайвон мебошад. Баъди uалабаи дини ислом [ам, яъне дар давра[ои аср[ои миёнаи мутараrrb [ам, дар баъзе иншоот[ои меъмории Осиёи Миёна тар[и меъмории чорайвон ба назар мерасад, ки ин аз робитаи дайри буддоии сангхарама ва мадрасаи асримиёнагии Осиёи Миёна ша[одат меди[ад.[783]
{ам иморати Rалъаи Кофарни[он ва [ам маъбади буддоии Кофирrалъа тар[и муайяни мутамарказ доранд ва ин [олат чунин аrида[оро барбод меди[ад, ки гeё иморат[ои динии тоисломb ин гуна тар[ надоштаанд. Б.А.Литвинский таъкид карда буд, ки санъати меъмории буддоb дар ташаккули санъати меъмории маrбарасозии Осиёи Миёна а[амияти ни[оят калон дошт.[784] Rалъаи Кофарни[он ва Кофирrалъа ин даъворо бори дигар тасдиr карданд. Материал[ои навтарин исбот мекунанд, ки тамоми xузъиёти сохти меъмории маrбара[ои давраи исломии Осиёи Миёна – [ам композитсияи меъмории он, [ам сохту услуби он, [ам зинату ороиши он дар давра[ои тоисломb ташаккул ёфта буданд. Тар[и зо[иран доирашакл ва дохилан чоркунxаи маrбара[о гeё бо васила[ои меъморb тасаввуроти [индуэронии аз чор унсур иборат будани оламро таxассум менамоянд.
Мактаби меъмории Тахористон дар он даврае, ки мавриди тадrиrоти мо rарор гирифт, айнан [амон масоле[и бинокорb ва усули меъмориро истифода мебурд, ки дар дигар вилоят[ои Осиёи Миёна кор фармуда мешуд, вале [аминро [ам гуфтан лозим, ки он баъзе хусусият[ои ба худ хос дошт. Масоле[и асосии бинокорb похса ва хишт[ои калони нимметра буд. Хишти пухта хеле кам – фаrат барои фарши хона[о ва пойсутун[о истифода мешуд. Болои иморат[ои танг бо тарзи муrаррарии бомпeшb, бе истифодаи харb, фаrат ба воситаи болор[о пeшида мешуд. Барои бардоштани гунбаз[о худи [амон хишти чоркунxа ба кор мерафт.
Боми баъзе хона[ои чоркунxа гунбазb буд. Дар баробари гунбаз[ои оддb, ки бевосита аз сари девор[ои хона бардошта мешуд (масалан, дар Мунxиктеппаи Ша[ртуз), инчунин гунбаз[ои мукаммалу мураккаб низ буданд, ки бевосита ба девори хона не, балки ба доираи махсуси таги гунбазb 'шинонда мешуданд. Худи гунбазро аз ду масоле[, [ам аз похса ва [ам хишт низ месохтанд (масалан, Кофирrалъаи Колхозобод).
Кодок[ои махсуси таги шифтро, ки бори бомро хеле сабук мекард, яке аз комёби[ои калони санъати меъморb гуфтан мумкин аст (Аxинатеппа). Чанд навъи равоr истифода мешуд. Ба [амин тариr, усули бомпeшии он давра хеле гуногун ва мукаммал буд. Дар баробари усул[ои мазкури бомпeшb, инчунин бом[ои муrаррарb низ буданд, ки ба сари девор[о ё ба сутун[о такя дода мешуданд. Хона[ои ташрифоту зиёфат бо сурат[ои аxоиби рeидевор, бо [айкалу муxассама[о ва [аккокию кандакорb зебу оро дода мешуданд.[785]