Ал[ол мадракоти кофb нест, ки таърихи сиёсии Суuд, алалхусус, таърихи сиёсии мулк[ои он тартиб дода шавад. Маъхаз[о фаrат маълумот[ои берабти ало[ида-ало[ида меди[анд.
Дар ибтидои асри VII, мувофиrи хабари солномаи таърихb дар Суuди Самарrанд (дар солнома номашро «Кан» гуфтаанд) оли ма[аллие [укм меронд, ки ба ниёгони йуxb нисбат дошт (ё худро ба йуxи[о мансуб эълон мекард). Чунин аrида [аст, ки баъди xулуси худ ин ол бе танаффус rариб, ки аз ибтидои эраи нав [укмронb кардааст. Унвони малик чжаоу буд.[810] Малики суuдиён дар [амон ваrт дар «Алуди» ном ша[ри серодам зиндагb мекард Солнома навиштааст, ки «Кан давлати муrтадир аст».[811] Дар натиxа, [атто хоrони Хоrонии uарбии турк[о Датои (сол[ои [укмрониаш аз 575/76 то 603) лозим донистааст, ки бо малики Суuд Тайшепи (Э.Шаванн ва К.Ширатори номи eро чунин хондаанд) хешу аrрабо шавад ва духтарашро ба занb додааст.
Шо[они Суuд ба авлоди Унаш нисбат доштанд (ин ном дар солнома[ои муаррихони Хитой зикр шудааст ва дар навиштаxоти суuдиён низ вомехeрад).[812]
Дар он давра[о ба Кан, яъне ба Суuди Самарrанд, Ми (Моймурu), Сао ва Хэ (Иштихон ва Кушония), Ани Саuир (но[ияе дар сар[адди шарrии во[аи Бухоро), Нашебо (Насаф) барин [ашт мулк тобеъ буданд.[813] Ба [амин тариr, rариб тамоми мулк[ои водии Зарафшон (аз афти кор, фаrат uайр аз rисми uарбии он) ва инчунин водии Rашrадарё (Насаф) дар зери тасарруфи малики Суuди Самарrанд буд. Амалан маълум не, ки ин итти[од кай ба вуxуд омад, чb хусусият дошт ва дараxаи итоати мулк[ои ало[ида ба [укумати марказb чb гуна буд.
Дар rасри малики Суuди Самарrанд «кохи ниёгон [аст, ки мо[и шашум дар он xо назр меди[анд. Дигар маликон xамъ омада, ба назрди[b ёрb мерасонанд».[814] Ин хабарро далели [амин донистан мумкин, ки дар байни малик[ои Суuд робитаи хешу таборие буд ва [амаи он[о гeё як аxдоди умумие доштанд (ба ин маъхаз[о [ам ишорат кардаанд). Албатта, дигар гуна тавзе[ро [ам аз эътибор соrит кардан даркор не, яъне э[тимол меравад, ки фармонбардорони оли [укмрони Самарrанд e[дадор буданд, дар маросими назрди[b ширкат намоянд ва бо [амин ба малики худ содиr буданашонро нишон ди[анд. Аз афти кор, имконпазир будани [ар ду тавзе[ро дар назар доштан даркор.
Ба гумон аст, ки [айъат ва [удуди географии ин итти[од бетаuйир монда бошад. Э[тимол, дар ин ё он давраи мавxудияти вай во[аи Бухоро, ё худ rисми зиёди онро дар бар мегирифт. Инро аз чунин хабари Масъудb фа[мидан мумкин, ки девори атрофи во[аи Бухороро дар rадим яке аз подшо[они Суuд сохта будааст.[815]
Дар кадом як давраи вуxуди Суuд пойтахти он Кеш буд. Ба ин маъхаз[ои давра[ои сонитар [ам ишорат мекунанд, дар ин бора муаррихи асри IХ Яъrубb [ам хабар меди[ад.[816] Таrвияти мулки Кеш дар чоряки якуми асри VII оuоз меёбад.[817] Малик Тичо (мабодо ин талаффузи аxнабии [амон номи эронии Тиш набошад?) малики муrтадире [исоб мешуд. Вай ба кадом як давлати хориxb [айъати сафорат фиристод; ша[ри Ки-шеро сохт, ки одатан худи [амон Кеш мегeянд. Инчунин хабар [аст «Шашепи» ном дигар Малик низ соли 642 бо тe[фаю инъоми зиёд [айъати сафорат фиристода буд.[818] Дар маъхаз[ои таърихb дар бораи вай дигар ягон маълумот нест. Вале ин малик танга мебаровардааст. Дар байни танга[ое, ки дар Панxакент ёфт шуд, танга[ое [астанд, ки дар рeи он[о «ихшид Шашпир» навишта шудааст. Дар танга[о идеограммаи оромии «подшо[» [аст, ки дар танга[ои суuдb унвони [окимони тамоми Суuд–ихшид[оро ифода мекунанд. Дар натиxаи муrоисаи ин маълумот маълум мешавад, ки аз [ама аниrтарин шар[у тавзе[и он [амин, ки Шашпир ном малик подшо[и тамоми Суuд буд.[819] Албатта, ин фаrат яке аз ро[[ои таъвили масъала мебошад.
Вале [укмронии Кеш дар итти[оди Суuд тeл накашид. Инак, мувофиrи хабари маъхаз[о, дере нагузашта, дар байни сол[ои 656–660 малики нави Кеш Чжаоу Шиагйе (номро Бичурин чунин хондааст; Э.Шаванн мегeяд, ки онро Cho-a-ho хондан даркор) мутеи подшо[и Самарrанд шуд.[820] Дар омади гап, малики Суuди Самарrанд андаке пештар–дар байни сол[ои 650–655 подшо[и тамоми Суuд шуда буд. Аз афти кор, як фурсати муайян лозим шудааст, ки Кеш [укмронии Самарrандро эътироф кунад. Фаrат тахмин кардан мумкин, ки дар муддати ин панx сол дар байни Самарrанду Кеш мубориза рафтааст ва дар натиxа Шашпир сарнагун шудаасту ба xои вай ба тахти Кеш Шиагйе (Шеа[о) баромадааст. Унвони ихшиди Суuд акнун насиби Оли Самарrанд шуд, ки аxнабиён он[оро Фухуман[821] мегeянд. Як силсила танга[ои суuдb [аст, ки хати он[оро, ба аrидаи О.И.Смирнова, «ихшид Вар[уман» хондан даркор (ба аrидаи вай, Фухуман талаффузи аxнабии номи шо[и суuдиён Вар[уман ё худ аниrтараш Авар[уман аст)[822]. Номи ин подшо[ дар катибаи калони суuдии Афросиёб [ам зикр шудааст.
Дар баробари подшо[они умуми Суuд малик[ои ма[аллb [ам вуxуд доштанд. Малики Кеш, ки акнун тобеи Оли Самарrанд буд, «ихрид» ном унвони меросb дошт.[823]
Дар маъхаз[ои хитоb мулки Бухоро Ан, Нэуми, инчунин Бу-хо (Pou-ho) номида мешуд ва унвони малики он чжаоу буд. Насаби малик[ои Бухоро ва Самарrанд як буд. Дар чоряки дувуми асри VII дар Бухоро Алинга (номи eро Бичурин чунин хондааст; Э.Шаванн таклиф мекунад, ки Ho-ling-kia хонда шавад) ном шахсе малик шуд. Маъхази хитоb хабар меди[ад, ки Оли Бухоро «аз насл ба насл бист пушт [укмронb мекунад»,[824] яъне чанд аср [укмронb кардааст.
Дар но[ияи Бухоро танга[ои скифатии (яъне фурeхамидаи) мисин дар муомилот буд, ки дар рeяш ба суuдb «шо[ Асвар» навишта шуда буд. Мувофиrи мадракоти палеографb ин танга[о ба аср[ои IV-V нисбат доштанашон мумкин. Номи шо[ эронист ва маънояш «аспсавор» аст. Аз рeи хати танга[о малик[ои Бухоро ду унвон доштаанд, ки маънои яке «шо[» ва маънои дигараш «[оким» будааст.[825]
Мулки Панxакент мулки мустаrили му[им буд. Ба [айъати он uайр аз но[ияи худи Панxакент (он замон[о номаш Панx буд) дар ибтидои асри VIII атрофи болооби Зарафшон [ам дохил мешуд. Дар [уxxат[ои суuдие, ки аз кe[и Муu ёфта шуд, Мо[иён (ба маънои «Ма[тобb»), Паргор (яъне «Замини болои кe[» - Фалuари [озира), Кштут (Кштути [озира), Мартушкат (Мастчо[и [озира) ном бурда мешавад. Дар ин но[ия бисёр де[а[о буд. Дар ин xо де[а[ои Мадм ва Rум (ал[ол бо [амин ном вуxуд доранд), Заровадк (Зерободи [озира), Эскотар («Замини болоb», Искодари [озира), Хшиканд (Хушекати [озира), Варз («Баланд», Варзи Манори [озира), Курут (Курути [озира), Фатмив (Фатмеви [озира), Пахут (Похути [озира), Эртмаут (Фалмоути [озира), Шавкат («Ша[ри сиё[», Шватки [озира) зикр гардидаанд. Водии Яuноб [ам ба мулки Панxакент дохил мешуд. Аз афти кор, дигар но[ия[ои Пэтаман (Бутамони асри миёна), яъне дар ин маврид но[ия[ои кe[[ои {исор ва Зарафшон [ам ба [айъати мулки Панxакент дохил мешуданд ё ба он тобеъ буданд. Масалан, дар [уxxат[ои Муu де[аи [озираи Анзоб[826] ном бурда шудааст.
Танга[ои сершумори Панxакент - Панxро му[аrrиrон батафсил тадrиr мекунанд. Муrаррар шуд, ки дар Панxакент - Панx оли ма[аллие [укмронb мекард (вале номи намояндагони оли мазкур ба xуз баъзе истисно[о то [ол муайян нашудааст). Дар айёми вазнинтарини вуxуди Суuд - дар чоряки якуми асри VIII дар натиxаи [амлаи араб[о маrоми мулки Панxакент хеле боло шуд зеро дар ибтидо вай ба толону тороxи араб[о гирифтор нашуда буд. {окими Панxакент - Диваштак, ки худ аз авлоди шо[он набуд (дар [уxxати В-4 кe[и Муu номи падари вай Едхшетака бе унвони «шо[» зикр шудааст), ба тахти Самарrанд ва ба унвони «шо[и Суuду [окими Самарrанд Диваштак» иддао дошт ва, аз афти кор, муддате ба ин мартаба [ам расида буд.
Дар баробари мулк[ои калон мулк[ои хурд [ам бисёр буданду баъзеи он[о танга [ам мебароварданд. Дар «Самитан» ном де[аи Суuд (дар xои Кушонияи rадим, яъне замин[ои де[а[ои имрeзаи Метан, Пойариr, Чалак) маркази мулки хурде буд, ки [окими он аз номи худаш тангаи биринxb сикка мезад.[827]
Таrвияти баъзе мулк[ои ало[идаи итти[оди Суuд аз маълумоти маъхаз[ои таърихb, археологb ва нумизматb бармеояд. {окимияти марказии шо[и Суuд суст мешавад, танг мегардад. Дар бораи масо[ати итти[од аз чанд маъхаз маълумот гирифтан мумкин аст. Соли 712 араб[о ба писари ихшиди Суuд - Гурак ваъда додаанд, ки eро «подшо[и Самарrанду атрофу но[ия[ои он, Кеш ва Насафу ша[ру rалъа[ои он» хо[анд кард. Ба [айъати итти[оди Суuд инчунин Ми (Моймурu) ва Сао (Кабудон ё Иштихон)[828] ва э[тимол, баъзе дигар мулк[о низ дохил мешуданд. Калонтарин мулки итти[оди Суuд - Бухоро истиrлол ёфт ва ба тахти он оли бухорхудот[о[829] нишаст. Дар танга[ои намояндагони оли мазкур унвони он[о «Шо[и Бухоро» зикр шудааст.[830]
Вилоят[ои Суuд бо дигар вилоят[ои Осиёи Миёна робита[ои дипломатb доштанд ва ба дигар вилоят[о [айъати сафорат мефиристоданд ва аз дигар вилоят[о [айъати сафорат rабул мекарданд. Дар сурати Афросиёб, бешуб[а, омадани яке аз чунин [айъат[ои сафорат ва маросими дар Самарrанд rабул шудани он[о инъикос ёфтааст. Аз навиштаxоти суuдии таги ин сурат порчаи зерин боrb мондааст: «Ваrте шо[ Вархуман (зодаи) Унаш назди вай (яъне сафир) омад ва (сафир) лаб кушод: «Манам дапирпати (сардори дабирон.- Б.U.) Чаuониён, номам Бeкарзод. Аз шо[и Чаuониён Тeронтош омадам, ба Самарrанд назди шо[ барои из[ори [урмат ва инак, пеши шо[ истодаам бо э[тиром. Ва ту (шо[о) нанмо шуб[ае аз ман, на аз худоёни Самарrанд ва на аз катиб[ои Самарrанд (шояд ба маънои китоб[ои динb бошад.- Б.U). Ман хуб воrифам ва нахо[ам расонд зиёне ба шо[и (Самарrанд). Бодо, шо[о, давлатат зиёда». Ва шо[ Вархумон (зодаи) Унаш eро рухсат дод. Он (го[) лаб кушод дапирпати Чоч...»
{уxxат[ои архиви Муu ривоят мекунанд, ки бо бисёр вилоят[ои Осиёи Миёна, аз xумла, бо Чоч, Истаравшан, Фарuона ва u. муносибат[ои дипломатb амал дошт. Бисёр маъхаз[о [икоят мекунанд, ки аз Суuд ба хориxи Осиёи Миёна [айъати сафорат ва аз давлат[ои гуногун ба ин xо [айъати сафорат меомад.